DOMINIKANIE

[[File:Daniel Chodowiecki, Dominikanin, 1773.JPG|thumb|Daniel Chodowiecki, ''Dominikanin'', 1773]][[File:Kościół dominikanów, 1906.JPG|thumb|Kościół dominikanów, 1906]]'''DOMINIKANIE''', Zakon Braci Kaznodziejów, żebraczy (oparty na regule św. Augustyna), założony przez św. Dominika Guzmana, zatwierdzony 22 XII 1216 przez Honoriusza III. W Polsce (w Krakowie) od 1222 roku, w Gdańsku przynajmniej od połowy roku 1226. Początkowo (pod przewodnictwem brata Benedykta) znaleźli schronienie przy q kościele Bożej Rodzicielki Marii w grodzie gdańskim, 22 I 1227 przejęli od księcia q Świętopełka q kościół św. Mikołaja wraz z placem, ogrodem i łąką (między obecną ul. Podwale Staromiejskie, Pachołów i Tobiasza od północy, ul. Szeroką od południa, ul. Pańską od zachodu aż po q Motławę na wschodzie), otrzymali także prawo połowu ryb na q Wiśle, w wodach przybrzeżnych i na pełnym morzu. Otrzymali też prawo budowy jazu, stawu rybnego i młynów na q Potoku Siedleckim w pobliżu klasztoru, zezwolenie na cumowanie łodzi w przystani na Motławie. Biskup włocławski zezwolił dominikanom na prowadzenie w Gdańsku działalności kaznodziejskiej, słuchanie spowiedzi i nadawanie odpustów osobom pomagającym w odbudowie kościoła św. Mikołaja i budowie klasztoru (pod obecną q Halą Targową; klasztor zlokalizowany był w jej wschodniej części), a w roku 1235 na obsługiwanie pogrzebów gdańszczan. W latach 30. XIII wieku prowadzili misję chrystianizacyjną na obszarach Prus (tereny Pomezanii i ziemi pasłęckiej), w latach 40. wyparci zostali z niej przez Krzyżaków. Od 1238, popierając biskupa włocławskiego i Krzyżaków będących w stanie wojny ze Świętopełkiem, znaleźli się wśród przeciwników księcia i ich rola w Gdańsku zmalała. Do normalizacji stosunków doszło za czasów q Mściwoja II, który w roku 1278 nadał im działkę w Słupsku (postawili na niej kościół i kolejny klasztor), w 1280 potwierdził nadania ojca z 1227 roku, w 1289 przekazał działkę pod budowę następnego klasztoru, w Tczewie. <br /><br /> Zespół dominikański usytuowany był poza miastem na q prawie lubeckim (q Stare Miasto) albo od początku, albo od chwili budowy nowych umocnień miejskich w czasach Przemysła II. Podczas najazdu brandenburskiego w 1308 roku przeor q Wilhelm zasugerował obrońcom grodu zwrócenie się o pomoc do Krzyżaków. Po przybyciu do Gdańska posiłków krzyżackich klasztor i kościół św. Mikołaja zostały zniszczone albo podczas szturmów Krzyżaków na miasto, albo (co prawdopodobne) profilaktycznie przez brandenburczyków i gdańszczan, likwidujących pod murami miasta obiekty mogące dać schronienie i punkt wyjścia do ataku przeciwników (q rzeź Gdańska w 1308). Odbudowa klasztoru i kościoła św. Mikołaja w początku XIV wieku związana była ze zmianą układu przestrzennego dotychczasowego założenia. Nowy klasztor, funkcjonujący już w roku 1335, postawiono nie tylko na ruinach wcześniejszych obiektów i pierwotnego kościoła św. Mikołaja, ale także na terenie przyległym (na obecnym warzywniczym placu handlowym). Według nowożytnych planów (XVII–XVIII wiek) zabudowania klasztorne przylegały, oddzielone wąską ulicą, do q murów obronnych q Głównego Miasta Gdańska. Wejście do klasztoru (furta) znajdowało się od strony obecnej ul. Pańskiej oraz przez kościół św. Mikołaja (dwoma wejściami od obecnej ul. Świętojańskiej). Pomieszczenia składały się z domu kapituły (sąsiadującego z prezbiterium kościoła św. Mikołaja), zlokalizowanej równolegle do miejskich murów obronnych spiżarni, kuchni oraz wielkiego refektarza, do których wchodziło się z małego krużganka. Do wielkiego krużganka, naprzeciw furty klasztornej, przylegał mały refektarz. W części przylegającej do ul. Lawendowej znajdowały się zabudowania gospodarcze: browar ze słodownią (usytuowane w pobliżu murów obronnych), młyn kieratowy, piekarnia. Przy murach obronnych w XVIII wieku zlokalizowane były stajnia i wozownia. Zabudowania klasztorne objęły cały teren, jaki pozostawiono dominikanom po regulacjach z Głównym Miastem w latach 1344–1348, kiedy ustąpili miastu obszar od ul. Lawendowej po Motławę. Dominikanie opiekowali się tercjarkami (wspólnota kobiet świeckich; zamieszkiwały w 2 domach pod opieką klaszt. superiora: naprzeciwko chóru kośc. św. Mikołaja, na Kogelzyppel / Kagenzimpel, obecnie część ul. Pańskiej, i na Pfaffengasse, ul. Księża, równoległa do ul. Lawendowej od strony wschodniej – obecną jej część zajmuje ul. Słomiana), trudniącymi się opieką nad kaplicą św. Urszuli w kościele św. Mikołaja, nauką młodych kobiet, zbieraniem jałmużny, wyrobem świec, praniem bielizny. Zgromadzenie to zlikwidowano w roku 1572. W klasztorze istniało bractwo (w 1357 przyjęto do niego cech rzeźników, 1386 cech szyprów, 1374 bractwo kapłańskie / mariańskie z kościoła NMP, 1403 czeladników szewskich), od XV wieku funkcjonowało Bractwo Różańcowe, zanikłe po q reformacji. Od 1421 roku zabroniono dominikanom pobierania jałmużny po domach prywatnych; sytuację pogorszył pożar, który w 1423 strawił klasztor i kościół św. Mikołaja. W latach q wojny trzynastoletniej, w roku 1456, klasztor był miejscem spotkań opozycji przeciwko Radzie Miejskiej (q bunt Koggego). <br /><br /> W 2. połowie XV wieku dominikanie przeżywali kryzys moralny i intelektualny, od 1475 roku reformowani (większość gdańskich dominikanów rekrutowała się z niższych, rzemieślniczych warstw; z gdańskich rodzin patrycjuszowskich pochodzili: Mikołaj Tirgarte – w roku 1386 subprzeor, Jan Tirgarte – w 1442 przeor, Henryk Munkenbecke – przeor w latach 1420, 1422, 1430–1431, 1445–1446, Piotr Episcopi / Bischof – przeor w roku 1525). W efekcie na przełomie XV i XVI wieku wysoki poziom uzyskała klasztorna szkoła, nauczająca w języku niemieckim i polskim; na szczególnie wysokim poziomie stało nauczanie muzyki kościelnej. Do pobierania w niej nauk teologicznych polska kapituła prowincjonalna dominikanów w 1501 skierowała 9 zakonników, w 1505 i 1512 – po 5. Kres szerszej działalności szkoły przyniosła reformacja, ograniczając jej rolę do szkoły katolickiej, nauczającej języka polskiego, katechizmu katolickiego i śpiewu kościelnego. W połowie XVII wieku w małym refektarzu urządzono bibliotekę.<br /><br /> Z chwilą nastania w Gdańsku reformacji, w styczniu 1525 roku Rada nakazała dominikanom opuszczenie miasta, podejmując (niedokończone) prace nad przekształceniem klasztoru w szpital. W roku 1526, po interwencji króla polskiego Zygmunta III Starego, dominikanie powrócili do klasztoru, którego majątek i sprzęt kościelny pozostał jednak pod nadzorem delegatów Rady. Z klasztoru wywodzili się niektórzy lokalni zwolennicy reformacji (np. Jakub Knade, Pankratius Klemme). W 1539 roku klasztor został częściowo zniszczony w wyniku pożaru; z powodu zarazy w 1564 pozostało jedynie 2 zakonników. Zabudowania klasztorne ponownie przejęły władze Gdańska, wynajmując cele na mieszkania, w tym oficerom wojsk miejskich. Dzięki interwencji króla i hierarchów polskiego Kościoła katolickiego w roku 1567 dominikanie powrócili do klasztoru. Ponownie opuścili go w 1577, w okresie q wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym. Po splądrowaniu klasztoru przez pospólstwo w jego zabudowaniach urządzono prowizoryczny szpital dla miejskich żołnierzy. <br /><br /> Dominikanie powrócili do Gdańska w 1578 roku na mocy traktatu pokojowego Gdańska ze Stefanem Batorym; w 1584, ustępując Gdańskowi m.in. z domu przy Kogelzyppel, uzyskali fundusze na renowację klasztoru. Zasady jego funkcjonowania unormowało porozumienie z 1592 roku między królem polskim Zygmuntem III Wazą a Radą. Dalsze zatargi z władzami Gdańska wynikały z usytuowania na terenie klasztoru warsztatów rzemieślniczych, mogących produkować na potrzeby dominikanów, ale nielegalnie wytwarzających także na rynek miejski (np. w roku 1765 na terenie klasztoru funkcjonowało 48 warsztatów, w których pracowało około 60 osób: szewcy, krawcy, rymarz, siodlarz, gwoździarz, balwierz, chirurg, introligator, malarz, zegarmistrz, igielnik, złotnicy, stolarz, bednarz i perukarz). Od lat 60. XVII wieku zarzewiem konfliktu była otwarta na terenie jurydyki klasztoru apteka (w 1666 z polecenia Rady witrynę apteki zabito deskami, co doprowadziło do jej zamknięcia). Protesty Rady powodowało ponadto zbieranie jałmużny, także wśród protestantów (np. w czasie q Jarmarku św. Dominika). W 1617 roku, podczas wizytacji klasztoru, generał zakonu Damian Fonseca przeznaczył go do grupy klasztorów ściślejszej obserwancji (przestrzegającej ustaw i zwyczajów). W XVII wieku znani byli dominikańscy teologowie z Gdańska, m.in. przeor Margonius, kaznodzieja Izajasz Kraliński, angażujący się w polemiki z protestanckimi teologami z q Gimnazjum Akademickiego (np. 1636). W XVII i XVIII wieku klasztor był ulubionym miejscem pobytu w Gdańsku bp. włocławskiego, katolickich dostojników kościelnych i świeckich. W roku 1718, decyzją bp. włocławskiego Felicjana Konstantyna Szaniawskiego, dominikanie objęli działalnością duszpasterską okręg filialny parafii gdańskiej, obejmujący teren dawnych parafii q kościoła św. Jana i q kościoła św. Barbary (wraz z q Dolnym Miastem). Od około 1775 roku obok Arcybractwa Różańca Świętego istniała przy klasztorze Kongregacja Boleści Jezusa i Maryi. <br /><br /> W roku 1807, po zajęciu Gdańska przez wojska napoleońskie, w klasztorze utworzono lazaret dla rannych żołnierzy. 10 X 1813, podczas ostrzału miasta przez wojska rosyjskie, bomba, która trafiła w kaplicę św. Urszuli, spowodowała pożar klasztoru. Dominikanie znaleźli schronienie w ocalałych i należących do nich domach przy ul. Świętojańskiej. W 1835 roku, po śmierci ostatniego z dominikanów (wcześniej władze pruskie zakazały przyjmowania nowych członków), częściowo wypalony teren zabudowań klasztoru upaństwowiono. Pomieszczenia w niezniszczonych częściach klasztoru dzierżawiono różnym rzemieślnikom na warsztaty. Plan wybudowania w tym miejscu koszar upadł z uwagi na niekorzystne warunki gruntowe. W latach 1839–1840 resztki klasztoru rozebrano; plac wykorzystywano do ćwiczeń wojskowych. W 1881, po wykupieniu przez miasto od wojska, przeniesiono nań z q Długiego Targu główny plac targowy. W latach 1894–1896 zbudowano na nim q Halę Targową. W roku 1945 dominikanie (wywodzący się z klasztoru we Lwowie) powrócili do Gdańska, obejmując kościół św. Mikołaja oraz ocalałe fragmenty dawnego klasztoru, czyli plebanię utworzonej w 1840 parafii pod tym samym wezwaniem. Oprócz duszpasterstwa paraf. podjęli szereg innych działań typowych dla swojej duchowości zakonnej. Z tych inicjatyw najbardziej znane stało się Duszpasterstwo Akademickie „Górka”, założone w roku 1966. Obecnie przy klasztorze działa Dominikański Ośrodek Informacji o Nowych Ruchach Religijnych i Sektach, Dominikańska Szkoła Wiary oraz wydająca posiłki ubogim Kuchnia św. Mikołaja. Po przemianach w 1989 dominikanie podjęli starania o odzyskanie terenów nadanych im w roku 1227 przez Świętopełka (głównie placu warzywnego dochodzącego do Hali Targowej). W 2000 roku w wyniku postępowania przed Komisją Majątkową w Warszawie, w zamian za rezygnację z roszczeń, uzyskali parcele przy ul. Szerokiej (na wprost kościoła św. Mikołaja) z przeznaczeniem na budowę Centrum Dominikańskiego św. Jacka. Od roku 2000 podjęto kompleksowe badania archeologiczne na obszarze pierwotnego (do roku 1308) klasztoru (realizowane przez q Muzeum Archeologiczne) i przy ul. Szerokiej (realizowane przez Instytut Archeologii UW). {{author:BM}} {{author:BŚ}} {{author:DK}} {{author:SK}} [[Category: Encyklopedia]]