LUTERANIE
| Linia 2: | Linia 2: | ||
[[File:Portret_luterańskiego_pastora_Theophiliusa_Jungiusa__po_1696.JPG|thumb|Portret luterańskiego pastora Theophiliusa Jungiusa, po 1696]] | [[File:Portret_luterańskiego_pastora_Theophiliusa_Jungiusa__po_1696.JPG|thumb|Portret luterańskiego pastora Theophiliusa Jungiusa, po 1696]] | ||
[[File:Portret_luterańskiego_pastora_Petera_Baystrupa__Philip_Sauerland__1714.JPG|thumb|Portret luterańskiego pastora Petera Baystrupa Philip Sauerland 1714]] | [[File:Portret_luterańskiego_pastora_Petera_Baystrupa__Philip_Sauerland__1714.JPG|thumb|Portret luterańskiego pastora Petera Baystrupa Philip Sauerland 1714]] | ||
| − | '''LUTERANIE''', inaczej Kościół ewangelicko-augsburski (ewangelicy, ''Confessio Augustana''). Pierwszy i główny nurt reformacji. Dążenie w XVI wieku do reform w Kościele doprowadziło do powstania grupy chrześcijan nieuznających autorytetu papieża, odrzucających tzw. Tradycję, a za jedyne źródło wiary przyjmujących Biblię, „normę norm”. Przyjmując wiele chrystocentrycznych założeń (i odrzucając kult świętych), luteranie akcentowali możliwość uzyskania zbawienia poprzez tzw. usprawiedliwienie (wiarę w otrzymanie łaski odpuszczenia grzechów). Istotnymi elementami doktryny tego wyznania jest przyjęcie nauki o dwóch (zaledwie) sakramentach: chrzcie i wieczerzy Pańskiej, powszechnym kapłaństwie wiernych i szczególnej posłudze Słowa Bożego (poprzez głoszenie kazań i nauk). Założycielem i pierwszym ideologiem grupy był Marcin Luter (Wittenberga, 1517). <br /><br /> W Gdańsku pierwsi zwolennicy pojawiali się już od 1518 roku. Po uzyskaniu przywileju wyznaniowego (1557), potwierdzonego m.in. w roku 1577 przez króla polskiego Stefana Batorego, doszło do oficjalnego przejęcia przez luteran świątyń parafialnych, szpitalnych i nawet niektórych obiektów klasztornych (q franciszkanie). Po zakończeniu okresu sporów i doktrynalnych polemik w obrębie własnego wyznania (q reformacja), jak również po przezwyciężeniu zjawiska tzw. II reformacji (kalwińskiej) i ugruntowaniu przewagi nad kalwinami, luteranizm stał się w Gdańsku religią panującą, wyznaniem większości gdańszczan (około roku 1640 – 53 300 osób, czyli 85% ogółu mieszkańców, około 1750 – 49 100 osób, czyli 87,8% ogółu, około 1800 – 27 tysięcy osób, czyli 74,2% całej gdańskiej populacji). Luteranom udało się utrzymać pozycję dominującego wyznania także w stosunku do prowadzącego akcję kontrreformacyjnych rewindykacji Kościoła katolickiego, a katolicy i mniejsze ugrupowania protestanckie, menonici, arianie i inni, zmuszeni zostali uznać wiele ograniczeń w życiu politycznym i społecznym Gdańska. Jedynie w zakresie prawa małżeńskiego ustaliła się pewna przewaga katolicyzmu, gdyż dzieci ze związków mieszanych należało wychować bez względu na płeć w wyznaniu katolickim. Wyżej wymienione królewskie przywileje, a także ogłaszane przez władze miejskie ordynacje (rozporządzenia) kościelne, począwszy od najstarszej (wzorowanej na wrocławskiej) z roku 1557, poprzez tzw. ''Notulę'' (''Formula Concordiae'') z 1562, ordynację z 1570 dla miasta oraz z 1591 dla terytorium wiejskiego, wespół z wieloma rozporządzeniami uzupełniającymi w następnych stuleciach, wypracowały gdański model luteranizmu. Stosownie do postanowień o zachowaniu dawniejszego rytu i ceremoniału nabożeństwa miały układ katolickich mszy, a część śpiewów i modlitw prowadzono po łacinie. Nabożeństwa odbywały się także w dni powszednie, a w niedziele poza głównym nabożeństwem odprawiano nieszpory. Zachowano również w szczątkowym zakresie obyczaj spowiedzi usznej. W kanonie obchodzonych w Gdańsku kościelnych świąt luterańskich umieszczono niektóre uroczystości o charakterze maryjnym, np. Matki Boskiej Gromnicznej, Zwiastowanie i Nawiedzenie NMP. <br /><br /> Od 1567 roku na czele Kościoła luterańskiego w Gdańsku stało Ministerium Duchowne (Geistliches Ministerium), podlegające – zgodnie z praktyką tego wyznania – świeckiemu zwierzchnictwu Rady Miejskiej, a od roku 1678 – wszystkich trzech gdańskich ordynków. Według zasad przyjętych w ordynacji z 1654 i potwierdzonych w 1701 Ministerium było ciałem kolegialnym, złożonym ze zmiennej (stosownie do obsady luterańskiej parafii i kościołów w Gdańsku) liczby osób: przewodniczącym był senior – pierwszy pastor kościoła NMP, jego zastępca wicesenior – rektor Gimnazjum Akademickiego i jednocześnie kaznodzieja w kościele św. Trójcy. Następni co do rangi byli pastorzy pięciu głównych kościołów w mieście (w wypadku kościoła NMP i kościoła św. Trójcy tzw. drudzy), diakoni z tychże, na końcu zaś kaznodzieje siedmiu kościołów szpitalnych (w tym kościoła św. Barbary, z którym to wiązał się szósty luterański okręg parafialny wewnątrz miasta). <br /><br /> Przyporządkowanie terytorialne poszczególnych okręgów – gmin | + | '''LUTERANIE''', inaczej Kościół ewangelicko-augsburski (ewangelicy, ''Confessio Augustana''). Pierwszy i główny nurt reformacji. Dążenie w XVI wieku do reform w Kościele doprowadziło do powstania grupy chrześcijan nieuznających autorytetu papieża, odrzucających tzw. Tradycję, a za jedyne źródło wiary przyjmujących Biblię, „normę norm”. Przyjmując wiele chrystocentrycznych założeń (i odrzucając kult świętych), luteranie akcentowali możliwość uzyskania zbawienia poprzez tzw. usprawiedliwienie (wiarę w otrzymanie łaski odpuszczenia grzechów). Istotnymi elementami doktryny tego wyznania jest przyjęcie nauki o dwóch (zaledwie) sakramentach: chrzcie i wieczerzy Pańskiej, powszechnym kapłaństwie wiernych i szczególnej posłudze Słowa Bożego (poprzez głoszenie kazań i nauk). Założycielem i pierwszym ideologiem grupy był Marcin Luter (Wittenberga, 1517). <br /><br /> W Gdańsku pierwsi zwolennicy pojawiali się już od 1518 roku. Po uzyskaniu przywileju wyznaniowego (1557), potwierdzonego m.in. w roku 1577 przez króla polskiego Stefana Batorego, doszło do oficjalnego przejęcia przez luteran świątyń parafialnych, szpitalnych i nawet niektórych obiektów klasztornych (q franciszkanie). Po zakończeniu okresu sporów i doktrynalnych polemik w obrębie własnego wyznania (q reformacja), jak również po przezwyciężeniu zjawiska tzw. II reformacji (kalwińskiej) i ugruntowaniu przewagi nad kalwinami, luteranizm stał się w Gdańsku religią panującą, wyznaniem większości gdańszczan (około roku 1640 – 53 300 osób, czyli 85% ogółu mieszkańców, około 1750 – 49 100 osób, czyli 87,8% ogółu, około 1800 – 27 tysięcy osób, czyli 74,2% całej gdańskiej populacji). Luteranom udało się utrzymać pozycję dominującego wyznania także w stosunku do prowadzącego akcję kontrreformacyjnych rewindykacji Kościoła katolickiego, a katolicy i mniejsze ugrupowania protestanckie, menonici, arianie i inni, zmuszeni zostali uznać wiele ograniczeń w życiu politycznym i społecznym Gdańska. Jedynie w zakresie prawa małżeńskiego ustaliła się pewna przewaga katolicyzmu, gdyż dzieci ze związków mieszanych należało wychować bez względu na płeć w wyznaniu katolickim. Wyżej wymienione królewskie przywileje, a także ogłaszane przez władze miejskie ordynacje (rozporządzenia) kościelne, począwszy od najstarszej (wzorowanej na wrocławskiej) z roku 1557, poprzez tzw. ''Notulę'' (''Formula Concordiae'') z 1562, ordynację z 1570 dla miasta oraz z 1591 dla terytorium wiejskiego, wespół z wieloma rozporządzeniami uzupełniającymi w następnych stuleciach, wypracowały gdański model luteranizmu. Stosownie do postanowień o zachowaniu dawniejszego rytu i ceremoniału nabożeństwa miały układ katolickich mszy, a część śpiewów i modlitw prowadzono po łacinie. Nabożeństwa odbywały się także w dni powszednie, a w niedziele poza głównym nabożeństwem odprawiano nieszpory. Zachowano również w szczątkowym zakresie obyczaj spowiedzi usznej. W kanonie obchodzonych w Gdańsku kościelnych świąt luterańskich umieszczono niektóre uroczystości o charakterze maryjnym, np. Matki Boskiej Gromnicznej, Zwiastowanie i Nawiedzenie NMP. <br /><br /> Od 1567 roku na czele Kościoła luterańskiego w Gdańsku stało Ministerium Duchowne (Geistliches Ministerium), podlegające – zgodnie z praktyką tego wyznania – świeckiemu zwierzchnictwu Rady Miejskiej, a od roku 1678 – wszystkich trzech gdańskich ordynków. Według zasad przyjętych w ordynacji z 1654 i potwierdzonych w 1701 Ministerium było ciałem kolegialnym, złożonym ze zmiennej (stosownie do obsady luterańskiej parafii i kościołów w Gdańsku) liczby osób: przewodniczącym był senior – pierwszy pastor kościoła NMP, jego zastępca wicesenior – rektor Gimnazjum Akademickiego i jednocześnie kaznodzieja w kościele św. Trójcy. Następni co do rangi byli pastorzy pięciu głównych kościołów w mieście (w wypadku kościoła NMP i kościoła św. Trójcy tzw. drudzy), diakoni z tychże, na końcu zaś kaznodzieje siedmiu kościołów szpitalnych (w tym kościoła św. Barbary, z którym to wiązał się szósty luterański okręg parafialny wewnątrz miasta). <br /><br /> Przyporządkowanie terytorialne poszczególnych okręgów – gmin luterańskich nawiązywało do katolickiego jeszcze podziału na parafie z 1456 roku, z tą różnicą, że zarządzany przez kalwinistów kościoła św. Piotra i Pawła w obszarze Starego Przedmieścia zastąpiony został w 1. połowie XVII wieku przez gimnazjalny kościoła św. Trójcy, a dla obszaru przedmieść zachodnich wzrosła rola filialnych dotąd okręgów z kościoła Bożego Ciała i kościoła Zbawiciela: ich kaznodzieje zostali w roku 1635 dokooptowani do grona Ministerium. Tym samym liczba parafii luterańskich w obrębie miasta wzrosła do ośmiu. W dobudowanej do kościoła św. Trójcy kaplicy św. Anny od czasów reformacji wygłaszano luterańskie kazania w języku polskim. W 1709 powołano tu osobnego kaznodzieję polskiego i dołączono do składu Ministerium. Luterańskie duszpasterstwo w języku polskim prowadzono także, opierając się na szpitalnym kościele św. Ducha. Do zadań Ministerium Duchownego należało ordynowanie, czyli powoływanie i odwoływanie duchownych ze stanowisk kościelnych w obszarze nie tylko miasta, ale i na całym jego terytorium wiejskim, ponadto wypowiadanie się w sprawach spornych i nakładanie kar kościelnych. Poszczególni kaznodzieje w ramach swojej duchownej kariery przechodzili od stanowisk mniej ważnych, w wiejskich parafiach, do godności bardziej cenionych, w najbardziej prestiżowych zborach Starego i Głównego Miasta. Autorytet gdańskiego Ministerium sięgał daleko poza granice miejskiej jurysdykcji: na zasadzie tzw. braterskiego zaufania ordynowało ono duchownych na obszar niemal całych Prus Królewskich, a nawet poza granice Polski, na Pomorze Środkowe. Do najznakomitszych przełożonych tego gremium zaliczali się: pierwszy senior – Johann Kittelius (zm. 1590), zaangażowany w spory z kalwinistami u schyłku lat 80. XVI wieku, ponadto broniący luterańskiej ortodoksji w sporach ze zwolennikami m.in. synkretyzmu duchowni Johann Corvin (zm. 1646) i Johann Botsack (zm. 1674). W XVIII wieku ważną rolę odegrał długoletni senior i pastor (tzw. pierwszy) kościoła NMP Joachim Weickhmann (zm. 1736). Do wybitnych teologów, duchownych przywódców Kościoła luterańskiego w Gdańsku zaliczali się ponadto rektorzy Gimnazjum Akademickiego, w tym (poza J. Botsackiem) Abraham Calow, Aegidus Strauch, Samuel Schelwig. Pośród świeckich liderów luterańskich społeczności, zwłaszcza podczas sporów z kalwinistami, wielką rolę odegrali członkowie rodziny Ferberów, np. burmistrz Constantin Ferber. <br /><br />W odrębny sposób zorganizowano podstawy materialne luterańskiej organizacji kościelnej. Utworzono kasy kościelne, a zarządzanie uposażeniem poszczególnych parafii przejęli w latach 70. i 80. XVI wieku tzw. witrycy. Do nich należał zarząd nad finansami poszczególnych wspólnot, opatrywanie potrzeb materialnych parafii i zarządzanych przez nie obiektów. Luteranie mieli ponadto zasadniczy wpływ na kształt gdańskiego szkolnictwa, działalność dobroczynną i charytatywną (q Dom Dobroczynności) i zarząd nad szpitalami. Powstały w latach 30. XVII wieku szpitalny kościół Zbawiciela na Zaroślaku był pierwszym luterańskim obiektem sakralnym, zbudowanym od podstaw przez luteran w obrębie szeroko pojętej jurysdykcji miejskiej Gdańska. <br /><br /> W XVIII w. dał się zauważyć w Gd. pewien kryzys rel., związany z szerzeniem się idei oświecenia (q Towarzystwo Przyrodnicze), a także rozwojem miejscowych lóż wolnomularskich (q wolnomularstwo). Po I rozbiorze Polski (1772) w obszarze konkurencyjnego Zjednoczonego Miasta Chełm pojawił się wprawdzie nowy zbór ewang. (1784, na ratuszu), jednak nastąpiła również sekularyzacja dóbr niektórych instytucji szpitalnych (podobna do tej, która dotknęła katolickie dobra biskupie i klaszt.). Po włączeniu Gd. do luter. w kwestii pryncypiów Królestwa Prus (1793) utrwaliła się prawna przewaga l. nad innymi wyznaniami, w tym katolikami. W 1794 prus. kodeks prawa cywilnego, tzw. ''Landrecht'', uznał, że chłopcy z małżeństw mieszanych winni być wychowani w religii ojca, a córki w religii matki. Nowelizacja kodeksu z 1803 wprowadziła zasadę, że wszystkie dzieci z małżeństw mieszanych winny być wychowane w religii ojca. Prowadziło to do luteranizacji społeczeństwa, zwł. górnych jego warstw (oficerowie, nauczyciele, przedsiębiorcy). Gdańskie Ministerium podporządkowano prus. systemowi kościelnemu z obowiązującą tam zasadą, że głową tego Kościoła jest każdorazowy prus. monarcha (od 1850 w jego imieniu kompetencje te przejął Evangelischer Oberkirchenrat – Naczelna Kościelna Rada Ewangelicka). Po krótkim okresie przejściowym w 1800 powołano zarządzające sprawami religii i oświaty Kolegium Szkolno-Kościelne, złożone z urzędników świeckich oraz przedstawicieli gminy luter. i kalwińskiej.<br /><br /> W oblężeniach 1807 i 1813 ucierpiało wiele obiektów luter. na terenie miasta i jego przedmieść, wiele z nich (kośc. w szpitalu Wszystkich Bożych Aniołów, zbór w Chełmie) zostało bezpowrotnie zniszczonych, inne (np. kośc. św. Ducha) poważnie uszkodzono. Po ponownym wcieleniu do Prus (1815) w Gd. w 1816 powstał osobny prowincjonalny Królewski Konsystorz Ewang. (Königliches Konsistorium der Provinz Westpreußen), podzielony na okręgi – superintendentury. Superintendentura gd. (z gminą naczelną – Oberpfarr-Kirche – przy kośc. NMP, przy którym rezydował superintendent) obejmowała miasto Gd., łącznie z wcielonymi doń w 1814 podmiejskimi osadami, a na jego terenie ogółem 15 obiektów paraf., filialnych, szpitalnych itp. Taki zakres jej granic utrzymano także po likwidacji osobnej prowincji zachodniopruskiej (1824–78) i przeniesieniu siedziby Konsystorza do Królewca. W obrębie poszczególnych gmin funkcjonowały kolegia kościelne (Kirchenkollegien), a superintendenci zobowiązani byli zwoływać synody okręgowe (Kreissynode). W 1817 prus. monarcha Fryderyk Wilhelm III zainicjował unię wyznaniową, ewang.-chrześc. wspólnotę luteran i kalwinistów, przy czym na podstawie rozporządzenia z 1834 ci ostatni zachowywali w ramach Konsystorza Ewangelickiego autonomię swoich gmin. Przeciwna unii z kalwinistami grupa tzw. staroluteran osiadła natomiast przy odbudowanym kośc. św. Ducha (1844), w 1845 zyskując akceptację i zatwierdzenie monarchy. W tym ostatnim kośc. zanikło w związku z tym luter. kaznodziejstwo w jęz. pol., a poważną stratę dla duszpasterstwa w tym jęz. stanowiła też śmierć kaznodziei i działacza oświat. Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza (1855). Miarą rozwoju Kościoła luter. w tym czasie było – poza renowacją wielu zniszczonych w wojnach zborów – wzniesienie wybudowanego od podstaw w 1841 kośc. w Nowym Porcie (ob. kośc. Niepokalanego Serca Maryi). Do wybitnych luter. duchownych XIX w. należeli: radca Konsystorza, pisarz i dramaturg Abraham Friedrich Blech, jego syn, działacz oświat. Karl Adolph Blech oraz Theodor Friedrich Kniewel, pastor NMP, wybitny muzyk i kompozytor, prekursor ekumenizmu w Gd. <br /><br /> W 1861 ewangelicy stanowili 69,8% ogółu mieszkańców Gd., jednak ze stałą, acz nieznaczną tendencją spadkową: w 1920 było ich już tylko 61,7%. Obszar miasta dzielono przed 1920 na 15 gmin paraf., a do szczególnie istotnych nabytków przeł. XIX i XX w. należały nowo wybudowane ewang. zbory we Wrzeszczu (m.in. kośc. św. Andrzeja Boboli). W 2. poł. XIX w. pod wpływem pietyzmu nastąpił rozwój szeroko pojętej działalności społ. i charytatywnej, luter. stowarzyszeń i organizacji kościelnych (m.in. diakonisy), bractw trzeźwości, misji, fundacji. <br /><br />W obrębie II WMG znalazło się łącznie 5 superintendentur, w tym ogarniająca miasto superintendentura Danzig Stadt. Utworzyły one odrębną krajową jednostkę kościelną Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej (Evangelische Kirche der altpreußischen Union), zorganizowaną w Konsystorz Ewangelicki II WMG (Evangelisches Konsistorium für Freie Stadt Danzig). Nadrzędnym organem kolegialnym była Gd. Krajowa Rada Kościelna (Danziger Landeskirchenrat), a na jej czele 1921–33 stał generalny superintendent (biskup) q Paul Friedrich Kalweit. W obrębie superintendentury Gd.-Miasto było w okresie międzywojennym łącznie 17 zborów – gmin ewang. Istotna była szeroko pojęta działalność społ. Związku Ewangelickiego (Evangelischer Bund), prowadzącego i wspierającego szkoły, ochronki, jadłodajnie, szpitale i domy opieki, aktywnego zwł. w środowiskach drobnomieszczańskich, inteligenckich i robotniczych. <br /><br />Od początku lat 30. XX w. Kościół ewang. w Gd. znalazł się pod presją nazistów, którzy poprzez kontrolowany przez siebie związek rel. Niemieccy Chrześcijanie (Deutsche Christen) usiłowali narzucić swoją wizję kościoła i wiary. Na czele związku stał nowy ewang. bp gd. Johann Beermann. Po włączeniu II WMG do Rzeszy gd. Kościół ewang. podporządkowano ogólnokrajowemu Kościołowi Rzeszy (Reichskirche), z siedzibą w Berlinie. <br /><br /> W 1945, po włączeniu Gd. do Polski, zgodnie z okólnikiem z 19 października wszystkie znajdujące się na jego terenie ewang. obiekty sakralne, w tym zniszczone i uszkodzone, uznano za mienie poniemieckie, znajdujące się pod zarządem państw. Dekret z 8 III 1946 opcjonalnie stwarzał wprawdzie możliwość starania się o przejęcie tych świątyń także legalnie działającemu w Polsce Kościołowi ewang.-augsbur. w RP (do którego kolejnym dekretem z 19 IX 1946 wcielono Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej), jednak w rzeczywistości władze PRL traktowały te obiekty jako własność państwa, oddawaną czasowo do dyspozycji na potrzeby rosnącego duszpasterstwa katolickiego, gdy tymczasem duszpasterstwo ewang. z powodu wysiedlenia ludności niem. stopniowo niemal całkowicie zanikło. Resztki l. gd. przyporządkowano parafii Kościoła ewang.-augsbur. w Sopocie, której proboszcz, ks. Edward Dietz, jeszcze w latach 1947–1952 bezskutecznie zabiegał o zwrot kilku obiektów, w tym obu ewang. kośc. we Wrzeszczu: kośc. Lutra (q kośc. garnizonowy św. Apostołów Piotra i Pawła) oraz kośc. Chrystusa (q kośc. św. Andrzeja Boboli). {{author: SK}} [[Category: Encyklopedia]] |
Wersja z 14:51, 7 sie 2013
LUTERANIE, inaczej Kościół ewangelicko-augsburski (ewangelicy, Confessio Augustana). Pierwszy i główny nurt reformacji. Dążenie w XVI wieku do reform w Kościele doprowadziło do powstania grupy chrześcijan nieuznających autorytetu papieża, odrzucających tzw. Tradycję, a za jedyne źródło wiary przyjmujących Biblię, „normę norm”. Przyjmując wiele chrystocentrycznych założeń (i odrzucając kult świętych), luteranie akcentowali możliwość uzyskania zbawienia poprzez tzw. usprawiedliwienie (wiarę w otrzymanie łaski odpuszczenia grzechów). Istotnymi elementami doktryny tego wyznania jest przyjęcie nauki o dwóch (zaledwie) sakramentach: chrzcie i wieczerzy Pańskiej, powszechnym kapłaństwie wiernych i szczególnej posłudze Słowa Bożego (poprzez głoszenie kazań i nauk). Założycielem i pierwszym ideologiem grupy był Marcin Luter (Wittenberga, 1517).
W Gdańsku pierwsi zwolennicy pojawiali się już od 1518 roku. Po uzyskaniu przywileju wyznaniowego (1557), potwierdzonego m.in. w roku 1577 przez króla polskiego Stefana Batorego, doszło do oficjalnego przejęcia przez luteran świątyń parafialnych, szpitalnych i nawet niektórych obiektów klasztornych (q franciszkanie). Po zakończeniu okresu sporów i doktrynalnych polemik w obrębie własnego wyznania (q reformacja), jak również po przezwyciężeniu zjawiska tzw. II reformacji (kalwińskiej) i ugruntowaniu przewagi nad kalwinami, luteranizm stał się w Gdańsku religią panującą, wyznaniem większości gdańszczan (około roku 1640 – 53 300 osób, czyli 85% ogółu mieszkańców, około 1750 – 49 100 osób, czyli 87,8% ogółu, około 1800 – 27 tysięcy osób, czyli 74,2% całej gdańskiej populacji). Luteranom udało się utrzymać pozycję dominującego wyznania także w stosunku do prowadzącego akcję kontrreformacyjnych rewindykacji Kościoła katolickiego, a katolicy i mniejsze ugrupowania protestanckie, menonici, arianie i inni, zmuszeni zostali uznać wiele ograniczeń w życiu politycznym i społecznym Gdańska. Jedynie w zakresie prawa małżeńskiego ustaliła się pewna przewaga katolicyzmu, gdyż dzieci ze związków mieszanych należało wychować bez względu na płeć w wyznaniu katolickim. Wyżej wymienione królewskie przywileje, a także ogłaszane przez władze miejskie ordynacje (rozporządzenia) kościelne, począwszy od najstarszej (wzorowanej na wrocławskiej) z roku 1557, poprzez tzw. Notulę (Formula Concordiae) z 1562, ordynację z 1570 dla miasta oraz z 1591 dla terytorium wiejskiego, wespół z wieloma rozporządzeniami uzupełniającymi w następnych stuleciach, wypracowały gdański model luteranizmu. Stosownie do postanowień o zachowaniu dawniejszego rytu i ceremoniału nabożeństwa miały układ katolickich mszy, a część śpiewów i modlitw prowadzono po łacinie. Nabożeństwa odbywały się także w dni powszednie, a w niedziele poza głównym nabożeństwem odprawiano nieszpory. Zachowano również w szczątkowym zakresie obyczaj spowiedzi usznej. W kanonie obchodzonych w Gdańsku kościelnych świąt luterańskich umieszczono niektóre uroczystości o charakterze maryjnym, np. Matki Boskiej Gromnicznej, Zwiastowanie i Nawiedzenie NMP.
Od 1567 roku na czele Kościoła luterańskiego w Gdańsku stało Ministerium Duchowne (Geistliches Ministerium), podlegające – zgodnie z praktyką tego wyznania – świeckiemu zwierzchnictwu Rady Miejskiej, a od roku 1678 – wszystkich trzech gdańskich ordynków. Według zasad przyjętych w ordynacji z 1654 i potwierdzonych w 1701 Ministerium było ciałem kolegialnym, złożonym ze zmiennej (stosownie do obsady luterańskiej parafii i kościołów w Gdańsku) liczby osób: przewodniczącym był senior – pierwszy pastor kościoła NMP, jego zastępca wicesenior – rektor Gimnazjum Akademickiego i jednocześnie kaznodzieja w kościele św. Trójcy. Następni co do rangi byli pastorzy pięciu głównych kościołów w mieście (w wypadku kościoła NMP i kościoła św. Trójcy tzw. drudzy), diakoni z tychże, na końcu zaś kaznodzieje siedmiu kościołów szpitalnych (w tym kościoła św. Barbary, z którym to wiązał się szósty luterański okręg parafialny wewnątrz miasta).
Przyporządkowanie terytorialne poszczególnych okręgów – gmin luterańskich nawiązywało do katolickiego jeszcze podziału na parafie z 1456 roku, z tą różnicą, że zarządzany przez kalwinistów kościoła św. Piotra i Pawła w obszarze Starego Przedmieścia zastąpiony został w 1. połowie XVII wieku przez gimnazjalny kościoła św. Trójcy, a dla obszaru przedmieść zachodnich wzrosła rola filialnych dotąd okręgów z kościoła Bożego Ciała i kościoła Zbawiciela: ich kaznodzieje zostali w roku 1635 dokooptowani do grona Ministerium. Tym samym liczba parafii luterańskich w obrębie miasta wzrosła do ośmiu. W dobudowanej do kościoła św. Trójcy kaplicy św. Anny od czasów reformacji wygłaszano luterańskie kazania w języku polskim. W 1709 powołano tu osobnego kaznodzieję polskiego i dołączono do składu Ministerium. Luterańskie duszpasterstwo w języku polskim prowadzono także, opierając się na szpitalnym kościele św. Ducha. Do zadań Ministerium Duchownego należało ordynowanie, czyli powoływanie i odwoływanie duchownych ze stanowisk kościelnych w obszarze nie tylko miasta, ale i na całym jego terytorium wiejskim, ponadto wypowiadanie się w sprawach spornych i nakładanie kar kościelnych. Poszczególni kaznodzieje w ramach swojej duchownej kariery przechodzili od stanowisk mniej ważnych, w wiejskich parafiach, do godności bardziej cenionych, w najbardziej prestiżowych zborach Starego i Głównego Miasta. Autorytet gdańskiego Ministerium sięgał daleko poza granice miejskiej jurysdykcji: na zasadzie tzw. braterskiego zaufania ordynowało ono duchownych na obszar niemal całych Prus Królewskich, a nawet poza granice Polski, na Pomorze Środkowe. Do najznakomitszych przełożonych tego gremium zaliczali się: pierwszy senior – Johann Kittelius (zm. 1590), zaangażowany w spory z kalwinistami u schyłku lat 80. XVI wieku, ponadto broniący luterańskiej ortodoksji w sporach ze zwolennikami m.in. synkretyzmu duchowni Johann Corvin (zm. 1646) i Johann Botsack (zm. 1674). W XVIII wieku ważną rolę odegrał długoletni senior i pastor (tzw. pierwszy) kościoła NMP Joachim Weickhmann (zm. 1736). Do wybitnych teologów, duchownych przywódców Kościoła luterańskiego w Gdańsku zaliczali się ponadto rektorzy Gimnazjum Akademickiego, w tym (poza J. Botsackiem) Abraham Calow, Aegidus Strauch, Samuel Schelwig. Pośród świeckich liderów luterańskich społeczności, zwłaszcza podczas sporów z kalwinistami, wielką rolę odegrali członkowie rodziny Ferberów, np. burmistrz Constantin Ferber.
W odrębny sposób zorganizowano podstawy materialne luterańskiej organizacji kościelnej. Utworzono kasy kościelne, a zarządzanie uposażeniem poszczególnych parafii przejęli w latach 70. i 80. XVI wieku tzw. witrycy. Do nich należał zarząd nad finansami poszczególnych wspólnot, opatrywanie potrzeb materialnych parafii i zarządzanych przez nie obiektów. Luteranie mieli ponadto zasadniczy wpływ na kształt gdańskiego szkolnictwa, działalność dobroczynną i charytatywną (q Dom Dobroczynności) i zarząd nad szpitalami. Powstały w latach 30. XVII wieku szpitalny kościół Zbawiciela na Zaroślaku był pierwszym luterańskim obiektem sakralnym, zbudowanym od podstaw przez luteran w obrębie szeroko pojętej jurysdykcji miejskiej Gdańska.
W XVIII w. dał się zauważyć w Gd. pewien kryzys rel., związany z szerzeniem się idei oświecenia (q Towarzystwo Przyrodnicze), a także rozwojem miejscowych lóż wolnomularskich (q wolnomularstwo). Po I rozbiorze Polski (1772) w obszarze konkurencyjnego Zjednoczonego Miasta Chełm pojawił się wprawdzie nowy zbór ewang. (1784, na ratuszu), jednak nastąpiła również sekularyzacja dóbr niektórych instytucji szpitalnych (podobna do tej, która dotknęła katolickie dobra biskupie i klaszt.). Po włączeniu Gd. do luter. w kwestii pryncypiów Królestwa Prus (1793) utrwaliła się prawna przewaga l. nad innymi wyznaniami, w tym katolikami. W 1794 prus. kodeks prawa cywilnego, tzw. Landrecht, uznał, że chłopcy z małżeństw mieszanych winni być wychowani w religii ojca, a córki w religii matki. Nowelizacja kodeksu z 1803 wprowadziła zasadę, że wszystkie dzieci z małżeństw mieszanych winny być wychowane w religii ojca. Prowadziło to do luteranizacji społeczeństwa, zwł. górnych jego warstw (oficerowie, nauczyciele, przedsiębiorcy). Gdańskie Ministerium podporządkowano prus. systemowi kościelnemu z obowiązującą tam zasadą, że głową tego Kościoła jest każdorazowy prus. monarcha (od 1850 w jego imieniu kompetencje te przejął Evangelischer Oberkirchenrat – Naczelna Kościelna Rada Ewangelicka). Po krótkim okresie przejściowym w 1800 powołano zarządzające sprawami religii i oświaty Kolegium Szkolno-Kościelne, złożone z urzędników świeckich oraz przedstawicieli gminy luter. i kalwińskiej.
W oblężeniach 1807 i 1813 ucierpiało wiele obiektów luter. na terenie miasta i jego przedmieść, wiele z nich (kośc. w szpitalu Wszystkich Bożych Aniołów, zbór w Chełmie) zostało bezpowrotnie zniszczonych, inne (np. kośc. św. Ducha) poważnie uszkodzono. Po ponownym wcieleniu do Prus (1815) w Gd. w 1816 powstał osobny prowincjonalny Królewski Konsystorz Ewang. (Königliches Konsistorium der Provinz Westpreußen), podzielony na okręgi – superintendentury. Superintendentura gd. (z gminą naczelną – Oberpfarr-Kirche – przy kośc. NMP, przy którym rezydował superintendent) obejmowała miasto Gd., łącznie z wcielonymi doń w 1814 podmiejskimi osadami, a na jego terenie ogółem 15 obiektów paraf., filialnych, szpitalnych itp. Taki zakres jej granic utrzymano także po likwidacji osobnej prowincji zachodniopruskiej (1824–78) i przeniesieniu siedziby Konsystorza do Królewca. W obrębie poszczególnych gmin funkcjonowały kolegia kościelne (Kirchenkollegien), a superintendenci zobowiązani byli zwoływać synody okręgowe (Kreissynode). W 1817 prus. monarcha Fryderyk Wilhelm III zainicjował unię wyznaniową, ewang.-chrześc. wspólnotę luteran i kalwinistów, przy czym na podstawie rozporządzenia z 1834 ci ostatni zachowywali w ramach Konsystorza Ewangelickiego autonomię swoich gmin. Przeciwna unii z kalwinistami grupa tzw. staroluteran osiadła natomiast przy odbudowanym kośc. św. Ducha (1844), w 1845 zyskując akceptację i zatwierdzenie monarchy. W tym ostatnim kośc. zanikło w związku z tym luter. kaznodziejstwo w jęz. pol., a poważną stratę dla duszpasterstwa w tym jęz. stanowiła też śmierć kaznodziei i działacza oświat. Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza (1855). Miarą rozwoju Kościoła luter. w tym czasie było – poza renowacją wielu zniszczonych w wojnach zborów – wzniesienie wybudowanego od podstaw w 1841 kośc. w Nowym Porcie (ob. kośc. Niepokalanego Serca Maryi). Do wybitnych luter. duchownych XIX w. należeli: radca Konsystorza, pisarz i dramaturg Abraham Friedrich Blech, jego syn, działacz oświat. Karl Adolph Blech oraz Theodor Friedrich Kniewel, pastor NMP, wybitny muzyk i kompozytor, prekursor ekumenizmu w Gd.
W 1861 ewangelicy stanowili 69,8% ogółu mieszkańców Gd., jednak ze stałą, acz nieznaczną tendencją spadkową: w 1920 było ich już tylko 61,7%. Obszar miasta dzielono przed 1920 na 15 gmin paraf., a do szczególnie istotnych nabytków przeł. XIX i XX w. należały nowo wybudowane ewang. zbory we Wrzeszczu (m.in. kośc. św. Andrzeja Boboli). W 2. poł. XIX w. pod wpływem pietyzmu nastąpił rozwój szeroko pojętej działalności społ. i charytatywnej, luter. stowarzyszeń i organizacji kościelnych (m.in. diakonisy), bractw trzeźwości, misji, fundacji.
W obrębie II WMG znalazło się łącznie 5 superintendentur, w tym ogarniająca miasto superintendentura Danzig Stadt. Utworzyły one odrębną krajową jednostkę kościelną Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej (Evangelische Kirche der altpreußischen Union), zorganizowaną w Konsystorz Ewangelicki II WMG (Evangelisches Konsistorium für Freie Stadt Danzig). Nadrzędnym organem kolegialnym była Gd. Krajowa Rada Kościelna (Danziger Landeskirchenrat), a na jej czele 1921–33 stał generalny superintendent (biskup) q Paul Friedrich Kalweit. W obrębie superintendentury Gd.-Miasto było w okresie międzywojennym łącznie 17 zborów – gmin ewang. Istotna była szeroko pojęta działalność społ. Związku Ewangelickiego (Evangelischer Bund), prowadzącego i wspierającego szkoły, ochronki, jadłodajnie, szpitale i domy opieki, aktywnego zwł. w środowiskach drobnomieszczańskich, inteligenckich i robotniczych.
Od początku lat 30. XX w. Kościół ewang. w Gd. znalazł się pod presją nazistów, którzy poprzez kontrolowany przez siebie związek rel. Niemieccy Chrześcijanie (Deutsche Christen) usiłowali narzucić swoją wizję kościoła i wiary. Na czele związku stał nowy ewang. bp gd. Johann Beermann. Po włączeniu II WMG do Rzeszy gd. Kościół ewang. podporządkowano ogólnokrajowemu Kościołowi Rzeszy (Reichskirche), z siedzibą w Berlinie.
W 1945, po włączeniu Gd. do Polski, zgodnie z okólnikiem z 19 października wszystkie znajdujące się na jego terenie ewang. obiekty sakralne, w tym zniszczone i uszkodzone, uznano za mienie poniemieckie, znajdujące się pod zarządem państw. Dekret z 8 III 1946 opcjonalnie stwarzał wprawdzie możliwość starania się o przejęcie tych świątyń także legalnie działającemu w Polsce Kościołowi ewang.-augsbur. w RP (do którego kolejnym dekretem z 19 IX 1946 wcielono Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej), jednak w rzeczywistości władze PRL traktowały te obiekty jako własność państwa, oddawaną czasowo do dyspozycji na potrzeby rosnącego duszpasterstwa katolickiego, gdy tymczasem duszpasterstwo ewang. z powodu wysiedlenia ludności niem. stopniowo niemal całkowicie zanikło. Resztki l. gd. przyporządkowano parafii Kościoła ewang.-augsbur. w Sopocie, której proboszcz, ks. Edward Dietz, jeszcze w latach 1947–1952 bezskutecznie zabiegał o zwrot kilku obiektów, w tym obu ewang. kośc. we Wrzeszczu: kośc. Lutra (q kośc. garnizonowy św. Apostołów Piotra i Pawła) oraz kośc. Chrystusa (q kośc. św. Andrzeja Boboli).
