KLUB STUDENTÓW WYBRZEŻA ŻAK

Wersja z 19:26, 2 wrz 2023

Budynek przy ul. Wały Jagiellońskie 1, dawna siedziba Klubu Studentów Wybrzeża Żak

„Spotkania Jesienne” w Klubie Studentów Wybrzeża Żak, 1974

Tablica pamiątkowa na dawnej siedzibie Klubu Studentów Wybrzeża Żak przy ul. Wały Jagiellońskie 1

Nowa siedziba Klubu Żak, al. Grunwaldzka 195/197

Koncert Maleo Reggae Rockers w Żaku, 2010

KLUB STUDENTÓW WYBRZEŻA ŻAK (od 1 IV 1991 Klub Studentów Żak, obecnie Klub Żak – miejska instytucja kultury), ul. Wały Jagiellońskie 1 (1957–1978, 1988–1999), ul. Długa 57 (1978–1988), ul. Straganiarska 18/19 (od 15 IV 1999), al. Grunwaldzka 195/197 (od 2001). Jeden z najstarszych ośrodków kultury studenckiej w Polsce. 6 V 1957 Miejski Komitet Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej przekazał na działalność artystyczną Zrzeszeniu Studentów Polskich zespół budynków z 1898–1901 ( Nowy Ratusz) przy ul. Wały Jagiellońskie 1. Zrzeszenie Studentów Polskich (ZSP) zostało formalnym opiekunem powołanego we wrześniu 1957 KSW Żak, choć już w lipcu tego roku II Ogólnopolski Festiwal Muzyki Jazzowej w Sopocie (faktycznie jednak odbywał się w Gdańsku), gromadzący czołówkę zespołów polskich i wiele zespołów zagranicznych, przenosił się na nocne koncerty i jam sessions do budynku przy Wałach Jagiellońskich.

Powstanie klubu było efektem studenckich przedsięwzięć teatralno-kabaretowych (m.in. Bim-Bom, Studencki Teatr Pantomimy Rąk i Przedmiotów „Co To”, Cyrk Rodziny Afanasjeff Tralabomba, „Uwaga 61”, To-Tu, teatr Galeria, „Teatr Rozmów”, „Kabały”, Teatr „ą”) i filmowego (Dyskusyjny Klub Filmowy Studentów i Młodej Inteligencji powołany w 1955; Dyskusyjny Klub Filmowy Żak). Dysponował kawiarnią na parterze (prowadzona przez Studencką Spółdzielnię Pracy Techno Service), kinem na I piętrze (nad kawiarnią), salą teatralną, małym pokojem w wieży, salą konferencyjną i dwoma pomieszczeniami w piwnicy (I – siedziba Amatorskiego Klubu Filmowego; II – magazyn dekoracji teatralnych). Do klubu przeniosła się także redakcja miesięcznika „Jazz”, działał autonomiczny klub jazzowy Piwnica u Kuzynów.

Źródłem utrzymania KSW Żak były dochody własne oraz dotacje. Klub przyciągał osobowości (między innymi twórcy związani z Bim-Bomem: Zbigniew Cybulski, Wowo Bielicki, Jacek Fedorowicz, Bogumił Kobiela, Tadeusz Chyła, Jerzy Afanasjew, Tadeusz Wojtych, Janusz Hajdun, Edward Pałłasz, Jerzy Krechowicz, Jerzy Karwowski, Barbara Michałowska, Leszek Kowalski, Andrzej Szaciłło). Wokół KSW Żak skupiali się także plastycy, filmowcy amatorzy (Amatorski Klub Filmowy), literaci, muzycy, turyści. Działała Piwnica Jazzowa u Kuzynów, Jazz Club, Klub Tańca Towarzyskiego, Klub Dobrej Książki, Studencki Salon Wystawowy, Publicum – Klub Wiedzy Politycznej, Kino Dobrych Filmów (prowadzone przez Dyskusyjny Klub Filmowy (DKF)), Akademicki Klub Turystyczny i Oddział Studencki Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Tu karierę muzyczną rozpoczynał w 1960 Czesław Wydrzycki ( Czesław Niemen) w tercecie To-Tu ze Zbigniewem Ralickim i Januszem Krzywickim, zespoły Czerwono-Czarni (1960) i Niebiesko-Czarni (1962). Odbywały się Jam Sessions z m.in. Zbigniewem Namysłowskim (1959), Birdland Cobo (1959), All Stars z Krzysztofem Komedą, Mitsou Fontaine z Haiti z towarzyszeniem amerykańskiego zespołu Delta Rhythm Boys (1960) oraz New York Jazz Quartet.

W 1958 odbył się premierowy pokaz Popiołu i diamentu z udziałem Andrzeja Wajdy i Zbyszka Cybulskiego; w 1959 pokaz filmów eksperymentalnych Normana McLarena. W 1957 zainicjowano Spotkania Jesienne, w 1961 Festiwal Młodzieży i Studentów, w 1962 Wakacyjne Studium Wiedzy o Filmie. Budynek miał wówczas charakterystyczny wystrój (ściany kawiarni pomalowane w złote paski, kryształowe lustra, staroświeckie meloniki, pistolety i rękawiczki, zaplecze z żartami rysunkowymi autorstwa Jacka Fedorowicza i Włodzimierza Łajminga oraz autografami gości i sympatyków, zapraszanych przez DKF – Lubow Orłowa, Barbara Kwiatkowska-Lass, Jerzy Toeplitz, Norman MacLaren, Władysław Broniewski, Henryk Tomaszewski, Andrzej Munk i Andrzej Wajda), który podkreślał jego secesyjny charakter. O wystrój zadbali Alina i Jerzy Afanasjewowie. Spotkania Jesienne (1971) to występy Wandy Warskiej i Kabaretu Elita.

W 1973 obchodzono 15-lecie KSW Żak, w ramach którego prezentowały się Teatr „ą” i węgierski kwartet Ryszarda Kruzy. W kwietniu odbyły się koncerty Ireny Jarockiej, Magdy Umer i Elżbiety Jodłowskiej. Występowali również Stanisław Cieślak i Michał Urbaniak Constellation. W latach 1971–1973 zainicjowano Festiwal Polskie Debiuty Filmowe (od 1974 Festiwal Polskich Filmów Fabularnych), dyrektorem I edycji był Lucjan Bokiniec. W 1973 zorganizowano I Festiwal Jazz Jantar (od 1975 Polskie Stowarzyszenie Jazzowe włączyło go w cykl objazdowych koncertów „Pomorskiej Jesieni Jazzowej”). Od 1981 Jazz Jantar wrócił do pierwotnego organizatora. W 1978 ze względu na remont budynku przy ul. Wały Jagiellońskie 1, KSW Żak został zmuszony do opuszczenia siedziby. W listopadzie Helmut Nadolski otworzył imprezę „Jazz w nowym Żaku”, czyli w kawiarni Kameralnej przy ul. Długiej 57.

Podczas remontu (1978–1987) Klub funkcjonował w niewielkim biurze, kinie Kameralnym, klubie Helikon (do 1982) i kawiarni Kameralnej. Koncerty i występy kabaretów odbywały się w klubach studenckich, w Hali Widowiskowo-Sportowej „Olivia” i hali Stoczni Gdańskiej, w auli Uniwersytetu Gdańskiego w Sopocie, w Operze Leśnej. Jazz Jantar organizowany był na katamaranach, w Wielkim Młynie, w klubie Kwadratowa i Teatrze Wybrzeże; ograniczono działalność teatralną.

W ramach Spotkań Jesiennych w 1979 zorganizowano między innymi sympozjum „Myśl polityczna i tradycje” ze Stefanem Kisielewskim i Marcinem Królem. Teatr Kana w Helikonie zaprezentował Abadon. Odbyły się debaty z udziałem członków Solidarności, między innymi „Polska lat 80”. Stefan Chwin i Stanisław Rosiek wygłosili wykład o „Kulturotwórczej roli konkursu Czerwonej Róży”. Zorganizowano Kabareton i Wielki Bal Jesienny z muzyką Asocjacji Hagaw i Sea Side Dixieland. Były to najważniejsze Spotkania Jesienne w historii KSW Żak.

Z okazji 25-lecia (1981) DKF otrzymał Nagrodę Specjalną im. Antoniego Bohdziewicza. Zorganizowano wielkie retrospektywy kina niemieckiego „Młode kino RFN” i Szkoły Polskiej oraz seminarium filmowe „Robotnicy”. Z powodu stanu wojennego zawieszono działalność, zwolniono wszystkich pracowników. Żak jako pierwszy zorganizował gdańszczanom projekcję Blaszanego bębenka (1983). W latach 80. XX wieku wystąpili m.in. Antiquintet, String Connection, Tie Break, Tomasz Stańko, Extra Ball, Andrzej Zaucha, Stanisław Sojka. W 1983 zainicjowano „Żakowską klinikę jazzu”, promującą młodych muzyków, a w 1984 Klub Bluesowy im. Alexisa Kornera. Jazz Jantar (1981) wrócił do Żaka i został zorganizowany w kilku miejscach. Na statku (rejs z Sopotu do Gdańska) koncertowały trójmiejskie zespoły, w Wielkim Młynie m.in. Tomasz Stańko, Trio Jana Ptaszyna Wróblewskiego, Helmut Nadolski z Supergrupą Bez Fałszywej Skromności; w hali Stoczni: Ewa Bem, Stanisław Sojka, Trio Wojciecha Karolaka, Novi Singers, Tomasz Szukalski, Józef Skrzek. Od 1984 DKF wraz z Kołem Młodych PSF organizował Festiwal Młode Kino Polskie (do 1990). Przez lata w jury zasiadali między innymi Feliks Falk, Janusz Zaorski, Andrzej Kołodyński, Marcel Łoziński, Bolesław Michałek, Jacek Łaszcz, Lucjan Bokiniec, Ernest Bryll, Stanisław Różewicz, Janusz Kijowski.

W lutym 1985 Okręgowe Przedsiębiorstwo Rozpowszechniania Filmów postanowiło wyeksmitować Klub z pomieszczeń przy ul. Długiej. Na łamach trójmiejskiej prasy toczyła się dyskusja na temat przyszłości Klubu. Remont budynku przy ul. Wały Jagiellońskie 1 przedłużał się. Zrzeszenie Studentów Polskich powołało honorowy komitet odbudowy Żaka. Zorganizowano koncerty ze zbiórką pieniędzy na dokończenie remontu (ostatecznie remont budynku skończył się w 1987). W styczniu 1988 odbyła się pierwsza impreza („Skandal w filmie”). Oficjalne otwarcie ZSP zorganizowało w lutym. Koncert zagrał Sztywny Pal Azji. Podłogi wyremontowanego budynku ledwo wytrzymały tupot fanów muzyki, dlatego pod koniec lat 80. i w latach 90. XX wieku koncerty rockowe organizowano poza siedzibą Klubu. W kawiarni Żaka narodził się yass, występował Lech Janerka, „Kozmic” (Robert Burns) prowadził Flower Power Party. W 1991 władze miasta wypowiedziały umowę dzierżawy ZSP, a ZSP – nie osiągnąwszy porozumienia z Niezależnym Zrzeszeniem Studentów na temat nowej formuły dla klubu – rozwiązało KSW Żak. Kilku radnych przygotowało projekt nowego klubu. 1 IV 1991 powstał Klub Studentów Żak (później Klub Żak), miejska instytucja kultury. Klub nie dostał dotacji, musiał utrzymać kosztowny budynek. W konsekwencji wygenerował ogromne długi, ostatecznie Rada Miasta (1995) odebrała Klubowi budynek i urządziła w nim własną siedzibę. W 1992 uruchomiono Galerię Żak promującą młodych artystów. W latach 1996–1999 ważyły się losy Klubu. Zawieszono działalność galerii, największe koncerty organizowano w kościele św. Jana, spektakle teatralne i kabaretowe w auli Akademii Sztuk Pięknych i Teatrze Miejskim Miniatura. W 1997 Żak obchodził 40. urodziny. W Klubie siedziby miały teatry: Gdański Teatr Tańca i Teatr Improwizacji. Nadal trwały poszukiwania nowej siedziby. Ostatecznie wybrano były magazyn wojskowy, następnie zajezdnię tramwajową przy al. Grunwaldzkiej nr 195/197 (zob. Heinrich Friedrich Maillard). 31 III 1999 wyświetlono ostatnie filmy na ul. Wały Jagiellońskie 1: Amarcord i Do widzenia, do jutra.

15 kwietnia przeniesiono Klub na ul. Straganiarską, na III piętro kamienicy, w sąsiedztwo kościoła św. Jana. DKF wyświetlał filmy w dwóch kinach – Kameralnym i Bajce, w kościele św. Jana i w salce kinowej Rosyjskiego Ośrodka Nauki i Kultury ( Lwi Zamek). Z końcem lipca 2001 z ul. Straganiarskiej Klub przeprowadził się do nowego Żaka (budynek był wykończony w 2/3). 11 XI 2001, na otwarcie nowej siedziby, koncert dał Tomasz Stańko. W obecnej siedzibie Klub Żak prowadzi działalność muzyczną, teatralną, filmową oraz wystawienniczą, organizuje przeglądy filmowe, koncerty, imprezy muzyczne, przedstawienia, warsztaty teatralne, taneczne, wystawy. W budynku przy al. Grunwaldzkiej 195/197 znajdują się: kino studyjne, sala teatralno-koncertowa zwana Suwnicową (zachowano żółte szyny starej suwnicy), galeria mieszcząca się w szklanej piramidzie oraz kawiarnia. Klub realizuje autorski, wyraźnie sprofilowany program kulturalny: kino europejskie, azjatyckie i latynoamerykańskie, jazz, muzyka nowa, elektroniczna, teatr tańca, butoh (awangardowy taniec japoński), współczesna dramaturgia, polska awangarda. Największą żakowską imprezą muzyczną jest Jazz Jantar; inne ważne cykliczne wydarzenia tego typu to festiwal SpaceFest! oraz Dni Muzyki Nowej.

Prezesi KSW Żak (od 1991 Klubu Żak), w kolejności od 1957: Jerzy Jaroszka, Bogusław Sakowicz, Czesław Druet, Bogusław Sakowicz, Andrzej Cybulski, Jerzy Jankowiak, Brunon „Bunio” Przewoźniak, Karol Dąbrowski, Stanisław Zarzecki, Maciej Krzyżanowski, Jerzy Belceń, Andrzej Gruszczyk, Krzysztof Nawrocki, Krzysztof Kasprzyk, Krzysztof Żmijewski, Sławomir Kozak, Jerzy Misiorny, Wojciech Kaczorowski, Zbigniew Jasiewicz, Marek Baranowski, Jacek Wilczewski, Piotr Górny, Jerzy Dziąba, Jarosław Chrząstek, Ewa Merchut, Magdalena Renk-Grabowska. AB