KOLEJ

[[File:Dworzec kolei wąskotorowej na ul. Elbląskiej, 1912.JPG|thumb|Dworzec kolei wąskotorowej na ul. Elbląskiej, 1912]][[File:Dworzec kolejowy w Gdańsku przed rokiem 1945.JPG|thumb|Dworzec kolejowy w Gdańsku przed rokiem 1945]][[File:Dworzec Brama Nizinna, C.A. Mann, 1852.JPG|thumb|Dworzec Brama Nizinna, C.A. Mann, 1852]]'''KOLEJ.''' '''1.''' Pierwsza linia kolejowa w Prusach, Berlin–Poczdam, powstała 1838. W 1842–43 podjęto plany budowy państw. Preußische Ostbahn (Pruskiej Kolei Wschodniej) z Berlina do Królewca (trasą Berlin–Krzyż–Bydgoszcz–Tczew– Malbork–Elbląg–Królewiec). Zgodnie z sugestią sztabu generalnego wojsk prus. po zbudowaniu odcinka Berlin–Krzyż (Pomorze Zach.), 1849 rozpoczęto prace nad budową jednotorowej linii kolejowej Krzyż–Bydgoszcz, 1850 trasy Bydgoszcz–Tczew, z odgałęzieniem Tczew–Gd. (31,87 km). Pierwszy próbny pociąg (lokomotywa i 3 wagony) dotarł z Tczewa do Gd. 19 VII 1852. Oficjalnego otwarcia odcinka Bydgoszcz– Tczew–Gd. dokonano 6 VIII 1852 w obecności króla Prus Fryderyka Wilhelma IV, który był pasażerem pierwszego pociągu na tej linii. Jednotorowa trasa kolejowa Tczew–Gd. miała charakter linii lokalnej, w Tczewie pasażerowie udający się w kierunku Berlina czy Królewca zmuszeni byli przesiadać się do pociągów dalekobieżnych. Z powodu sprzeciwu władz wojsk. na lokalizację stacji w centrum Gd., ukształtowanie terenu i istniejące cieki wodne, linię kolejową doprowadzono do zbudowanego w części płd. miasta q dworca Gd. Brama Nizinna. Wymagało to przebicia miejskich q fortyfikacji przy bastionie Żubr, przy wjeździe powstała specjalna brama kolejowa (q bramy). Od 12 X 1857, po otwarciu nowo zbudowanego mostu na Wiśle w Tczewie, Gd. uzyskał połączenie z Malborkiem i Królewcem, z przesiadką w Tczewie.<br /> Dalszy rozwój portu gd. uzależniony był od połączenia go z ogólnoniemiecką siecią kolejową. Ze względu na ukształtowanie terenu i fortyfikacje miejskie było to trudne zadanie. Na podstawie przygotowanej dokumentacji 10 VII 1865 rozpoczęto (z udziałem saperów) budowę nowej jednotorowej linii kolejowej od dworca Brama Nizinna, poprzez q Bramę Oruńską, q Zaroślak do q Nowego Portu. Od Zaroślaka do Neugarten (ul. Nowe Ogrody) tor biegł w wykopie. W rejonie Neugarten saperzy zbudowali syfon, którym doprowadzili wody q Potoku Siedleckiego do miejskiej fosy. Powstał też most nad q Kanałem Raduni oraz tunele pod Schwarzes Meer (ul. Stawki, Czarne Morze) i Neugarten. Dalej do Nowego Portu (7,2 km) szlak biegł brzegiem fosy miejskiej do q Bramy Oliwskiej, mostem nad fosą, przez q Nowe Szkoty, Brzeźno do portu, gdzie powstał dworzec Gd.-Nowy Port. 1 X 1867 oddano nową kolejową trasę do użytku  oraz przystanek zw. q dworcem Gd. Brama Wyżynna przy ul. zwanej po 1870 Promenade (ob. ul. 3 Maja), z którą łączyły go schody w miejscu ob. q dworca PKS. 1 VII 1870 sąsiadujący z tym dworcem teren stał się stacją końcową nowej linii podmiejskiej, łączącej Gd. z Sopotem,  wybudowanej przez pryw. spółkę Berlin-Stettiner Eisenbahn-Gesellschaft (BSte) – Berlińsko-Szczecińskie Towarzystwo Kolejowe. 1 IX 1870 firma ta uruchomiła całą linię łączącą Gd. z Berlinem, z przesiadką w Stargardzie Szczecińskim. Była to przez wiele lat jedyna bezpośrednia dalekobieżna linia kolejowa w Gd. Jej dworzec towarowy (Güterbanhof) powstał poza obwarowaniami miejskimi, na terenie ob. przystanku Gd.-Stocznia. Ważnym wydarzeniem było oddanie do użytku 15 VIII 1873 linii kolejowej Tczew–Chojnice–Piła–Krzyż na kierunku berlińskim oraz 1 IX 1877 zbudowanej przez  gd. spółkę linii kolejowej Malbork–Mława  (Marienburg-Mlawaer Eisenbahn). Łączyła ona Gd. z Warszawą poprzez przesiadki w Tczewie, Malborku i Mławie. Trasa ta, obok ruchu pasażerskiego, obsługiwała ważne dla gd. gospodarki połączenia towarowe z naturalnym zapleczem surowcowym portu gd. w zaborze ros. i austr. <br /> W 1877 BSte została upaństwowiona, 1880 przeszła pod zarząd Niemieckiej Kolei Wschodniej (Ostbahn). Obie dotychczasowe linie obsługiwał dworzec zw. Bramą Wyżynną. W 1888 rozpoczęto budowę drugiego toru kolejowego z Gd. do Tczewa oraz do Sopotu, ze względu na wzmożony ruch pasażerski na tych trasach. Nowa druga linia sopocka oddana została do użytku 4 VI 1889. Drugi tor na trasie Tczew–Bydgoszcz powstał dopiero 1909–11. W związku z rozbiórką 1892–94 nowożytnych obwarowań miejskich w ciągu ob. ul. Podwale Grodzkie – ul. Wałowa, urbaniści zaplanowali w tym rejonie budowę nowego q dworca Gd. Główny, przy powstałej Stadtgraben (ul. Podwale Grodzkie). Żeby dotychczasowa infrastruktura kolejowa nie blokowała jego budowy, po trwających od listopada 1893 przygotowaniach i zbudowaniu pawilonu obsługi podróżnych, otwarto 1 X 1896 tymczasowy q Dworzec Centralny (Zentralbahnhof). Tu też kończyły bieg pociągi z Sopotu, Nowego Portu, Słupska, a także z Tczewa, bowiem z tymże dniem zostały zamknięte dla ruchu pasażerskiego dworce Brama Wyżynna, którego budynek został rozebrany, oraz Brama Nizinna, pełniący od tego czasu po rok 1995 funkcję dworca towarowego.<br /> Nowy dworzec kolejowy Gd. Główny otwarto 30 X 1900, pierwsze pociągi wyruszyły z niego do Tczewa rano 1 X 1900. Bezpośrednie pociągi kursowały nast. z Gd. do Bydgoszczy, Pucka przez Redę, Szymankowo przez Tczew, Kartuzy przez Pruszcz Gd. 1 XII 1915 uruchomiono też bezpośrednie połączenie z będącą pod niem. okupacją Warszawą przez Malbork i Mławę. Rozebrany został tymczasowy Dworzec Centralny, w miejsce którego powstały perony dla ruchu dalekobieżnego, osobne perony obsługiwały ruch podmiejski do Sopotu i Nowego Portu. W 1902 powstał budynek dworca podmiejskiego z kasami i kioskami. Ważnym wydarzeniem było podniesienie 1909–15 nasypu kolejowego między ob. przystankiem Gd.-Politechnika a stacją Gd.-Wrzeszcz o ok. 3 m, poprzez budowę specjalnego murowanego wiaduktu, mostów nad ulicami oraz nowego budynku dworca we Wrzeszczu. Zlikwidowano istniejące dotychczas przejazdy przez tory chronione szlabanami. 1 V 1914 oddano do użytku nową linię kolejową z Wrzeszcza przez q Brętowo, q Kokoszki, Żukowo do Starej Piły (19,5 km). Zgodnie z art. 104 traktatu wersalskiego od 1 XI 1921 pasażerskie i towarowe linie kolejowe na terenie II WMG przeszły pod zarząd PKP; wyłączone z tego były linie towarowe w porcie gd. oraz linie kolejek wąskotorowych. Zarząd nad koleją w II WMG sprawowała Gd. Dyrekcja Pomorska PKP (q Dyrekcja Kolei) z siedzibą do 1933 w Gd., nast. do 1939 w Toruniu. Wśród pracowników dominowali Polacy z Gd. i Pomorza. Po 1925 linie niektórych pociągów podmiejskich przedłużono z Sopotu do Gdyni, a pol. pociągi dalekobieżne z Gdyni do Warszawy jadące przez Gd., od Tczewa kursowały przez Bydgoszcz, Toruń, Kutno lub trasą Laskowice, Grudziądz, Brodnica, Działdowo. Niektóre, podobnie jak pociągi z Łodzi czy Poznania, przejeżdżały przez stację Gd. Główny bez zatrzymywania, nie podlegały wówczas kontroli paszportowej-celnej na granicach II WMG. 1 IX 1939 linie kolejowe na terenie Gd. przeszły pod zarząd niem. kolei państw. (Reichsbahn) z regionalną dyrekcją w Gd. Od 1 IV 1895 (z przerwą 1933–1939) w Gd. mieściła się siedziba terytorialnego organu zarządzania koleją. {{author:MZM}},{{author: MrGl}} <br /><br />'''2.''' W gd. węźle kolejowym istotną funkcję spełniała rozbudowa sieci połączeń kolejowych w obrębie miasta i portu. Po otwarciu linii do Nowego Portu uruchomiono m.in. kolejne linie pasażerskie, pasażersko-towarowe, towarowe i bocznice, a także przystanki kolejowe na podmiejskich trasach do Tczewa, Sopotu i Nowego Portu (po II w. świat. q Szybka Kolej Miejska). <br /><br /> Tabela: Rozwój gdańskiego węzła kolejowego  w latach 1880–1945 (wybór) <br /> Tabela: Rozwój przystanków kolejowych: linia Gdańsk–Nowy Port, Gdańsk–Sopot, Gdańsk–Pruszcz Gdański–Tczew, Gdańsk–Wrzeszcz–Kokoszki, Gdynia–Kościerzyna <br /><br /> '''3.''' Jeszcze w czasie trwania II w. świat. uruchomiono w Gd. komunikację kolejową (pierwszy pociąg towarowy do Tczewa odjechał ze stacji PKP Gd. Główny 15 IV 1945), do dyspozycji było wówczas tylko 5 sprawnych lokomotyw przejętych w parowozowni Gd.-Zaspa Towarowa. Pierwszy pociąg z węglem ze Śląska na eksport do portu gd. przybył 10 VII 1945. Od 1951 rozwijano budowę wydzielonej, zelektryfikowanej linii q Szybkiej Kolei Miejskiej. 2 i 1951 uruchomiono jednotorową linię z Gd. do Nowego Portu, zaś 2 i 1952 najpierw jednotorową, nast. dwutorową linię od 10 VIII 1952 na trasie Gd.–Sopot. 12 i 1956 trasę przedłużono do Gdyni-Chyloni, a 20 XII 1957 – do Wejherowa. Na trasie Gdynia–Gd.–Warszawa uruchomiono kursujący 3 razy w tygodniu wagon motorowy osiągający prędkość 90 km/h, zw. Lux-Torpedą (podróż trwała 5 godz.), od 28 V 1961 Gd. uzyskał codzienne połączenie motorowymi pociągami ekspresowymi z Warszawą i Poznaniem, Łodzią, nast. ze Szczecinem. Ważnym wydarzeniem było zelektryfikowanie do 13 IX 1969 gd. węzła kolejowego, na linii Śląsk–porty, a 19 XII 1985 linii przez Malbork do Warszawy. 20 XII 1976 podmiejska SKM przeszła na zasilanie trakcji prądem o napięciu 3000 V.<br /><br /> '''4.''' Gdański węzeł kol. od 1900 dysponował zapleczem bieżącej obsługi taboru: parowozowniami na Oruni, od 1917 na Zaspie Towarowej, od 1912 zapleczem naprawczym na Przeróbce (q Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego i Miejskiego), gdzie 1920–21 zmontowano 150 parowozów towarowych produkcji USA. W 1945–46 w Stoczni nr 1 (q Stocznia Gd.) złożono 20 parowozów przekazanych w ramach pomocy q UNRRA, natomiast remontem parowozów zajmowała się Stocznia nr 2 (dawna Schichaua). {{author:MZM}}, {{author:MrGl}} [[Category: Encyklopedia]]