ARESZT ŚLEDCZY W GDAŃSKU

Wersja z 15:03, 11 sty 2023

Więzienie, widok od strony Schießstange ( ul. Kurkowa), obecnie teren aresztu, 1925

Podwórzec więzienny, 1925

Kadra więzienna, 1945

Widok na zabudowania Aresztu Śledczego z Grodziska, 2018

Brama Wjazdowa do Aresztu Śledczego od strony ul. Kurkowej, 2018

Tablica pamiątkowa z 2009 upamiętniająca pobyt Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego

Tablica pamiątkowa z 2013 upamiętniająca „Żołnierzy Wyklętych”, przetrzymywanych w Areszcie i skazanych na śmierć, między inymi Danutę Siedzikównę „Inkę” i Feliksa Selmanowicza „Zagończyka”

Tablica na murach Aresztu Śledczego z 2022

ARESZT ŚLEDCZY W GDAŃSKU (nazwa od 1996, dawniej więzienie), przy ul. Kurkowej 12. Po roku 1814 między Kanałem Raduni a Ratuszem Starego Miasta (siedzibą Sądu Miejskiego i Powiatowego (Stadt- und Kreisgericht)) wzniesiono szachulcowy budynek więzienia kryminalnego, rozebrany po roku 1858. W 1851 władze miasta wydzieliły obszar w kształcie kwadratu, wyznaczany przez Neugarten (ul. Nowe Ogrody), Schützengang (ul. Strzelecka), Schießstange (ul. Kurkowa) i Hagelsberggraben (ul. 3 Maja), pod zabudowę sądowo-więzienną i inne budynki użyteczności publicznej. W 1855 opracowano plany, w 1858 oddano do użytku przylegający do Neugarten 29 budynek Sądu Kryminalnego. Na jego tyłach wybudowano trzy typowe obiekty więzienne: zakład karny (przeniesiono do niego między innymi 130 więźniów z więzienia znajdującego się obok Ratusza Starego Miasta), areszt (z dojściem również od Schützengang) i lazaret (szpital więzienny). Na podstawie planów z lat 1893–1896 w okresie 1900–1903 więzienie powiększono, wybudowano największy z pawilonów więziennych (Pawilon Centralny), tworząc kompleks penitencjarny na 1000 miejsc. Rozbudowę zakończyło oddanie do użytku 29 X 1910 roku Królewskiego Sądu Ziemskiego i Administracyjnego przy Neugarten 30–34, przylegającego do więzienia.

Do więźniów szczególnych należeli między innymi brygadier (późniejszy marszałek) Józef Piłsudski i płk (późniejszy gen.) Kazimierz Sosnkowski. Aresztowani w Warszawie, przebywali tu 23–29 VII 1917. 10 XI 1918 roku tłum rewolucjonistów uwolnił około 170 więźniów, w tym jednego z lokalnych przywódców, działacza narodowego Franciszka Pałkowskiego.

27 IV 1925 więzienie przeszło pod nadzór prawny Justizverwaltung der Freien Stadt Danzig. W okresie II Wolnego Miasta Gdańska nie wykonywano w nim kary śmierci (nie przewidywał jej kodeks karny miasta); zagrożonych takim wyrokiem przewożono do więzień na terenie Rzeszy, tam sądzono, tracono lub kierowano po roku 1933 do obozów koncentracyjnych.

Dyrektorami więzienia byli: po 1904 – 1921 Paul Neunast, 1 IV 1921 – 30 VI 1936 Ernst Gamradt (ur. 31 X 1878), 1 VII 1936 i w czasie II wojny światowej Ernst Bauss (ur. 23 VIII 1883). Od wiosny 1939 usuwał on ze straży więziennej Polaków oraz gdańszczan, którzy nie chcieli zmienić nazwisk na niemiecko brzmiące, nielegalnie dozbrajał kadrę, kierował w głąb III Rzeszy transporty z więźniami, by w chwili wybuchu wojny dysponować jak największą liczbą wolnych miejsc. Z 4,5 tysiąca Polaków aresztowanych w Gdańsku między 1 a 3 IX 1939 ponad 800 trafiło na Schießstange (w późniejszych dniach również obrońcy Poczty Polskiej, obrona Poczty Polskiej), skąd kierowano ich do obozu Stutthof (od 2 września) lub na miejsca egzekucji do lasów Piaśnicy i Szpęgawska. W czasie II wojny światowej przez więzienie (okręgowe dla Gdańska i Prus Zachodnich) przeszło 29,5 tysiąca osób. Na skutek śledztwa, złych warunków bytowych, ścięcia na gilotynie śmierć poniosło ponad 500. Ciała zmarłych i traconych przekazywano często do laboratoriów medycznych. Więzienie współdziałało w wykonywaniu wyroków kastracji oraz sterylizacji kobiet i mężczyzn zagrażających czystości rasy nordyckiej.

Podejmowane od stycznia 1945 próby opróżnienia więzienia przed nadchodzącym frontem nie przyniosły rezultatu. Na tydzień przed nadejściem frontu przebywało w nim ponad 600 więźniów, którzy odzyskali wolność w wyniku buntu. 27 III 1945 więzienie zajęli Rosjanie, od 9 IV 1945 rozpoczął się proces przekazywania go władzy polskiej (ostatni z oddziałów oddano z końcem roku 1946). Latem 1945 wybuchła w więzieniu (trwająca do początku roku 1946) epidemia tyfusu i innych chorób zakaźnych. 21 IX 1945 więzienie zaatakowali dezerterzy i byli jeńcy radzieccy, chcący przejąć przechowywane w magazynie kosztowności zabierane więźniom, głównie Niemcom. Atak odparły straż więzienna, wojska Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i przybyłe z odsieczą regularne oddziały radzieckie; napastników rozstrzelano. Po ataku więzienie powiększono; w 2. połowie 1945 roku z Pawilonu Centralnego wydzielono Pawilon VI, przeznaczony dla więźniów politycznych (podlegał bezpośrednio aż do roku 1989 Urzędowi Bezpieczeństwa (UB) i Służbie Bezpieczeństwa (SB)).

Latem 1946 roku wyłączono ostatecznie z ruchu miejskiego ul. Kurkową. Zajęte tereny przekazano w grudniu 1950 pod zarząd Wojewódzkiego UB w Gdańsku. W roku 1955 całość przejął Wydział Więziennictwa Ministerstwa Sprawiedliwości. W latach 1945–1987 nadal wykonywano w nim karę śmierci. W szpitalu więziennym powstał w roku 1948 oddział leczenia gruźlicy i chorób płuc. Zmienne potrzeby tworzyły i znosiły kolejne oddziały: w przeszłości między innymi laryngologiczny, ginekologiczno-chirurgiczny, żłobek więzienny. Obecnie na szpital składają się oddziały: gruźlicy i chorób płuc, internistyczny i neurologiczny (jedyny tego typu w Polsce).

Po wydarzeniach Grudnia 1970 więzienie przez wiele miesięcy było miejscem izolacji biorących w nich udział demonstrantów, w latach 80. XX wieku przetrzymywano tu członków Solidarności. W roku 1989 doszło do buntu i opanowania więzienia przez więźniów (kilku uciekło). W 1996 oddano do użytku budynek administracyjny aresztu i Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Gdańsku, zlokalizowany między Pawilonem Północnym a kamienicami ul. Strzeleckiej. W roku 2002 uruchomiono nowoczesny pawilon dla przestępców niebezpiecznych. Na terenie aresztu działa od 1963 roku gospodarstwo pomocnicze Zakład Remontowo-Budowlany, od 2010 Bałtycka Instytucja Gospodarki Budżetowej (BIGB) Baltica.

Z końcem maja 2009 roku areszt miał 1064 miejsca, w tym 79 na terenie szpitala. Przeznaczony jest dla tymczasowo aresztowanych i skazanych (w stosunku do których toczą się kolejne sprawy karne). Większość osadzonych stanowią mężczyźni, funkcjonuje też oddział dla kobiet. Kadrę stanowi 388 funkcjonariuszy i kilkudziesięciu pracowników cywilnych. 11 XI 2009 roku z inicjatywy stowarzyszenia Nasz Gdańsk na murze aresztu (przy III bramie, od ul. 3 Maja) odsłonięto tablicę upamiętniającą pobyt w nim J. Piłsudskiego i K. Sosnkowskiego. WK

W marcu 2013 roku obok tablicy z 2009 roku zawieszono kolejną, poświęconą bohaterom konspiracji niepodległościowej na Pomorzu Gdańskim (tzw. Żołnierzom Wyklętym), upamiętniając między innymi Danutę Siedzikównę ps. "Inka" oraz Feliksa Selmanowicza ps. "Zagończyk", zamordowanych za murami aresztu w 1946 roku. W 2015 w Areszcie przeprowadzono prace termomodernizacyjne, w wyniku których ocieplono ściany budynków, wykonano nową elewację, na dachach budynków zamontowano kolektory słoneczne służące do ogrzewania wody bieżącej oraz zmodernizowano instalacje elektryczne i hydrauliczne, zwiększając w ten sposób oszczędności i poprawiając jednocześnie warunki bytowe wewnątrz więzienia. W grudniu 2017 roku otwarto nowoczesne stanowisko dowodzenia (dyżurka dowódcy zmiany), powstałe po przebudowie budynku służącego jako pomieszczenia dla psów służbowych. Wykonawcą prac była BIGB Baltica. PT