GRYPHIUS ANDREAS, poeta, dramaturg

Aktualna wersja na dzień 13:49, 30 kwi 2024

Andreas Gryphius

Andreas Gryphius, karta tytułowa zbioru przywilejów księstwa głogowskiego, Glogauisches Fürstenthumbs Landes Privilegia aus denn Originalen an tag gegeben, 1653

ANDREAS GRYPHIUS (Greif) (2 X 1616 Głogów (Glogau) - 16 VII 1664 Głogów), poeta, dramaturg. Najmłodszy syn luterańskiego archidiakona Paula Greifa (1560 Uthleben (Turyngia) – 1621 Głogów), pastora w Nowej Soli (Neusalz/Oder) i Studzieńcu (Streidelsdorf), od 1604 archidiakona w Głogowie, i Anny Erhard (1592–1628, zmarła na gruźlicę), córki oficera księcia Alba. Brat m.in. Paula (zm. 1640) i Anny Marii (zm. 1640). Po stracie ojca, opiekę nad nim przejął pastor Johann (Michael) Eder (zm. 1647), nauczyciel w Głogowie, za którego matka wyszła za mąż w 1622.

Początkowo uczęszczał do miejskiej szkoły ewangelickiej w Głogowie, w której jego ojczym był nauczycielem. Po śmierci żony i habsburskiej rekatolizacji, wygnany w 1628 z miasta ojczym znalazł schronienie w Drzewcach koło Wschowy (po polskiej stronie), gdzie od 1626 był pastorem. Początkowo, jako quasi zakładnik, zatrzymany w Głogowie, w 1629 dołączył do ojczyma i jego kolejnej żony Marii Rißmann (1611–1637). W 1632 został przyjęty do gimnazjum we Wschowie (Fraustadt), które nadzorował będący tam od 1631 pastorem ojczym. W czasach szkolnych (w 1634) wydal w Głogowie epos Herodes (Herodis furiae et Rachelis lachrymae carmine heroico cantatae, ploratae).

16 V 1634 zakończył naukę we wschowskim gimnazjum, w czerwcu tego roku podjął naukę w gdańskim Gimnazjum Akademickim, zarabiał na utrzymanie korepetycjami. W Gdańsku wydał łacińską kontynuację Herodes (1635) i wcześniej napisany utwór literacki Parnassus suspice et Praeside Phoebo … renovatus (Dantisci 1636), poświęcony jego przyszłemu mecenasowi, doktorowi Georgowi Schönbornowi, najprawdopodobniej napisał też tutaj kilka wydanych później sonetów. Stopniowo odchodził jednak od używania w twórczości języka łacińskiego na rzecz pisania w języku niemieckim. Wezwany przez ojczyma do powrotu do domu, 21 II 1636 żegnany był przez rektora Gimnazjum Akademickiego, Johanna Botsacka, ulubionego matematyka Petera Krügera, byłego profesora prawa i historii, a za chwilę syndyka miejskiego Christophera Ricciusa oraz kilku gdańskich uczonych. Dyskutuje się w historiografii na temat jego gdańskich doświadczeń z teatrem, którym zainteresował się już wcześniej. W okresie jego pobytu w Gdańsku pobrzmiewały jednak jeszcze echa zakazu wszelkich publicznych przedstawień miejscowych oraz wędrownych zespołów, wydanych na lata 1629–1631 przez Radę Miejską z powodu toczącej się wokół wojny trzydziestoletniej, co także odbiło się na braku licznych uprzednio przedstawień szkolnych. Echo gdańskich sporów religijnych kalwińsko-luterańskich pobrzmiewa w jego dramacie Karol Stuart (Ermordete Majestät. Oder Carolus Stuardus König von Groß Britannien. Trauer-Spil, Breslau 1657).

Na początku marca 1636 powrócił do Wschowy i 18 sierpnia objął posadę nauczyciela dwóch synów i córki Schönborna w Kożuchowie (Freystadt). W kwietniu 1637, staraniem swego protektora, wydał w Lesznie pierwszy po niemiecku zbiór swoich wierszy Sonnete (Manheimer, Lissa 1637). Po śmierci Schönborna, 23 VII 1637, wygłosił na jego pogrzebie mowę Fontanalia.

5 VI 1638 ponownie przybył do Gdańska, przekazując do druku mowę Fontanalia. Uczcił też wierszem śmierć jednego z dzieci Petera Krügera, 26 czerwca tego roku wypłynął ze Szczecina w podróż do Holandii z synami Georga Schönborna, by ich zapisać na studia w Lejdzie. Dzięki legatowi zmarłego protektora, przez sześć lat sam także pozostał na tamtejszym uniwersytecie, na którym immatrykulował się 26 VII 1638, studiując nauki przyrodnicze, prawo, filozofię, medycynę, zwłaszcza anatomię. Po ukończeniu studiów prowadził tamże w latach 1639–1643 wykłady z trygonometrii, logiki, historii starożytnej, poetyki, geografii, astronomii i jasnowidztwa. Dzięki napisanym w Lejdzie epigramatom i kolejnym sonetom (Sonn- und Feiertagssonetten, Leiden 1639) stał się znany także poza granicami Niemiec. W latach 1644–1647 odbył podróż po zachodniej Europie (m.in. Haga, Paryż, Angers, Marsylia, Florencja, Rzym, Wenecja). Odmówił przyjęcia posady na uniwersytetach w Heidelbergu, Frankfurcie i Uppsali. Od 1650 do śmierci był syndykiem stanów Księstwa Głogowskiego, m.in. zebrał i opracował wraz z prawnikiem Jonaszem Scultetusem zbior przywilejów tego księstwa od 1490 (Glogauisches Fürstenthumbs Landes Privilegia aus denn Originalen an tag gegeben, Lissa 1653). W 1662 został przyjęty do literackiego Towarzystwa Owocodajnego (Fruchtbringende Gesellschaft).

Autor ponad 650 poematów, 270 sonetów, 55 ód (w części tak zwane pindaryczne) i wierszy okolicznościowych. Stworzył liczne utwory o charakterze komediowym (np. dwuczęściowa komedia Verlibtes Gespenst (Zakochany upiór) i Die geliebte Dornrose (Ukochana róża kolczasta, 1660), tragedie o tematyce martyrologicznej (Großmüttiger Rechts-Gelehrter, Oder Sterbender Aemilius Paulus Papinianus: Trauer-Spil, Breßlaw, 1659), przekładał dzieła obcych autorów, m.in. łacińskie wiersze Macieja Kazimierza Sarbiewskiego (1595–1640). Stworzył pierwszy niemiecki dramat mieszczański Cardenio i Celinde. Autor śpiewogry Piastus, uważanej za pierwszą niemiecką operę. Zaliczany jest do przedstawicieli grupy poetyckiej zwanej "drugą szkołą śląską" (Zweite Schlesische Schule).

Od 12 I 1649 był żonaty z Rosiną Deutschländer, ojciec czterech synów i trzech córek, z których czworo wcześnie zmarło, syn Christian (1649–1706) był od 1674 we Wrocławiu profesorem łaciny i greki w gimnazjum Elisabethanum, od 1686 rektorem tamtejszego Maria-Magdalenen-Gymnasium, od 1699 dyrektorem Biblioteki Marii Magdaleny.

Zmarł na udar mózgu podczas posiedzenia Stanów Głogowskich (Glogauer Landstände; rada miejska Głogowa). Mowę pośmiertną nad jego grobem wygłosił wydawca jego utworów, Baltzer Sigmund von Stosch. W dwusetną rocznicę śmierci (1864) jego popiersie z piaskowca dłuta Herrmanna Michaelisa ustawiono w niszy w Teatrze imienia poety w Głogowie. Jego imieniem nazwano jedną z tamtejszych ulic, jak też odkrytą 25 X 1902 przez Maxa Wolfa planetoidę (496) 1902 KH. W XXI wieku w Głogowie zaczęto organizować międzynarodowy festiwal jego imienia. Od 1957 w Niemczech przyznawana jest nagroda literacka jego imienia (Andreas-Gryphius-Preis). JANSZ

Bibliografia:
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 127.
Fleming Willi, Andreas Gryphius und die Bühne, Halle a.S., 1921, s. 29–36.
Monath Wolfgang, Gryphius Andreas, w: Neue Deutsche Biographie, Bd. 7, 1966, s. 242–246.
Palm Hermann, Gryphius Andreas, w: Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 10, 1879, s. 73.