OLIWA

Wersja z 14:48, 7 sie 2013

Widok na Oliwę od strony zachodniej

Senacki herb gminy wiejskiej Oliwa

Staw przy młynie IX na Potoku Oliwskim

Oliwa, widok ogólny od strony południowej, 1894

OLIWA, ob. jednostka pomocnicza Gd. (q administracyjny podział) w randze osiedla, granicząca od płn. z miastem Sopotem. Początkowo miejsce przeznaczone przez q Sambora i na założenie funkcjonującego oficjalnie od 1186 q klasztoru cystersów. Nazwa symboliczna (oliva – drzewko oliwne), nadana przez zakonników (wbrew poglądom językoznawców, jakoby od zniekształconej słowiańskiej nazwy Oława, wcześniej cystersi założyli inny klasztor Oliva w Nawarze, Hiszpania). W XIII w. obok klasztoru powstał q kośc. św. Jakuba, paraf. dla pobliskich, należących do cystersów wsi, i przyklasztorna osada z centrum przy ob. Starym Rynku Oliwskim, 1433 zniszczona podczas najazdu husytów. Zapewne już w XV w. powstał q szpital św. Łazarza u zbiegu traktów z q Wrzeszcza do Sopotu i z Oliwy do Chwaszczyna (ob. skrzyżowanie al. Grunwaldzkiej i ul. Opata Rybińskiego). Wieś rozwijała się przestrzennie poprzez wchłonięcie terenów wcześniejszych małych osad (jak notowanych tylko w XIII w. Polanek czy Podgórza). W 1577 zniszczona podczas napadu wojsk gd. w okresie wojen miasta z królem pol. Stefanem Batorym. W 1610 w centrum wsi, naprzeciw bramy klaszt. (Dom Bramny, q klasztor cystersów w Oliwie), zbudowano wielką karczmę (Stary Rynek Oliwski 7), ok. 1660 przebudowaną w stylu barok. W XVI i XVII w. nad q Potokiem Oliwskim i dopływami powstały co najmniej 23 zakłady przem., a przy części z nich powstały później rezydencje właścicieli. Młyny I–V na wsch. od ob. al. Grunwaldzkiej (q Jelitkowo, q Konradshammer, q Wojnowo), VI–VIII na terenie klasztoru, IX przy ob. ul. Spacerowej, X–XX wzdłuż ob. ul. Kwietnej i Bytowskiej (q Dolina Potoku Oliwskiego, q Dolina Szwabego, q Dolina Powagi, q Dolina Radości), XXI–XXII przy ob. ul. Kościerskiej (q Dolina Potoku Prochowego), XXIII przy ob. ul. Karwieńskiej (q Leśny Młyn, q Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża). W poł. XVII po zach. stronie traktu z Oliwy do q Strzyży (ob. ul. Polanki) powstało 7 (8?) dworów (q dwory oliwskie). W 1. poł. XVIII w. prawdopodobnie powstało tu kilka barok. dworków, wieś liczyła wówczas ok. 500 mieszkańców.

W 1772, po konfiskacie majątku opactwa cysterskiego przez państwo prus., utworzono sołectwo oliwskie. Należące do opactwa Jelitkowo, Konradshammer z Poggenkrug (q Żabianka), dwory oliwskie przy Polankach, posiadłości przy Potoku Oliwskim: Dolina Radości, Dolina Schwabego, Dolina Powagi, Młyn Prochowy i Leśny Młyn, utworzyły oddzielne jednostki adm. W 1807 wieś należała do q I Wolnego Miasta Gdańska (WMG). Po sekularyzacji opactwa (dekret z 31 III 1829, faktyczna kasata klasztoru 1831) sołectwo oliwskie liczyło ok. 70 budynków i 400 mieszkańców. Na płn. od klasztoru powstały posiadłości q Ludolfina, karczma Olivenbaum (Pod Drzewem Oliwnym), później Kleinkrug (q Gospódka). Od 1832 zakładano nowe cment. przy ob. ul. Opackiej i Czyżewskiego (q cmentarze w Oliwie). W 1836, po śmierci opata oliwskiego komendatariusza i bp. warmińskiego q Josepha W.F. Hohenzollern-Hechingen własnością państw. stał się pałac opatów i park (q Park Oliwski im. Adama Mickiewicza).

W 1. poł. XIX w. wzdłuż Zoppoter Chaussee (al. Grunwaldzka), między Seestraße (ul. Pomorska) a Dultzstraße (ul. Majkowskiego) powstało os. robotnicze o typowej zabudowie wiejskiej. Podobna zabudowa powstała po płd. stronie Am Schlossgarten (ob. ul. Opata Rybińskiego). Od 1852 gmina miejska, z własną radą gminy (wójt rezydował w Domu Bramnym). W 1864–71 połączona linią konnych omnibusów z Gd. i Sopotem (q tramwaje). 12 XII 1864 przyłączono do gminy ol. Polanki, Schwabental (Dolina Schwabego) i Mühlenhof (q Młyniec); w nowych granicach O. liczyła ok. 2 tys. mieszkańców. W 1870, po wybudowaniu dworca kolejowego (q dworzec w Oliwie), powstało połączenie kolejowe (q kolej) z Gd. i Koszalinem. W 1873–79 połączona linią konnego q tramwaju z Gd. (zajezdnia znajdowała się na rogu ob. al. Grunwaldzkiej i Pomorskiej). W 1880 liczyła 3900 mieszkańców, 1890 – 4300. W 1882 zbudowano murowaną wieżę widokową na wzgórzu Karlsberg (q Pachołek) w miejscu dawnego pawilonu widokowego, wzniesionego z polecenia przez oliwskiego opata-komendatariusza i bp. warmińskiego q Johanna K.L. von Hohenzollerna-Hechingena. Do 1895 zabudowana została płd. pierzeja Am Schlossgarten (ul. Opata Rybińskiego). Do 1900 obudowana została płn. część Pelonker Straße (ul. Polanki), powstała i obudowana została Georgstraße (ul. Obrońców Westerplatte). W tym czasie zaczęła powstawać zabudowa przy Bahnstraße (ul. Poczty Gdańskiej) i zach. strony traktu Ludolfiner Weg (ul. Czyżewskiego), prowadzącego do posiadłości q Ludolfina i do Sopotu.

W 1900 zamieszkiwało w O. 6,5 tys. osób, 1907 – ponad 9 tys. W 1901 O. uzyskała połączenie tramwajowe (q tramwaje) z Gd. (linia biegła traktem Kronprinzenallee – ob. ul. Wita Stwosza). W 1904 powstała szkoła ewang. przy Saltzmannstraße (ul. Opacka). Z pocz. XX w. powstały osiedla w dolnej Oliwie: przy Schefflerstraße (ul. Hołdu Pruskiego) i Elisenstraße (ul. Ceynowy); środkowej: przy Gneisenaustraße (ul. Kaprów) i Albertstraße (ul. Asnyka), oraz w górnej: Waldstraße (ul. Leśna), Bergstraße (Am Wächterberg, ul. Podhalańska), Ottostraße (ul. Słoneczna), Jahnstraße (ul. Liczmańskiego). Do I wojny światowej rozwijała się zabudowa w kierunku płd., wzdłuż Kronprinzenallee i Pelonker Straße, powstały: Lessingstraße (ul. Grottgera), Winterbergstraße (ul. Orkana), Heimstätte (ul. Noakowskiego i Zacisze). Po wsch. stronie torów kolejowych powstały zaliczane wówczas do O. os. w rejonie ob. ul. Piastowskiej i Droszyńskiego, tam też 1907 uruchomiono gazownię (ob. q Przymorze).W 1911 powstało ujęcie wody w Dolinie Leśnego Młyna i Dolinie Radości (q wodociągi). 1 IV 1907 przyłączono do O. Glettkau (Jelitkowo), Konradshammer (Przymorze) i Poggenkrug (Żabianka). W 1908 powstała linia tramwajowa Oliwa–Jelitkowo z przystankiem pocz. na Starym Rynku. W 1910 siedziba władz gminy została przeniesiona z Domu Bramnego do ratusza przy Am Schlossgarten. W 1912 uruchomiono liceum przy Pelonker Straße 130 (q gimnazjum w Oliwie, ob. q V LO). W 1913–20 zbudowano neogotycki ewang. Kościół Pojednania (Versöhnungskirche), przy Pelonker Straße 131 (q kośc. Matki Bożej Królowej Korony Polskiej, ul. Leśna 5/6). Od 1920 w granicach q II WMG, 23 V 1924 q Senat II WMG nadał gminie oliwskiej herb (q herby miasta Gd. i dzielnic). W O. urzędował ustanowiony 24 VI 1922 administrator apostolski w II WMG, bp q Eduard O’Rourke, a kiedy 30 XII 1925 papież Pius XI utworzył q diecezję gd., podległą bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, jego siedzibą stał się poklasztorny kośc. paraf., podniesiony do rangi katedry (q kośc. Trójcy Świętej). Po wsch. stronie torów kolejowych (ob. Przymorze) pojawiła się zabudowa mieszkaniowa (ob. ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego) oraz fabryki farb i lakierów oraz czekolady. W 1925 zadłużenie kasy gminnej spowodowało ogłoszenie jej bankructwa. Senat II WMG odwołał burmistrza oliwskiego Herberta Creutzburga (piastującego ten urząd od 1921) i ustanowił w O. zarządcę komisarycznego. 4 XI 1925 zarząd gminy podjął decyzję o przyłączeniu O. do Gd., ratyfikowaną 5 XI 1925 przez Radę Miejską Gd. Ostatnie posiedzenie przedstawicielstwa gminy odbyło się 30 VI 1926, od 1 VII 1926 O. została przyłączona do Gd. 1 V 1927 w dawnym q Pałacu Opatów otworzono Staatliches Landesmuseum für Danziger Geschichte (q Muzeum Krajowe Historii Gd.), którego dyr. został q Erich Keyser. W 1922 w płn. części O., między ob. al. Grunwaldzką a linią kolejową, powstała wytwórnia proszków do pieczenia i środków spożywczych q Dr Oetker. Powstała wówczas Oetkerstraße (ul. Dickmanna). Przed 1930 powstało os. między Kronprinzenallee, Friedensschluss (ul. Abrahama) i torami kolejowymi (q Mirów) oraz os. między Jagowstraße (ul. Derdowskiego) i Gneisenaustraße (ul. Kaprów). Rozwijały się także tereny po wsch. stronie linii kolejowej (os. mieszkaniowe między ob. ul. Krzywoustego i Bora-Komorowskiego, fabryka farb i lakierów DAOL, fabryka czekolady OLKA, os. w rejonie ob. ul. Słupska, Arkońska, Szczecińska, Lęborska, Kołobrzeska (q Przymorze). Około 1927 powstała szkoła katolicka przy Klosterstraße (ul. Cystersów). Po 1930 ukształtowała się zabudowa tej ulicy; rozbudowana została też szkoła ewang. przy Saltzmannstraße. W 1934 wybudowano dom gminy ewang. przy Pelonker Straße,od 1945 dom zakonny cystersów).

Podczas II wojny światowej 1941–45 przy q Siódmym (VII) Dworze funkcjonował obóz jeniecki. W 1942 naprzeciw gł. wejścia do parku powstała pętla linii tramwajowej Śródmieście – Oliwa. W czasie II w. świat. powstało os. mieszkaniowe przy Lessingstraße. Zajęta przez wojska radz. 25 III 1945. W kwietniu 1945 otwarto urząd pocztowy przy ul. Polanki 130, rozpoczęło działalność gim. i liceum (q V LO) oraz pomaturalne Pedagogium (od 1946 q WSP). W lipcu 1945 uruchomiono pierwsze powojenne kino w Gd.: Polonia, nast. Delfin (przy ul. Armii Radzieckiej, ob. Opata Rybińskiego). Przy ul. Obrońców Westerplatte 34 znalazła siedzibę pierwsza lokalna pol. administracja, dążąca do nadania O. statusu odrębnego miasta, a stojący na jej czele q Jan Wojnarski uważany był za oliwskiego burmistrza. W 1945–1947 wysiedlono z O. mieszkańców narodowości niem. W 1946 uruchomiono linię tramwajową do Jelitkowa oraz do Gd. i Sopotu (odcinek Oliwa – Sopot zlikwidowano 1961). W 1948 pętlę tramwajową przeniesiono bliżej skrzyżowania al. Grunwaldzkiej i ul. Armii Radzieckiej (ul. Opata Rybińskiego). W 1953 otwarto q Instytut Budownictwa Wodnego PAN z siedzibą przy ul. Cystersów 11. 15 I 1954 włączono w granice adm. Gd. tzw. Oliwę Leśną, 1 V 1954 utworzono ogród zoologiczny (od 1 I 1957 q Miejski Ogród Zoologiczny Wybrzeża). 27 X 1957 bp q Edmund Nowicki utworzył Biskupie Seminarium Duchowne (od 1992 q Gdańskie Seminarium Duchowne) z siedzibą w budynkach dawnego klasztoru. W 1958 oddano do użytku SP nr 75 przy ul. Czyżewskiego 30a. W 1952–56 w płn. części O. powstał zespół obiektów sport.: 1957 otworzono Studium Nauczycielskiego Wychowania Fizycznego (od 1969 WSWF, od 1981 AWF, q ob. AWFis). Na przeł. lat 50.–60. XX w. rozbudowano trakt al. Grunwaldzkiej, przebudowano pętlę tramwajową, 1963 rozebrano zabytkowy szpital św. Łazarza. W 1958–65 odbudowano Pałac Opatów, w którym umieszczono dział etnograficzny Muzeum Pomorskiego (ob. Oddział Sztuki Współczesnej q Muzeum Narodowego). W roku 1962 utworzono q IX Liceum Ogolnokształcące przy ul. Bażyńskiego (ob. rektorat q UG), 1968 otwarto SP nr 35 przy ul. Wąsowicza 30. W 1972 oddano do użytku q Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia” przy al. Grunwaldzkiej 470, od 1970 – w płd. części, między ul. Wita Stwosza, ul. Bażyńskiego i al. Grunwaldzką znajduje się kampus uniw., siedziba UG. W latach 50.–70. XX w. na terenie O. powstały duże os. mieszkaniowe. W części płd. Osiedle Młodych im. Janka Krasickiego (q Siódmy Dwór), w części płn.-wsch. Osiedle Wejhera, q Wojnowo, Żabianka, w części wsch. Osiedle Tysiąclecia i Przymorze, w części płn. Osiedle Czyżewskiego i Osiedle Budowlanych (Gospódka), 1972–76 osiedle Żabianka. W 1975 otwarto przystanek q SKM Gd.-Żabianka (od 2010 Gd. Żabianka – AWFiS). AK

Tabela: Oliwa. Ulice