SZKOLNICTWO

Wersja z 13:42, 16 lip 2013

Szkoła św. Barbary, około 1870

Powrót ze szkoły, Friedrich Eduard Meyerheim, około 1870

Helene-Lange-Schule przy al. Hallera, lata 30. XX wieku

SZKOLNICTWO. Do końca XVIII wieku. Pierwsze szkoły w Gdańsku zaistniały wraz z siecią parafii na tym terenie i prezentowały elementarny poziom nauczania, kształcąc w zakresie pisania, czytania (w języku niemieckim), rachunkowości, podstaw łaciny (w niektórych), znajomości katechizmu. Najstarsza informacja o istnieniu szkół w Gdańsku pochodzi z 1227 roku, kiedy wśród kanoników kościoła grodowego (q kościół Bożej Rodzicielki Marii) występował Gerwin magister puerorum, czyli nauczyciel. Niewątpliwie już w XIII wieku, po lokacji miasta na prawie lubeckim, działała szkoła przy jego parafialnym q kościele św. Katarzyny. Niewykluczone, że w XIII wieku funkcjonowała szkoła przy klasztorze q dominikanów. W połowie XIV wieku pojawiły się szkoły elementarne na q Głównym Mieście: q mariacka i q św. Jana, pod koniec XIV wieku musiała zaistnieć (wzmiankowana po raz pierwszy w 1416 roku) szkoła św. Bartłomieja na Młodym Mieście (po roku 1455 przeniesiona na Stare Miasto), najpóźniej odnotowano szkoły przy kościele q św. Piotra i Pawła (1436) oraz św. Barbary (1456). Już w 1436 roku pojawił się projekt zorganizowania systemu sześciu szkół parafialnych i filialnych, którego pomysłodawcą był proboszcz kościoła NMP q Andreas Slomow. Projekt ten prawdopodobnie w pełni zrealizowano w 1456 roku, wraz z utworzeniem w mieście sześciu parafii. Szkoły były nadzorowane przez Radę Miejską; na czele każdej szkoły stał rektor, uczyli w nich na ogół duchowni lub kandydaci do stanu duchownego, noszący tytuły bakałarzy lub tzw. kolegów, ponadto kantorzy i ich pomocnicy (succentores). Rekrutowali się często z grona wędrownych kleryków, szukających zatrudnienia w szkolnictwie (w XV wieku odnotowano w Gdańsku co najmniej 250 takich osób). Szkoły były utrzymywane z funduszy miejskich i kościelnych, a nauczyciele otrzymywali bezpłatne mieszkanie przy szkołach i opał. Do szkół uczęszczali chłopcy powyżej siódmego roku życia, a dla uczniów ubogich tworzono tzw. klasy pauprów (mające charakter nauczania początkowego). Nauka trwała przez cały rok (z wyłączeniem licznych wówczas dni świątecznych), 5-6 godzin dziennie.

Ze szkół parafialnych największym prestiżem cieszyła się szkoła mariacka, posiadająca najlepszą kadrę nauczycielską, nierzadko z wyższym wykształceniem. Realizowano program 7 sztuk wyzwolonych: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i quadrivium (arytmetyka, geometria, muzyka i astronomia). W pozostałych 5 szkołach poprzestawano na trivium, stąd czasami też szkoły te nazywano trywialnymi. Obok szkół parafialnych istniały w Gd. szkoły klaszt., w XV w. na pewno funkcjonujące w klasztorach q dominikanów, q franciszkanów, q karmelitów i q brygidek i beginek dominikańskich. Szkoła dominikańska miała charakter partykularza kształcącego na potrzeby samego zakonu (tzw. schola interior). Przebywali tu nowicjusze z całej prowincji pol. tego zakonu (w latach 1501–1512 od 5 do 9 zakonników). W szkole franciszkańskiej uczyli się zakonnicy i świeccy synowie gd. mieszczan, szkoła u brygidek przygotowywała dziewczęta – na ogół córki zamożnych mieszczan – nie tylko do powołania zakonnego, ale nade wszystko do życia w rodzinie: uczono – poza pisaniem, czytaniem i rachunkami – także haftu, śpiewu i innych praktycznych umiejętności. Nauka trwała do 10 lat. Dodatkowym zapleczem oświatowym były szkoły klasztorne w opactwach cysterskich w Oliwie i Żarnowcu (żeńska) i norbertańskim w Żukowie.

Uzupełnieniem dla szkół parafialnych i klasztornych było szkolnictwo prywatne, tzw. szkoły pokątne (Winkelschule), prowadzone przez wędrownych bakałarzy, najczęściej efemeryczne. Pierwsze z nich pojawiły się w 1. połowie XV wieku. Uczono w nich czytania, pisania, arytmetyki, rachunkowości kupieckiej, kaligrafii, zasad handlu. Początkowo były to głównie szkoły niem., nast. także fr., hol. i pol. (pierwszą pol. szkołę pokątną założył w połowie XVI wieku Wojciech Grell). Wraz z pojawieniem się zjawiska reformacji i sukcesem protestantyzmu w Gd., kontrola nad szkolnictwem parafialnym została w pełni przejęta przez Radę Miejską, a w szkołach paraf. u schyłku lat 30. XVI w. zaczęli się pojawiać luterańscy pedagodzy i nauczyciele, w rodzaju rektora szkoły mariackiej, Andreasa Aurifabera. Pełna luteranizacja szkolnictwa parafialnego w mieście nastąpiła po uzyskaniu przywileju wyznaniowego (1557), przejęciu przez protestantów poszczególnych parafii i zorganizowaniu luter. zarządu w szkołach (najpóźniej ok. 1570 w szkole św. Barbary). W 1558 utworzono pierwszą w Gd. protest. szkołę średnią, tzw. partykularz, w pozyskanym od franciszkanów klasztorze na q St. Przedmieściu. Szkoła ta w 1580 roku została przekształcona w q Gimnazjum Akademickie, placówkę szkolną o charakterze półwyższym, największy rozkwit osiągającą w połowie XVII wieku. Do zarządzania szkolnictwem miejskim powołano w 1600 roku Collegium Scholarchale (q Kolegium Szkolne), złożone początkowo z burmistrza i trzech rajców, od 1678 powiększone o 2 ławników i 4 członków q Trzeciego Ordynku. Kolegium to mianowało nauczycieli we wszystkich należących do miasta szkołach z wyjątkiem Gimnazjum Akademickiego Szkoły przy parafiach ewang. (i z czasem też kalwińskich) poddano reformie (na podstawie rozporządzenia z 1574 roku, nast. po 1592, z inspiracji q Valentina Schrecka, rektora szkoły mariackiej w duchu humanizmu, wreszcie 1598 wg planu Johanna Möllera, rektora szkoły św. Jana). Szkoły trzy-klasowe uczyły czytania i pisania w jęz. niem. i łacińskim, luterańskiego katechizmu, podstaw gramatyki, ponadto muzyki i śpiewu. Rektor otrzymał pełnię władzy nad swoją placówką, grono pedagogiczne winno się było charakteryzować wysokimi umiejętnościami merytorycznymi, ponadto doskonałą moralnością i dyscypliną. Wprowadzono obowiązek szkolny (tylko częściowo zrealizowany), finansując z kasy miejskiej klasy pauprów. Równolegle rozwijały się szkoły pryw. – pokątne (w XVII w. – około 33 takich placówek, głównie luterańskich, jednak co najmniej 4 o charakterze katolickim, niektóre symultaniczne, dla chłopców i dziewcząt, niektóre ściśle żeńskie). Wg oficjalnego raportu z 1663 uczyło się w nich 842 uczniów, w tym 722 chłopców i 120 dziewcząt. Doliczając do tego nieobjęte raportem szkoły ze St. M. (dalszych 21 placówek), było to łącznie ok. 54 jednostek i blisko 1400 uczniów.Szkoły pokątne, poza nauczaniem podstaw wiary (w zależności od wyznania prowadzącego je nauczyciela), stawiały przede wszystkim na nauczanie praktyczne (w tym języków potocznie używanych) i były z tego powodu krytykowane przez środowisko rektorów i nauczycieli szkół miejskich (tzw. łacińskich) za niski poziom i niestosowanie się do programów szkolnych obowiązujących w mieście. W 1. poł. XVIII w., po 1711, pojawił się jeszcze jeden model szkoły miejskiej, tzw. Freischule: wolnej szkoły dla ubogiej młodzieży. W 1723 w Gd. było już 5 takich „wolnych wszechnic”.

W 1765 dokonano ponownej gruntownej wizytacji szkół pryw. i w roku następnym, na mocy rozporządzenia Rady M., zamknięto wszystkie te, które nauczały tych samych przedmiotów co szkoły miejskie – publiczne. Pozostały tylko nauczające jęz. pol., jęz. fr., rachunków i pisania. Podniesiono też w szkołach miejskich wynagrodzenie. U schyłku XVIII w. szkoły miejskie – „łacińskie” – zaczęły podupadać. W 1788 wycofano łacinę z nauczania w szkole św. Barbary, a szkoły św. Katarzyny i św. Bartłomieja stały się niem.-łacińskie, z łaciną jako przedmiotem fakultatywnym. Z nowych przedmiotów wprowadzono przyrodoznawstwo.Katolicy, stanowiący po reformacji w Gd. mniejszość populacji, utracili wszystkie szkoły elementarne. W 1579 przy klasztorze dominikańskim funkcjonowała szkółka dla młodzieży świeckiej, ucząca jęz. pol. i katechizmu,w dalszym ciągu natomiast istniało w tym klasztorze studium filozoficzno-teologiczne dla własnych kadr zakonnych. Lukę w tym zakresie wypełniło utworzenie 1621 humanist. szkoły średniej, działającej w ramach q Kolegium Gd., prowadzonego przez zakon q jezuitów w podgdańskich q St. Szkotach. Szkoła ta funkcjonowała z małymi przerwami do rozbiorów; 1780 przekształcona została przez króla prus. Fryderyka II w gim. katolickie Królewskiego Inst. Szkolnego. W 1714/15 udało się natomiast uruchomić katolicką szkołę paraf. wewnątrz miasta (q Knabenschule zur Königlichen Kapelle), pocz. w budynku pozostającego w gestii kościoła probostwa NMP, przy Kleine Krämergasse 5 (ul. Podkramarska). Edukacja dziewcząt, zwł. ta bardziej staranna, polegała na nauczaniu pryw. Katolickie dziewczęta korzystały ze szkół klaszt., prowadzonych m.in. przez gd. q brygidki, norbertanki w Żukowie, benedyktynki w Żarnowcu. Dziewczęta z patrycjuszowskich rodzin protest. korzystały z nauczania indywidualnego, domowego, prowadzonego przez profesorów i nauczycieli ze szkół publicznych. SK

1800–1945. W XIX wiek (po okresie wojen napoleońskich) Gdańsk wszedł z zacofanym szkolnictwem. Po utworzeniu rejencji gd. 1815 oraz Prowincji Prusy Zach., władze państw. powierzyły 1816 nadzór nad szkolnictwem średnim państw. i pryw. konsystorzowi ewang. Prowincjonalnego Kolegium Szkolnego, szkolnictwo elementarne zaś zostało w gestii władz rejencji, a za ich pośrednictwem – władz poszczególnych gmin. Działalność ich regulował edykt królewski z 14 V 1825, który wprowadził obowiązek szkolny dla dzieci w wieku od 6 do 14 lat. Dla nich powstała sieć wyznaniowych, najczęściej dwuklasowych, szkół elementarnych, zw. potocznie Pauperschule (szkołą dla ubogich). Miały one nauczyć czytania, pisania, śpiewu. Dzieci często po kilka lat uczęszczały do poszczególnych klas, osobnych dla chłopców i dziewcząt. Były to szkoły z 1 lub 2 nauczycielami. Zadaniem ich było także przygotowanie uczniów do nauki w nowo powstałych w Gd. szkół średnich. Rozwiązanie 1 i 1832 konsystorza do spraw szkolnych i przekazanie jego uprawnień władzom rejencji w Gd. i Kwidzynie zasadniczo nie zmieniło sytuacji.

W 1838 mieszkało w Gd. 9593 dzieci w wieku szkolnym (6–14 lat), z których 4738 uczyło się w szkołach państw. i komunalnych, 1840 w szkołach pryw., nie uczyło się w ogóle 3015, w tym gł. dziewczęta. Rozporządzenie władz prus. z 11 XII 1845 zobowiązywało władze lokalne do zapewnienia minimum 2-letniej nauki wszystkim dzieciom, co w dalszym ciągu nie podnosiło poziomu nauczania w szkolnictwie elementarnym. W 1860 w pryw. szkołach elementarnych uczyło się 3138 dzieci, w publicznych 5110, w średnich wszelkiego typu 2239 (razem 10 487). Pod wpływem nowego nadburmistrza q Leopolda Wintera Rada Miejska podjęła 28 VI 1864 uchwałę o przekształceniu miejskich 2-letnich szkół elementarnych w 4-letnie, powszechne, osobne dla dziewcząt i chłopców (Volksschule). Doprowadziło to w końcu XIX w. do powstania 7-letnich szkół podstawowych (powszechnych) zw. Bezirks Knaben und Mädchenschule (rejonowe szkoły dla chłopców i dziewcząt), a po 1930 – Hauptschule. Dla szkół tych miasto rozpoczęło po 1865 budować w poszczególnych dzielnicach sieci nowych obiektów szkolnych, dostosowanych do potrzeb edukacji. Zarządzenia nie dotyczyły szkół prywatnych i wyznaniowych, w tym katolickich i żyd., choć katolicka szkoła elementarna przy Kaplicy Królewskiej (założona 1712) w swej organizacji i programie nauczania wzorowała się na innych szkołach miejskich tego typu. W roku szkolnym 1890/91 w Gd. na 17 929 dzieci w wieku szkolnym uczyło się w szkołach różnego typu 16 598, w tym w 23 elementarnych publicznych: 12 134, w prywatnych: 2325; 1331 dzieci w wieku 6–14 lat było poza procesem nauczania. W szkołach miejskich na poziomie podstawowym nauka była bezpłatna. 

 Ważnym wydarzeniem w dziejach gd. szkolnictwa było utworzenie 10 XI 1817 klas., męskiego q Miejskiego Gimnazjum (Städtische Gymnasium) z połączenia symbolicznego już Gimnazjum Akademickiego z elementarną szkołą mariacką, najpierw 4-, nast. 9-letniego, którego ukończenie, po zdaniu matury, uprawniało do podjęcia uniwersyteckich studiów wyższych. Średnie wykształcenie chłopcom miały zapewnić dalsze nowo powstałe szkoły: św. Piotra i Pawła (Oberrealschule zu St. Petri und Pauli) i św. Jana (Realgymnasium zu St. Johann), które w ciągu kilkudziesięciu lat przeszły znaczą ewolucję: od 4-letnich szkół miejskich (Bürgerschule) przez szkoły realne do 9-letnich gimnazjów realnych z egzaminem maturalnym, uprawniającym do studiów na kierunkach tech. i przyr. Typ szkół licealnych powiększyło utworzenie 1876 q Królewskiego Gimnazjum Realnego (Königliches Realgymnasium) przy Weidengasse (Łąkowej), przeniesienie 1900 Zakładu Szkolnego Conradiego z Jankowa do Gd. (Conradische Schul- und Erziehungsanstalt Conradinum in Danzig Langfuhr, q Conradinum), utworzenie 1909 q Królewskiego Gimnazjum Realnego we Wrzeszczu, od 1912 przy Falkweg 7 (ul. Topolowa), oraz q Gimnazjum Realnego w Oliwie (Lyzeum in Oliva) 1913 przy Pelonker Straße 130 (ul. Polanki). Do przygotowania kadr dla administracji państw. różnego typu powołano 1860 6-letnią szkołę średnią dla chłopców z terenu Głównego Miasta (Mittelschule der Rechtstadt) i podobną, 1862, dla rejonu Starego Miasta, wykorzystując działającą dotychczas przy An der Katharinenkirche 2/4 (ul. Katarzynki) szkołę elementarną dla dziewcząt (Mittelschule zu St. Katharinen). Szkoły te, z powodu braku egzaminu maturalnego, nie upoważniały absolwentów do studiów wyższych. Po 1920 podobne szkoły dla dziewcząt i chłopców powstały na Dolnym Mieście, we Wrzeszczu, w Oliwie i w Nowym Porcie. Nauka we wszystkich typach szkół średnich publicznych i pryw. była odpłatna (w zależności od typu szkoły od 30 do 130 Mk rocznie, płatnych w ratach miesięcznych lub kwartalnych). 

 Innym zagadnieniem było szkolnictwo zawodowe. Pomijając liczne pryw. szkółki muzyki, tańca czy rysunków, działały nieliczne placówki przygotowujące młodzież do pracy w handlu i usługach. Prawie do końca XIX wieku brak było placówek oświatowych, przygotowujących wykwalifikowane kadry dla rzemiosła i przemysłu. Szkolenie ich nadal spoczywało na mistrzach poszczególnych zawodów. Podobnie było w dużych zakładach, np. stoczniach czy wytwórniach maszyn i konstrukcji żelaznych, gdzie do pracy przyjmowano osoby, które poznały tajniki zawodu u pryw. mistrzów, lub osoby niewykwalifikowane, które uczyły się zawodu na podrzędnych stanowiskach. Powstała w Gd. 1824 Państwowa Prowincjonalna Szkoła Rzemieślnicza (Gewerbeschule, od 1835 Provinzial-Gewerbeschule) nawet po reorganizacji 1835 nie spełniała swoich zadań jako placówka mająca przygotować kadry dla powstającego przemysłu. Początkowo przy Heilige-Geist-Gasse 82 (ul. św. Ducha), a od 1865 działająca w dobrych warunkach lokalowych w zach. skrzydle dawnego klasztoru franciszkańskiego przy Fleischergasse 24/25 (ul. Rzeźnicka), została jednak decyzją władz 1878 zlikwidowana. Efemerydą był otwarta 1868 na terenie Schellmühl (q Młyniska) 2-letnia szkoła zawodowa z 70 uczniami mającą przygotować kadry dla q Stoczni Królewskiej. W końcu XIX w. władze państw. wybrały inny, funkcjonujący w Gd. do 1945, model szkolenia zawodowego. Polegał on na ogólnym dokształcaniu młodzieży pracującej w handlu, rzemiośle i mniejszych zakładach pracy oraz organizowanie różnego typu kursów zawodowych, przygotowujących młodzież do egzaminów czeladniczych i mistrzowskich. W tym celu powołana została 1892, najpierw jako placówka państw., nast. jako miejska, szkoła zw. pocz. Städtische Handels- und Gewerbeschule (Miejska Szkoła Handlowo-Przemysłowa), po 1921 Handwerker- und Fortbildungsschule (Dokształcająca Szkoła Rzemieślnicza), działająca od 1897 w zbudowanym dla niej budynku przy An der Großen Mühle 11/13 (ul. Wielkie Młyny). Nauka w tych szkołach, a także na kursach zawodowych, była odpłatna. Ten model szkolnictwa zawodowego spowodował, iż nie było zapotrzebowania społecznego na uzupełniające szkolnictwo pryw. Wyjątkiem było kilka szkół handl. dla dziewcząt po szkole podstawowej. MrGl 

 Szkoły prywatne. Od początku XIX wieku, tak jak w całym państwie prus., zaniedbane pozostawało szkolnictwo dla dziewcząt. Władze państwowe uważały, że wystarczy im nauka podstaw czytania, pisania, religii i śpiewu. Realizując postulaty elity kupieckiej Gd., władze miasta powołały 1818 przy Jopengasse 52 (ul. Piwna) średnią szkołę dla dziewcząt (Höhere Töchterschule), która rozwinęła działalność po przeniesieniu 1883 do nowo wybudowanego dla niej gmachu przy Holzgasse 24 (ul. Kładki) i przyjęciu za patronkę księżnej Victorii (Städtische Victoriaschule q Szkoła Średnia dla Dziewcząt, Victoriaschule). Większość dziewcząt z Gd. zdana była jednak na szkoły elementarne. Ponieważ należało zapewnić odpowiednie wykształcenia córkom gdańszczan, zaczęły powstawać szkoły pryw., o poziomie podstawowym i średnim, zarówno te bez określenia opcji wyznaniowej, jak i te o wyraźnym charakterze rel.: ewang., katolickie, żydowskie. Do założenia szkoły pryw. (obok środków finans. i lokalu) potrzebna była licencja wydana przez władze rejencji Gd. Pierwszeństwo miały osoby z przygotowaniem pedagogicznym lub związane współpracą z duchownymi, gł. protest., wdowy po duchownych oraz inne osoby gwarantujące lojalność wobec monarchii. Szkoły działały przeważnie w adaptowanych na ten cel dawnych kamienicach mieszczańskich i ich oficynach. Nowe, zaprojektowane dla szkół budynki powstawały na ogół po kilkudziesięciu latach ich działalności, po zebraniu potrzebnych funduszy. Ludzie interesu unikali inwestycji szkolnych, gdyż nie zapewniały one szybkiego i odpowiednio wysokiego zysku. 

 Większość szkół pryw., elementarnych i o wyższym poziomie, miała po kilkadziesiąt uczniów, działały najczęściej przez czas aktywności zawodowej jej założyciela, inne zamykano z różnych przyczyn po krótkim okresie funkcjonowania. Kuratorami wielu z nich byli pastorzy gd. kościołów protest., czemu sprzyjały władze państw. W 1869 działało w Gdańsku 7 szkół pryw. dla dziewcząt z podstawowym i średnim programem nauczania, 30 szkół elementarnych dla dziewcząt i chłopców i 5 prowadzonych przez związki rel. (katolickie i żyd.) oraz 7 zawodowych, gł. o profilu handl. Kilka szkół o najlepszej organizacji i wysokim poziomie wychowawczo-dydaktycznym działało od poł. XIX w. do końca II w. świat., przygotowując uczniów do życia w rodzinie i do pracy zawodowej, a często – po 1900 (po uzyskaniu prawa do egzaminu maturalnego) – i do studiów wyższych (prawie do końca XIX w. wyższe uczelnie niem. nie przyjmowały na studia dziewcząt). Większość z nich, zgodnie z ówczesną teorią wychowawczą, przeznaczona była odrębnie wyłącznie dla chłopców lub dziewcząt, już jednak w XIX w. kilka z nich przyjęło profil szkół koedukacyjnych (np. Elisabethschule; Quitsche Mädchen-Mittelschule). Nauka w tych szkołach była odpłatna, wiele stosowało różnego rodzaju upusty zachęcające rodziców do powierzenia im edukacji dzieci.Bonusami była nauka języków obcych, możliwość uprawiania sportu, korzystania ze zbiorów bibl. szkolnej, gabinety do nauczania przedmiotów przyr. i fiz.-chem. Program nauczania szkół pryw. musiał być zgodny z obowiązującymi wytycznymi prus. władz oświat., używać też musiały zatwierdzonych przez nie podręczników. W wielu wyższych szkołach średnich dla dziewcząt uczyli nauczyciele i profesorowie odpowiednich dla nich szkół męskich. Porównanie programów nauczania szkół miejskich i pryw. wykazuje, że różnice dotyczą najczęściej liczby godzin lekcyjnych danego przedmiotu w tygodniu. Prawie identyczne były programy Victoriaschule i Liceum Schellera czy Weinlinga (q Müllersche Mädchenschule; q Oehlrichsche Höhere Töchterschule). Prywatne szkoły średnie miały program podobny do programu miejskich szkół średnich dla chłopców, np. tygodniowy plan lekcji w Wyższej Szkole dla Dziewcząt pastora Weinlinga (Müllersche Mädchenschule), przy Hundegasse 54 (ul. Ogarna), 1910 przewidywał w najniższej, X klasie, 18 godz. lekcyjnych, a 33 w najstarszej, i klasie.
Uczniowie klasy i uczyli się: religii swego wyznania, języków niem., fr., ang., historii, wiadomości o świecie i regionie, matematyki, przyrody, robótek ręcznych, śpiewu i gimnastyki. W męskim zaś Królewskim Gimnazjum Realnym przy Weidengasse 1 (ul. Łąkowa), w I, maturalnej klasie: religii swego wyznania, jęz. niem., fr., ang., łaciny, greki, historii z wiadomościami o świecie i regionie, matematyki, fizyki z elementami chemii, gimnastyki; łącznie 35 godzin zajęć tygodniowo. Podobnie było w szkołach średnich. Prywatna szkoła dla dziewcząt Mathildy Oehrlich (q Oehlrichsche Höhere Töchterschule) 1877 w najstarszej, i klasie, uczyła: religii, języków niem., fr., ang., historii, geografii, przyrody, fizyki, rachunków, rysunków, robótek ręcznych, śpiewu, gimnastyki – 32 godz. tygodniowo. Natomiast w odpowiadającej jej klasie średniej szkoły dla chłopców z Głównego Miasta program 1884 przewidywał naukę: religii, jęz. niem., łaciny, rachunków, geometrii, geografii, historii, przyrody, fizyki, kaligrafii, rysunków, gimnastyki – 32 godz. tygodniowo. Liczne były w XIX w. niewielkie szkółki, prowadzone przez emerytowanych pedagogów, pastorów czy wdowy po nich, przygotowujące dzieci w wieku 6–10 lat do nauki w szkołach średnich. Program ich nauczania, o charakterze klas wstępnych, w niektórych szkołach średnich (klasy X–IX–VIII) ograniczał się do nauki pisania, czytania i rachowania, urozmaiceniem były lekcje śpiewu i rysunków. Szkółki te działały w większych mieszkaniach organizatorów. MrGl 

 Szkolnictwo niemieckie w II WMG, znajdowało się pod bezpośrednim zwierzchnictwem q Senatu. Programy nauczania i organizacja szkolnictwa były zgodna z wzorem określonym dla Niemiec. 10 V 1920 istniało ogółem 253 szkół publicznych podstawowych z 512 klasami, 26 650 uczniami oraz 491 nauczycielami. Przeciętna liczba uczniów przypadających na jednego nauczyciela wynosiła 54,27, a na jedną klasę 52,02. Z powodu przeładowania klas szkolnych w niektórych szkołach nauka odbywała się na dwie zmiany. W pierwszych latach II WMG urządzono 47 nowych placówek, szkołę pomocniczą i pol. w Sopocie oraz w Oliwie oraz 2 nowe szkoły na obszarze wiejskim. 15 V 1920 w Gdańsku istniało 38 szkół z 485 klasami, z 17 790 uczniami (ogólna liczba nauczycieli 520; na całym obszarze II WMG: 294 szkoły, 1000 klas, 38 164 uczniów). W szkołach podstawowych Gd. przeciętna liczba dzieci przypadających na klasę wynosiła 37,93 (na obszarach wiejskich 39,67). Popołudniowa nauka pozostała w zaledwie kilku szkołach, których zbyt małe pomieszczenia nie były w stanie pomieścić większej liczby dzieci. W 1925 było w Gd. 55,62% uczniów ewang., 43,38% katolickich, 0,61% żyd. i 0,39% innego wyznania. W obwodach wiejskich: 59,2% uczniów ewang., 40,50% katolickich, 0,18% żyd., 0,12% innego wyznania. Na obszarze całego II WMG występowała również przewaga nauczycieli ewang. – 62,9%, wyznania katolickiego – 36,9%, 0,18% – żyd., 0,12% innego wyznania.Dzieci uczące się w szkołach na terenie II WMG (ogółem 38 164 uczniów) mówiły gł. w jęz. niem. (36 818 uczniów), jęz. pol. i (lub) kaszubskim (1324 uczniów) i w innym jęz. (22 uczniów). Dla dzieci mówiących po polsku utworzono szkoły z pol. jęz. wykładowym. 

 Na mocy art. 102. Konstytucji II WMG, nakładającej na władze utworzenie gł. nadzoru szkolnego, powołano urząd radców szkolnych (inspektorów), w którego skład weszło 6 osób. Zadaniem radców szkolnych było m.in. podnoszenie poziomu nauczania przez hospitowanie podległych im placówek. Nie zdołano zlikwidować najważniejszego problemu, jakim było duże zagęszczenie dzieci w klasach (zakładana początkowo liczba 40 uczniów w klasie, wahała się w granicach 50). Innym problemem były szkoły przygotowawcze (Vorschulen), które przygotowywały dzieci uczące się w szkołach podstawowych do nauki w szkole średniej. 18 X 1921 Senat wydał rozporządzenie o likwidacji tych szkół, nie zlikwidowano jednak pryw.W Gd. 1925 istniało 26 pryw. szkół z liczbą 232 uczniów, na pozostałym obszarze II WMG 16 szkół pryw. z liczbą 150 uczniów. Dla dzieci upośledzonych były szkoły specjalne lub klasy specjalne przy szkołach. Utworzono także osobne oddziały dla dzieci nieuzdolnionych, które kończyły naukę w niższych lub średnich klasach. Dzieciom uzdolnionym zapewniano przejście do szkół średnich, zwalniając je od opłat szkolnych lub dostarczając bezpłatnie pomocy naukowych. Dla zdolnych uczniów szkół podstawowych i dla tych, którzy ją ukończyli, urządzono przy szkołach średnich klasy uzupełniające – pomocnicze.Ważnym osiągnięciem było zatwierdzenie wytycznych do wprowadzenia programów nauczania, wydanych przez Senat 20 III 1923 oraz szczegółowego programu nauczania dla szkół niem. z 1931 . Konstytucja gd. określiła obowiązek szkolny ucznia do lat 18. Szkolnictwo niem. w II WMG dzieliło się generalnie na poziomy: i – Volksschule (pełna szkoła podstawowa): Grundschule – klasy i–IV (die ersten vier Jahrgänge) oraz Hauptschule – klasy V–VIII (die vier oberen Jahrgänge); II – Fach- und Berufsschule (fachowe, zawodowe i dokształcające); III – Mittelschulen (szkoły średnie: gimnazja wszystkich kierunków oraz licea); IV – Höhere Schulen / Oberschulen (szkoły średnie wyższego stopnia edukacji); V – Hochschulen (szkoły wyższe). 

 Po dojściu 1933 do władzy NSDAP, odpowiedzialny za kwestie nauki senator Adalbert Boeck dostosował całe nauczanie do wymagań propagandy nazistowskiej. Program nauczania dla VII klasy szkoły podstawowej od 1933 obejmował np. tematy: „Führer walczy o wolność i chleb”, „Adolf Hitler polityk pokojowy”, „Niemcy jako twórcy świata”. W gd. szkolnictwie zawodowym 1925 pracowało 248 nauczycieli. W szkołach fachowych ogólna liczba klas wynosiła 22, w których uczyło się 457 uczniów oraz pracowało 29 nauczycieli. Nauka w szkołach zawodowych była na ogół 3-letnia. W celu lepszego przygotowania absolwentów tych szkół do zawodu urządzono kursy dokształcające. 

 Tabela: Szkoły zawodowe Gdańska 

 Programy nauczania szkół zawodowych były ubogie; poza wiadomościami zawodowymi obejmowały lekcje wychowania obywatelskiego. W niektórych szkołach wprowadzono naukę pisania podań do instytucji i urzędów, naukę sporządzania prostych rachunków, np. w Przyzakładowej Szkole Stoczni Gdańskiej, otwartej 1 XI 1921 roku. Przy tej szkole założono warsztaty okrętowe. Uczyło się tam 300 uczniów. 

 Szkolnictwo zawodowe dzieliło się ogólnie na dwa systemy: 1) szkoły zawodowe i gosp.; 2) szkoły handlowe i wyższe handlowe. Szkoły zawodowe i gosp. były pod opieką Niemieckiego Stowarzyszenia Kobiet, od 1926 Niem. Stowarzyszenia Kobiet Czerwonego Krzyża. Nadzór nad szkołami należał do państwa, które utrzymywało i dotowało szkoły. Szkoły zawodowe i gosp. obejmują kilka działów: 1) Seminarium dla kształcenia nauczycielek robót gosp. i ręcznych. Nauka trwała 2 lata. Przyjmowane były uczennice jedynie ze świadectwem ukończenia szkoły wyższego stopnia (Oberschule). Opłata roczna za szkołę wynosiła 450 guldenów. 2) Roczne kursy szkoły gosp., do której przyjmowani są uczniowie po ukończeniu szkoły podstawowej. Opłata roczna za kurs wynosiła 330 guldenów. 3) Półroczne kursy gotowania, prania, krawiectwa i robótek kobiecych. Kursy nie stawiały kandydatom specjalnych wymagań, przyjmowani byli również uczniowie, którzy nie ukończyli pełnej szkoły podstawowej. Opłata roczna za kurs wynosiła 160 guldenów. Na kursy tego typu przyjmowano również cudzoziemców, dla których opłaty roczne były wyższe niż dla uczniów obywateli gd. Dla Niemców z Rzeszy były one wyższe o 20%, a dla innych cudzoziemców wyższe aż o 100%. 

 Miejska Szkoła Handlowa i Szkoła Handlowa Wyższego Stopnia (Städtische Handels- und höhere Handelsschule), oddzielne dla dziewcząt i chłopców, przy Faulgraben 11 (ul. Gnilna), podlegały Zarządowi Gd. i były dotowane przez miasto. Prowadzono również kursy wieczorowe dla młodzieży męskiej i żeńskiej, pracującej zawodowo. 

 Szkoła handl. była półtoraroczna. Przyjmowano uczniów ze świadectwem ukończenia pełnej szkoły podstawowej, po złożeniu egzaminu wstępnego z jęz. obcego, najczęściej ang. Program nauczania obejmował podstawowe wiadomości z gospodarki państw., naukę obywatelską, jęz. niem., geografię gosp. Opłaty roczne wynosiły: 150 guldenów dla obywateli gd., 180 guldenów dla młodzieży zamiejscowej dojeżdżającej z innych powiatów, 300 guldenów dla obcokrajowców. W Wyższej Szkole Handlowej nauka trwała 3 lata. Chłopców przyjmowano ze świadectwem dojrzałości lub świadectwem małej matury (tzn. ukończenia szkoły średniej), przy czym jeżeli kandydat miał małą maturę, musiał wykazać się oceną dobrą z jęz. niem., z jęz. obcego oraz dobrym wynikiem ogólnym. Dziewczęta przyjmowano na podstawie ukończenia szkoły handl. albo świadectwa ukończenia innej szkoły typu licealnego. Od kandydatek nie wymagano zdawania egzaminu wstępnego. Program nauczania był podobny jak w szkole handl., różnicę stanowił przedmiot: prowadzenie wzorowego biura kupieckiego, wprowadzenie drugiego języka do wyboru (fr. albo pol.); oprócz ang. jako obowiązkowego. Roczna opłata w Wyższej Szkole Handlowej wynosiła: dla dzieci miejscowych 228 guldenów, dla zamiejscowych 264 guldeny, dla obcokrajowców 556 guldenów. 

 Szkoła średnia (Mittelschule) była szkołą 6-letnią, dzieliła się na męską i żeńską. W 1925 na terenie Gd. działało 7 męskich i 6 żeńskich. Łączna liczba młodzieży wynosiła 3927 uczniów i 148 nauczycieli. W szkole średniej wprowadzono 2 języki obce: ang. i fr., w niektórych także pol. na życzenie rodziców, wprowadzono również nauczanie prac ręcznych (introligatorstwo i prace w drewnie), ogrodnictwa i stenografii. Szkoły typu licealnego wyższego stopnia (Höhere Schulen/Oberschulen) kończyły się uzyskaniem świadectwa dojrzałości. Uczniów przyjmowano na tych samych zasadach co do szkół średnich; dzieliły się na męskie i żeńskie. Szkoły te na terenie II WMG przygotowywały uczniów zarówno do przyszłych studiów, jak i do zawodu. Wprowadzając do nauczania również przedmioty pedag. w wyższych klasach, przygotowywały nauczycieli dla szkół podstawowych, zwłaszcza dla pierwszych 4 klas Grundschule, a także wychowawczynie przedszkolne. Na terenie II WMG istniało 18 szkół wyższego stopnia licealnego: 9 męskich i 9 żeńskich, 3 szkoły miejskie i 6 szkół prywatnych. ML 

 Tabela: Szkoły na terenie II WMG męskie 
 Tabela: Szkoły na terenie II WMG żeńskie