PRZEDSIĘBIORSTWA I ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE
Z Encyklopedia Gdańska
(Różnice między wersjami)
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{paper}} | {{paper}} | ||
| − | '''PRZEDSIĘBIORSTWA I ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE.''' Wiosną 1814 weszła w Gd. w życie prus. ustawa z 8 XI 1810 znosząca przymus cechowy (q cechy) w gospodarce. Otworzyło to nowe możliwości w organizacji życia gosp. w produkcji gotowych wyrobów, prowadzenia warsztatów remontowo-naprawczych. Organizacje cechowe działały już jako związki branżowe i samopomocowe poprzez prowadzenie gł. kas ubezpieczeń na życie. Mistrzowie prowadzili szkolenia kadr. Ustawa pozwoliła przedsiębiorczym ludziom na zakładanie firm produkcyjnych, nieskrępowanych przepisami cechowymi. Ożywiło to w Gd. życie gosp. System pracy opierał się na zasadach kapitalistycznych: pracodawca –pracobiorca. Przykładem było założenie w 1827 przez braci q Klawitter stoczni na Brabancji (q Stocznia Klawittera). Warunkiem rozpoczęcia działalności było zarejestrowanie firmy w sądzie handlowo-morskim (Commerzial- und Admiralitäts-Kollegium), a po 1880 w sądowej Izbie Handlowej (Amtsgericht für Handelssachen). Zasada rejestru sądowego: wpis i wypis firmy, obowiązywała do 1945. Decyzje publikowano w dziennikach urzędowych władz administracyjno-sądowych. Ważnym elementem działalności gosp. było powoływanie w 2. poł. XIX w. branżowych, partyjnych oraz rel. związków zawodowych, reprezentujących interesy pracobiorców wobec pracodawców. Pracodawcy również tworzyli swoje organizacje, pozwalające na wspólne rozwiązywanie problemów. Przykładem był działający w 1871 Związek Budowniczych Okrętów (Die Innung der Schiffbaumeister), zrzeszający także właścicieli gd. stoczni. Wielu przedsiębiorców było członkami powstałej 1822 q Korporacji Kupców (od 1919 Izby Handlowej) lub Związku Przemysłowców Wschodnioniemieckich (Verband Ostdeutscher Industrieller e.V.), zał. 1898. W 1934 hitl. władze Gd. powołały pod swoją kuratelą Izbę Handlowo-Przemysłową (Industrie- und Handelskammer), do której przynależność wszystkich działających wówczas firm była obligatoryjna. Wielu właścicieli mniejszych przedsięb. należało do cechów branżowych. O właściwym rozwoju przemysłu w Gd. możemy mówić dopiero w 2. poł. XIX w., kiedy upowszechniły się maszyny parowe do napędu urządzeń (pierwsze, o małej mocy 0,6 KM, zainstalowano w 1846 w młynie olejowym q Wilhelma Theodora Behrenda przy Steindamm 26 (ul. Kamienna Grobla) i rafinerii cukru q Heinricha Burcharda Abegga przy Böttchergasse 3 (ul. Bednarska)). Dalsze uruchomiono w zakładach metalowych q Carla Steimmiga przy Weidengasse (ul. Łąkowa) i powstającej q Stoczni Królewskiej. Wcześniej zakłady przem.: hamernie, młyny, wytwórnia broni działały wzdłuż q Potoku Oliwskiego i potoku q Strzyża, które zapewniały im napęd dla maszyn i urządzeń. Podobnie było z młynami działającymi nad q kanałem Raduni. Obok maszyn parowych w 2. poł. XIX w. zaczęto stosować motory na gaz, ale rewolucja nastąpiła dopiero po wprowadzeniu silników elektr. początkowo na prąd stały, a po 1898 na prąd zmienny dostarczany przez miejską elektrownię. Zaczęły powstawać zakłady budowy maszyn i konstrukcji stalowych, używające do napędu maszyn silników elektrycznych. Znajdujące się na obrzeżach miasta tartaki i zakłady obróbki drewna do lat 20. XX w. opierały działalność na maszynach parowych, zarówno ze względu na brak dostępu do prądu, jak i koszt jego zakupu. <br /><br /> Ważnym wydarzeniem w życiu gosp. Gd. było powstanie w 1876 wykorzystującego istniejący już młyn olejowy, dużego kombinatu olejowo-młynarskiego firmy Peter Patzig & Co. przy Steindamm 25/26 (ul. Kamienna Grobla), a 1870 wytwórni chem. (w tym fabryki nawozów sztucznych, superfosfatu, w rejonie q Młynisk). W tym czasie zaczęły się kształtować nowe centra przem. Gd. Stocznie działały nad Martwą Wisłą (q Wisła) i na q Polskim Haku, zakłady przem. w rejonie Młyniska i na Wyspie Spichrzów (q Spichlerze, gdzie na ten cel adaptowano część dawnych spichlerzy zbożowych) oraz w q Nowym Porcie (na zapleczu portu w rejonie Wilhelmstraße (ul. Wolności)). Na przeł. XIX i XX w. znaczenie ponadregionalne miały, obok stoczni pracujących gł. na rzecz niem. marynarki wojennej: q fabryka karabinów (Weidengasse (ul. Łąkowa)), q fabryka wagonów (Broschkischerweg (ul. Wiślna)) oraz rafinerie cukru w Nowym Porcie i Spichlerzach (przerabiające cukier trzcinowy z Ameryki i surowy, sprowadzany z zaboru ros.). Większość ich produkcji przeznaczona była na eksport (w tym czasie wysyłano z portu gd. ponad 300 tys. t cukru rocznie). Inne zakłady zaspokajały swą produkcją miejscowe potrzeby.Zatrudniały one przeciętnie od 10 do kilkudziesięciu osób, np. fabryka mebli Hansa w 1908: 81, wytwórnia drutu i lin Claassenów: 22, wytwórnia mydła Bergena: 15. Słowo „fabryka” w nazwie firmy nie zawsze oddawało więc stan faktyczny, ale zapewniało prestiż tak właścicielom, jak i odbiorcom ich produkcji. | + | '''PRZEDSIĘBIORSTWA I ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE.''' Wiosną 1814 weszła w Gd. w życie prus. ustawa z 8 XI 1810 znosząca przymus cechowy (q cechy) w gospodarce. Otworzyło to nowe możliwości w organizacji życia gosp. w produkcji gotowych wyrobów, prowadzenia warsztatów remontowo-naprawczych. Organizacje cechowe działały już jako związki branżowe i samopomocowe poprzez prowadzenie gł. kas ubezpieczeń na życie. Mistrzowie prowadzili szkolenia kadr. Ustawa pozwoliła przedsiębiorczym ludziom na zakładanie firm produkcyjnych, nieskrępowanych przepisami cechowymi. Ożywiło to w Gd. życie gosp. System pracy opierał się na zasadach kapitalistycznych: pracodawca –pracobiorca. Przykładem było założenie w 1827 przez braci q Klawitter stoczni na Brabancji (q Stocznia Klawittera). Warunkiem rozpoczęcia działalności było zarejestrowanie firmy w sądzie handlowo-morskim (Commerzial- und Admiralitäts-Kollegium), a po 1880 w sądowej Izbie Handlowej (Amtsgericht für Handelssachen). Zasada rejestru sądowego: wpis i wypis firmy, obowiązywała do 1945. Decyzje publikowano w dziennikach urzędowych władz administracyjno-sądowych. Ważnym elementem działalności gosp. było powoływanie w 2. poł. XIX w. branżowych, partyjnych oraz rel. związków zawodowych, reprezentujących interesy pracobiorców wobec pracodawców. Pracodawcy również tworzyli swoje organizacje, pozwalające na wspólne rozwiązywanie problemów. Przykładem był działający w 1871 Związek Budowniczych Okrętów (Die Innung der Schiffbaumeister), zrzeszający także właścicieli gd. stoczni. Wielu przedsiębiorców było członkami powstałej 1822 q Korporacji Kupców (od 1919 Izby Handlowej) lub q Związku Przemysłowców Wschodnioniemieckich (Verband Ostdeutscher Industrieller e.V.), zał. 1898. W 1934 hitl. władze Gd. powołały pod swoją kuratelą Izbę Handlowo-Przemysłową (Industrie- und Handelskammer), do której przynależność wszystkich działających wówczas firm była obligatoryjna. Wielu właścicieli mniejszych przedsięb. należało do cechów branżowych. O właściwym rozwoju przemysłu w Gd. możemy mówić dopiero w 2. poł. XIX w., kiedy upowszechniły się maszyny parowe do napędu urządzeń (pierwsze, o małej mocy 0,6 KM, zainstalowano w 1846 w młynie olejowym q Wilhelma Theodora Behrenda przy Steindamm 26 (ul. Kamienna Grobla) i rafinerii cukru q Heinricha Burcharda Abegga przy Böttchergasse 3 (ul. Bednarska)). Dalsze uruchomiono w zakładach metalowych q Carla Steimmiga przy Weidengasse (ul. Łąkowa) i powstającej q Stoczni Królewskiej. Wcześniej zakłady przem.: hamernie, młyny, wytwórnia broni działały wzdłuż q Potoku Oliwskiego i potoku q Strzyża, które zapewniały im napęd dla maszyn i urządzeń. Podobnie było z młynami działającymi nad q kanałem Raduni. Obok maszyn parowych w 2. poł. XIX w. zaczęto stosować motory na gaz, ale rewolucja nastąpiła dopiero po wprowadzeniu silników elektr. początkowo na prąd stały, a po 1898 na prąd zmienny dostarczany przez miejską elektrownię. Zaczęły powstawać zakłady budowy maszyn i konstrukcji stalowych, używające do napędu maszyn silników elektrycznych. Znajdujące się na obrzeżach miasta tartaki i zakłady obróbki drewna do lat 20. XX w. opierały działalność na maszynach parowych, zarówno ze względu na brak dostępu do prądu, jak i koszt jego zakupu. <br /><br /> Ważnym wydarzeniem w życiu gosp. Gd. było powstanie w 1876 wykorzystującego istniejący już młyn olejowy, dużego kombinatu olejowo-młynarskiego firmy Peter Patzig & Co. przy Steindamm 25/26 (ul. Kamienna Grobla), a 1870 wytwórni chem. (w tym fabryki nawozów sztucznych, superfosfatu, w rejonie q Młynisk). W tym czasie zaczęły się kształtować nowe centra przem. Gd. Stocznie działały nad Martwą Wisłą (q Wisła) i na q Polskim Haku, zakłady przem. w rejonie Młyniska i na Wyspie Spichrzów (q Spichlerze, gdzie na ten cel adaptowano część dawnych spichlerzy zbożowych) oraz w q Nowym Porcie (na zapleczu portu w rejonie Wilhelmstraße (ul. Wolności)). Na przeł. XIX i XX w. znaczenie ponadregionalne miały, obok stoczni pracujących gł. na rzecz niem. marynarki wojennej: q fabryka karabinów (Weidengasse (ul. Łąkowa)), q fabryka wagonów (Broschkischerweg (ul. Wiślna)) oraz rafinerie cukru w Nowym Porcie i Spichlerzach (przerabiające cukier trzcinowy z Ameryki i surowy, sprowadzany z zaboru ros.). Większość ich produkcji przeznaczona była na eksport (w tym czasie wysyłano z portu gd. ponad 300 tys. t cukru rocznie). Inne zakłady zaspokajały swą produkcją miejscowe potrzeby.Zatrudniały one przeciętnie od 10 do kilkudziesięciu osób, np. fabryka mebli Hansa w 1908: 81, wytwórnia drutu i lin Claassenów: 22, wytwórnia mydła Bergena: 15. Słowo „fabryka” w nazwie firmy nie zawsze oddawało więc stan faktyczny, ale zapewniało prestiż tak właścicielom, jak i odbiorcom ich produkcji. |
{| | {| | ||
! ead | | ! ead | | ||
Wersja z 23:52, 14 lip 2013
PRZEDSIĘBIORSTWA I ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE. Wiosną 1814 weszła w Gd. w życie prus. ustawa z 8 XI 1810 znosząca przymus cechowy (q cechy) w gospodarce. Otworzyło to nowe możliwości w organizacji życia gosp. w produkcji gotowych wyrobów, prowadzenia warsztatów remontowo-naprawczych. Organizacje cechowe działały już jako związki branżowe i samopomocowe poprzez prowadzenie gł. kas ubezpieczeń na życie. Mistrzowie prowadzili szkolenia kadr. Ustawa pozwoliła przedsiębiorczym ludziom na zakładanie firm produkcyjnych, nieskrępowanych przepisami cechowymi. Ożywiło to w Gd. życie gosp. System pracy opierał się na zasadach kapitalistycznych: pracodawca –pracobiorca. Przykładem było założenie w 1827 przez braci q Klawitter stoczni na Brabancji (q Stocznia Klawittera). Warunkiem rozpoczęcia działalności było zarejestrowanie firmy w sądzie handlowo-morskim (Commerzial- und Admiralitäts-Kollegium), a po 1880 w sądowej Izbie Handlowej (Amtsgericht für Handelssachen). Zasada rejestru sądowego: wpis i wypis firmy, obowiązywała do 1945. Decyzje publikowano w dziennikach urzędowych władz administracyjno-sądowych. Ważnym elementem działalności gosp. było powoływanie w 2. poł. XIX w. branżowych, partyjnych oraz rel. związków zawodowych, reprezentujących interesy pracobiorców wobec pracodawców. Pracodawcy również tworzyli swoje organizacje, pozwalające na wspólne rozwiązywanie problemów. Przykładem był działający w 1871 Związek Budowniczych Okrętów (Die Innung der Schiffbaumeister), zrzeszający także właścicieli gd. stoczni. Wielu przedsiębiorców było członkami powstałej 1822 q Korporacji Kupców (od 1919 Izby Handlowej) lub q Związku Przemysłowców Wschodnioniemieckich (Verband Ostdeutscher Industrieller e.V.), zał. 1898. W 1934 hitl. władze Gd. powołały pod swoją kuratelą Izbę Handlowo-Przemysłową (Industrie- und Handelskammer), do której przynależność wszystkich działających wówczas firm była obligatoryjna. Wielu właścicieli mniejszych przedsięb. należało do cechów branżowych. O właściwym rozwoju przemysłu w Gd. możemy mówić dopiero w 2. poł. XIX w., kiedy upowszechniły się maszyny parowe do napędu urządzeń (pierwsze, o małej mocy 0,6 KM, zainstalowano w 1846 w młynie olejowym q Wilhelma Theodora Behrenda przy Steindamm 26 (ul. Kamienna Grobla) i rafinerii cukru q Heinricha Burcharda Abegga przy Böttchergasse 3 (ul. Bednarska)). Dalsze uruchomiono w zakładach metalowych q Carla Steimmiga przy Weidengasse (ul. Łąkowa) i powstającej q Stoczni Królewskiej. Wcześniej zakłady przem.: hamernie, młyny, wytwórnia broni działały wzdłuż q Potoku Oliwskiego i potoku q Strzyża, które zapewniały im napęd dla maszyn i urządzeń. Podobnie było z młynami działającymi nad q kanałem Raduni. Obok maszyn parowych w 2. poł. XIX w. zaczęto stosować motory na gaz, ale rewolucja nastąpiła dopiero po wprowadzeniu silników elektr. początkowo na prąd stały, a po 1898 na prąd zmienny dostarczany przez miejską elektrownię. Zaczęły powstawać zakłady budowy maszyn i konstrukcji stalowych, używające do napędu maszyn silników elektrycznych. Znajdujące się na obrzeżach miasta tartaki i zakłady obróbki drewna do lat 20. XX w. opierały działalność na maszynach parowych, zarówno ze względu na brak dostępu do prądu, jak i koszt jego zakupu.
Ważnym wydarzeniem w życiu gosp. Gd. było powstanie w 1876 wykorzystującego istniejący już młyn olejowy, dużego kombinatu olejowo-młynarskiego firmy Peter Patzig & Co. przy Steindamm 25/26 (ul. Kamienna Grobla), a 1870 wytwórni chem. (w tym fabryki nawozów sztucznych, superfosfatu, w rejonie q Młynisk). W tym czasie zaczęły się kształtować nowe centra przem. Gd. Stocznie działały nad Martwą Wisłą (q Wisła) i na q Polskim Haku, zakłady przem. w rejonie Młyniska i na Wyspie Spichrzów (q Spichlerze, gdzie na ten cel adaptowano część dawnych spichlerzy zbożowych) oraz w q Nowym Porcie (na zapleczu portu w rejonie Wilhelmstraße (ul. Wolności)). Na przeł. XIX i XX w. znaczenie ponadregionalne miały, obok stoczni pracujących gł. na rzecz niem. marynarki wojennej: q fabryka karabinów (Weidengasse (ul. Łąkowa)), q fabryka wagonów (Broschkischerweg (ul. Wiślna)) oraz rafinerie cukru w Nowym Porcie i Spichlerzach (przerabiające cukier trzcinowy z Ameryki i surowy, sprowadzany z zaboru ros.). Większość ich produkcji przeznaczona była na eksport (w tym czasie wysyłano z portu gd. ponad 300 tys. t cukru rocznie). Inne zakłady zaspokajały swą produkcją miejscowe potrzeby.Zatrudniały one przeciętnie od 10 do kilkudziesięciu osób, np. fabryka mebli Hansa w 1908: 81, wytwórnia drutu i lin Claassenów: 22, wytwórnia mydła Bergena: 15. Słowo „fabryka” w nazwie firmy nie zawsze oddawało więc stan faktyczny, ale zapewniało prestiż tak właścicielom, jak i odbiorcom ich produkcji.
| Stan zatrudnienia w największych gdańskich zakładach na przełomie XIX i XX wieku | |||
| Nazwa zakładu | Rok 1893 | Rok 1897 | Rok 1908 |
| Stocznia Cesarska | 1480 | 3056 | |
| Stocznia Schichaua | 1920 | 1900 | |
| Fabryka karabinów | 977 | 908 | |
| Warsztaty artyleryjskie | 486 | 1280 | 477 |
| Rafineria cukru Nowy Port | 447 | 611 | 370 |
| Stocznia i fabryka maszyn J. Klawittera | 395 | 550 | 500 |
| Fabryka wagonów | 533 | ||
| Młyny olejowy i zbożowy Petter, Patzig & Co. | 419 | 302 | 260 |
| Fabryka maszyn P. Merten | 246 | 223 | |
| Drukarnia i wytwórnia papieru J. Sauer | 146 | 187 | 350 |
| Rafineria cukru O. Wanfried | 125 | 122 | 230 |
| Fabryka śrub i nitów | 312 | ||
| Fabryka maszyn i odlewnia C. Steimmig | 120 | 210 | |
| Wytwórnia pieców Wiesenberg-Steinhaue | 77 | 108 | 150 |
| Tartak i fabryka parkietu Schönberg-Domansky | 102 | 180 | 150 |
| Fabryka zapałek K. Bunkowski | 75 | 120 | |
| Ed. Pfannenschmidt – lakier | 41 | ||
Okres I w. świat. skoncentrował całą działalność gd. firm na produkcji na rzecz wojska, zaopatrzeniu ludności w podstawowe artykuły żywnościowe i przem. Borykały się one przy tym z postępującym z każdym rokiem wojny brakiem potrzebnych surowców. Koniec wojny i zamęt w sprawach społ.-polit. był okresem zastoju (1919–20), życie gosp. ożywiło powstanie q II WMG i napływ emigrantów, gł. Żydów z Rosji, hamowane było jednak przez szalejącą w Gd., Niemczech i Polsce hiperinflację. Sytuację ustabilizowało wprowadzenie 1 i 1924 nowej waluty, guldena gd. opartego na parytecie złota.
W 1920–25 powstały w Gd. tysiące nowych firm handl. i produkcyjnych, wiele z nich (z braku kapitału i dochodowego zbytu produkcji) ogłaszało jednak upadłość po krótkim okresie działania; często zmieniane były formy ich własności z pryw. poprzez spółkę akcyjną do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. 18 X 1928 sąd zarejestrował np. firmę „Borvis ” Danzig-Polnische Kunstseiden AG, fabrykę jedwabiu syntetycznego koncernu Borvisk. Zamknął ją po likwidacji 26 X 1938, ale brak śladów, by kiedykolwiek działała, a tym bardziej prowadziła produkcję. Nie zdążyła podjąć przed II w. świat. produkcji zarejestrowana w sądzie handl. 6 X 1937 firma J.B. Pette Kakao- und Schokoladenfabrik. Brak było stabilnego kapitału gwarantującego długofalową politykę inwestycyjną. Podawane częste przykłady inwestowania w Gd. przez kapitał zagraniczny ograniczały się w praktyce do zakładania niewielkich wytwórni metalowych, budowy maszyn, przerobu ropy naftowej na oleje przem. i spożywcze czy produkcję środków spożywczych. Zatrudniały one najczęściej po kilkadziesiąt osób, działając w pomieszczeniach dzierżawionych od władz miejskich, gł. w dawnych obiektach wojsk.: q fabryce karabinów (Weidengasse 35/38), Warsztatach Artyleryjskich (Reitergasse 13/15 (ul. Ułańska)), koszarach (Samtgasse 6/8 (ul. Aksamitna); 1939 koszary policji, firmy eksmitowano; Herrengarten (ul. Sadowa)). Kolejne zakłady koncentrowały swoją działalność po 1920 w nowo powstałych lub rozbudowanych centrach przem. usytuowanych wzdłuż prawej strony ob. al. Grunwaldzkiej (od ob. Alei Wojska Polskiego do Oliwy) oraz w rejonie ob. ul. Klinicznej, Twardej, Wiślnej, a także w dawnych spichrzach (q Spichlerze). Kilka zakładów działało na przedmieściach: na q Oruni (ob. ul. Sandomierska, q Trakt św. Wojciecha), w Nowy Porcie (ob. ul. Wolności), oraz na q Stogach (ob. ul. Sienna i Nowotna). Niewiele z nich wznosiło nowe, murowane, trwałe obiekty. Adaptowano przeważnie stare, istniejące budynki lub stawiano nowe tanią techniką szachulcową. W 1920–45 nie powstał w Gd. zakład o znaczeniu ponadregionalnym. Gospodarka Gd. odczuła także skutki kryzysu światowego z 1929. Zamknięto zakłady produkcji zbrojeniowej, a stocznie, wcześniej nastawione na produkcję okrętów wojennych, miały wielkie kłopoty z pozyskaniem zamówień, co zmuszało je do przestawienia się na inny profil produkcji lub ulegały likwidacji (stocznia Klawitterów, 1932). Dotyczyło to także fabryki wagonów i kolejowych zakładów remontowych. Żywiołowo powstające 1920–22 niewielkie zakłady produkcji wyrobów tytoniowych uległy likwidacji po wprowadzeniu w 1927 Monopolu Tytoniowego w II WMG. Koniunkturalny był także eksport do Polski wyrobów czekoladowych oraz tłuszczowych (oleje spożywcze, margaryny, przetwory owocowo-warzywne). Przemysł spirytusowy nastawiony był na przemyt do krajów skandynawskich. W XIX w. i w okresie II WMG efektywnie działał przemysł drzewny wykorzystujący sprowadzany z Polski surowiec. Działały liczne tartaki, zakłady produkcji tarcicy, skrzyń i opakowań drewnianych. Większość produkcji przeznaczona była na eksport, natomiast fabryki mebli nastawione były na zaopatrzenie rynku miejscowego. W branży spoż. na uwagę zasługują zakłady produkcji margaryny i oleju spożywczego (Amada, Union, Oleo, van der Bergh’s) oraz przetwórstwa rolno-spożywczego (Dagoma, Degner und Ilgner), eksportujące część produkcji do Polski i Niemiec.
Sytuację handlu i przemysłu Gd. 1920–39 obrazuje zestawienie ukazujące kwestię powstawania i likwidacji przedsiębiorstw (w wyborze), ich wielkość (małe zakłady, niezdolne do działalności ponadregionalnej). W 640 zakładach zatrudniających od 5 do kilkuset osób pracowały w Gd. w 1929 we wszystkich ujętych w statystyce branżach 27 723 osoby, czyli w każdym z nich średnio 43,3 osoby.
| Liczba zarejestrowanych i zlikwidowanych firm | ||
| Rok | Firmy zarejestrowane | Firmy zlikwidowane |
| 1921 | 636 | 332 |
| 1923 | 945 | 407 |
| 1925 | 297 | 788 |
| 1926 | 234 | 354 |
| 1930 | 167 | 162 |
| 1933 | 119 | 116 |
| 1935 | 215 | 117 |
| 1938 | 119 | 149 |
Po wybuchu II w. świat., po włączeniu Gd. w skład III Rzeszy, niem. skarb państwa przejął bez odszkodowania wszystkie działające w mieście pol., ang., fr. i żyd. firmy, w tym przem. Zarząd nad nimi powierzono powołanemu dla okręgu Rzeszy Prusy Zach. urzędowi powierniczemu (Treuhandstelle) z osobnym wydziałem do spraw byłego II WMG. Część zakładów została zlikwidowana, inne sprzedano lub działały nadal pod dawnymi nazwami. W okresie II w. świat. nie odnotowano powstania w Gd. znaczących zakładów produkcyjnych. Zmienił się natomiast profil produkcji wielu zakładów, dostosowany do wymogów i potrzeb wojny. Stocznie włączyły się w produkcję gł. okrętów podwodnych i mniejszych jednostek wojennych, inne wytwarzały elementy uzbrojenia i wyposażenia wojskowego. Robotników powołanych do służby wojsk. na frontach zastępowały kobiety, robotnicy przymusowi i jeńcy wojenni z całej okupowanej przez Niemcy Europy. W 1944 w stoczniach zatrudniono więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof (w tym kobiety żyd.), tworząc w Gd. jego podobozy w Kokoszkach, na Przeróbce i na terenie stoczni (q obóz Stutthof, podobozy w Gd.). Dla robotników przymusowych zbudowano osiedla baraków (q obozy pracy w Gdańsku w okresie II w. świat.), m.in. przy ob. ul q Chrobrego, przy ob. al. Zwycięstwa (na tzw. Polu Majowym przed ob. Państową Operą Bałtycką), q obozy w Narwiku. Działania wojenne w marcu 1945 doprowadziły do poważnych zniszczeń również w infrastrukturze przem. miasta (większość zakładów uległa zniszczeniu, z in. wywieziono co cenniejsze maszyny i urządzenia do Niemiec, a wiosną i latem 1945 znajdujące się w trakcie budowy w gd. stoczniach okręty podwodne zostały wywiezione do ZSRR, tam też trafiła część maszyn). Pierwsze pol. zakłady zaczęły działać już 1945 w ocalałych przedwojennych fabryczkach na obrzeżu miasta. Latem przejęto od Rosjan zarząd w połowie zniszczonych dawnych stoczni: Gdańskiej i Schichaua, połączono je nast. w Stocznię Gd. (q stocznie). Przemysł stoczniowy był do lat 80. XX w. gł. branżą gd. przemysłu, na jego rzecz pracowały liczne nowe firmy, np. Hydroster, q Elmor. Obok Stoczni Gd. działała powstała w miejscu zniszczonej fabryki wagonów Stocznia Północna, specjalizująca się w budowie dużych statków rybackich i okrętów wojennych, Stocznia Remontowa na Ostrowiu i Stocznia Wisła w Płoni Wielkiej. W branży tej w latach 70. XX w. pracowało kilkadziesiąt tys. osób. Kolejnymi wiodącymi zakładami przem. były zakłady telewizyjne (pocz. zwane T–18, nast. Unimor) z bazą w dawnych koszarach przy ul. Rzeźnickiej, zakłady mechaniki precyzyjnej w Oliwie przy ul. Beniowskiego 5, łożysk ślizgowych q Bimet w Oliwie przy al. Grunwaldzkiej. Wznowiły działalność w dawnych zabudowaniach: fabryka czekolady i cukierków Bałtyk w Oliwie i we Wrzeszczu, Zakłady Rybne przy Siennej Grobli, fabryka margaryny i oleju jadalnego przy ul. Wiślnej, przetwórnia owocowa-warzywna nawiązująca w swej nazwie do przedwojennej Dagomy przy ulicach: Grobla Angielska 1 i Toruńska 10. Wiele lat działała fabryka mebli przy al. Grunwaldzkiej 217 oraz wytwórnia wyrobów papierniczych przy al. Grunwaldzkiej 205. Uruchomiona została ponownie fabryka nawozów sztucznych przy ul. Kujawskiej (nad kanałem portowym), rozbudowana nast. w Gd. Zakłady Nawozów Fosforowych. Powstało też wiele nowych zakładów przem. pracujących na rzecz stoczni, budownictwa mieszkaniowego i rolnictwa (przy al. Grunwaldzkiej, w q Letniewie, Nowym Porcie i na Oruni). Po zmianie ustroju państwa 1990 oraz kierunków rozwoju gosp. kraju większość ww. zakładów z różnych powodów uległa likwidacji.
Przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe 1800–1945. Wybór. Prezentowane w tabelach zestawienia pozwalają śledzić rozwój różnych form produkcji przemysłowej także w układzie chronologicznym, np. rozwój gdańskiego przemysłu cukierniczego – poczynając od fabryki przy Breitgasse 54/55 (ul. Szeroka) Augusta Lindemanna z 1844 roku, producenta m.in. wyrabianych techniką domową cukierków ze słodu i tarczownicy islandzkiej oraz kulek marcepanowych, która to firma w związku z popytem rozpoczęła w 1898 roku produkcję maszynową czekolady i galanterii czekoladowej w nowej fabryce przy Sandgrube (ul. Rogaczewskiego), poprzez przedsiębiorstwo Georga Friedricha Mixa, produkujące czekolady, następnie konfitury i marcepany, a za czasów jego syna Georga Ernsta także keksy i pierniki (zob. q Mix).
Tabela: Przemysł chemiczny
Tabela: Przemysł cukierniczy
Tabela: Przemysł cukrowniczy, rafinerie trzciny cukrowej
Tabela: Przemysł drzewny. Tartaki
Tabela: Przemysł drzewny. Zakłady przeróbki drewna
Tabela: Przemysł elektroniczny
Tabela: Przemysł maszynowy (budowa maszyn i pojazdów)
Tabela: Przemysł materiałów budowlanych. Cegielnie
Tabela: Przemysł materiałów budowlanych. Wytwórnie papy dachowej
Tabela: Przemysł materiałów budowlanych. Wytwórnie pieców
Tabela: Przemysł materiałów budowlanych. Inne
Tabela: Przemysł meblarski
Tabela: Przemysł metalowy
Tabela: Przemysł młynarsko-piekarniczy
Tabela: Przemysł papierniczy. Papiernie
Tabela: Przemysł papierniczy. Wyroby papiernicze
Tabela: Przemysł skórzany
Tabela: Przemysł spożywczy. Przetwórnie rybne
Tabela: Przemysł spożywczy. Przetwórnie owocowo-warzywne
Tabela: Przemysł spożywczy. Przetwory mięsne
Tabela: Przemysł spożywczy. Wytwórnie octu, musztardy, żelatyny
Tabela: Przemysł spożywczy. Wytwórnie drożdży, esencji, olejków zapachowych i proszków do pieczenia
Tabela: Przemysł spożywczy. Wytwórnie wód mineralnych
Tabela: Przemysł stoczniowy
Tabela: Przemysł tłuszczowy
Tabela: Przemysł włókienniczy. Worki, plandeki, sieci
Tabela: Przemysł włókienniczy. Wyroby dziewiarskie
Tabela: Przemysł zbrojeniowy
Tabela: Wytwórnie sprzętu muzycznego. Organy
Tabela: Wytwórnie sprzętu muzycznego. Pianina
Tabela: Wytwórnie sprzętu optyczno-medycznego
Tabela: Wytwórnie wyrobów z bursztynu
Przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe 1945–1990. Wybór
Tabela: Przemysł chemiczny
Tabela: Przemysł cukierniczy
Tabela: Przemysł drzewny
Tabela: Przemysł elektryczny i elektrotechniczny
Tabela: Przemysł maszynowy
Tabela: Przemysł materiałów budowlanych
Tabela: Przemysł metalowy
Tabela: Przemysł papierniczy
Tabela: Przemysł spożywczy
Tabela: Przemysł stoczniowy
Tabela: Przemysł włókienniczy
Tabela: Zakłady budownictwa morskiego
Tabela: Zakłady różne
Tabela: Zakłady użyteczności publicznej
