OCHRONA ZABYTKÓW W XIX I POCZĄTKACH XX WIEKU

Wersja z 16:25, 28 lut 2013

OCHRONA ZABYTKÓW W XIX I POCZĄTKACH XX W. Z inicjatywą ochrony zabytków Gd. wystąpiły kręgi administracji prowincji Prusy Zach. W 1822 nadprezydent prowincji Theodor von Schön zlecił władzom Gd. sporządzenie wykazu najcenniejszych zabytków sztuki i historii (Kunst- und Geschichtsdenkmäler), które miały być objęte ochroną. Na liście, obok archit. obiektów sakralnych i świeckich, umieszczono cenne rzeźby, obrazy, inskrypcje, rękopisy i starodruki. Sporządzenie wykazu powierzono administratorowi Archiwum Miejskiego Beniaminowi Ernstowi Schmidtowi (ok. 1765 Gd. – 8 II 1841 Gd., syn rajcy Starego Miasta Johanna Ernsta 1731–1808, od 1780 uczeń w q Gimnazjum Akademickim, miejski archiwista 1808–39), radcy konsystorialnemu q kośc. NMP q Carlowi Friedrichowi Theodorowi Bertlingowi oraz q Friedrichowi Karlowi Gottliebowi Duisburgowi i q Gotthilfowi Löschinowi. Spis obiektów przekazano do Królewca, do prowadzącego tamtejsze archiwum Johannesa Voigta. Od lat 40. XIX w. rząd prus. wzmógł ochronne działania prawne i instytucjonalne na rzecz ochrony zabytków: 1843 powołano państw. urządkonserwatora zabytków. Został nim Ferdinand von Quast (1807–77), sprawujący swój urząd jednoosobowo, ale podlegał mu obszar całego państwa prus. W 1844 Minister do Spraw Wyznań, Oświaty i Zdrowia (Minister der geistlichen, Unterrichts- und Medizinalangelegenheiten), któremu podlegały także sprawy kultury i zabytków, wydał zarządzenie wymagające zgody władz państw. przy każdej zmianie w budynkach uznanych za zabytkowe (dotyczyło to obiektów w posiadaniu władz państw. i komunalnych, wyłączono zabytki będące w posiadaniu pryw.). W 1845 objęto spisem i ochroną także budynki zabytkowe administrowane przez władze wojsk. Na gd. liście zabytków pozostających w gestii wojska znalazły się m.in. q Dwór Bractwa św. Jerzego, q Brama Wyżynna, q Wielka Zbrojownia, q Baszta pod Zrębem, klasztor pofranciszkański, q Baszta Biała, q Baszta Jacek. Działania na rzecz ochrony zabytków podej mował także magistrat Gd. W 1855 powołał spośród swoich członków komisję (Kommission zur Erhaltung der architektonischen Eigentümlichkeiten), której zadaniem było czuwanie nad zachowaniem specyfiki archit. miasta. Działała ona do 1865.Pomimo urzędowych działań wiele zależało od inicjatywy i aktywności lokalnych społeczności. W Gd. ważna rola przypadła q Johannowi Carlowi Schultzowi, współzał. q Stowarzyszenia na Rzecz Zachowania Starodawnych Budowli i Zabytków Sztuki Gd., które zabiegało o popularyzowanie idei ochrony zabytków i ocalenie cennych dzieł sztuki i architektury, w tym także kamienic mieszczańskich, co wówczas stanowiło jeszcze novum. Sytuacja uległa pewnej zmianie wraz z utworzeniem przez Sejm Prus Zach. 24 II 1892 stanowiska konserwatora zabytków w Prusach Zach. Urząd ten piastowali: 1892–99 q Johannes Heise (1850–99, inż., radca budowlany prowincji); 1900–01 Adolf Bötticher (1842–1901), od 1902 Bernard Schmid (1872–1947). B. Schmid sprawował swój urząd na terenie Gd. do czasu utworzenia II WMG. Działalność konserwatora zabytków wspierało q Stowarzyszenie na rzecz Zachowania Zabytków Budownictwa i Sztuki Gd., organizując prelekcje, wystawy i akcje społ.30 XII 1908 wydano w Gd. statut (Ortsstatut gegen die Verunstaltung der Stadt Danzig) mający na celu zabezpieczenie wyznaczonych obszarów miasta przed niekorzystnymi zmianami archit. W statucie wskazano 108 ulic, placów, nabrzeży i obszarów objętych ochroną. Policja budowlana miała prawo odmowy wydania pozwolenia na takie przekształcenie budynków, które wpływałoby negatywnie na ogólny krajobraz archit. Odrębnych zezwoleń wymagało umieszczanie reklam i szyldów. Ochroną objęto obszary m.in. na terenie q Głównego i q Starego Miasta, q Starego Przedmieścia, q Wrzeszcza i q Dolnego Miasta. W statucie wymieniono także podlegające szczególnej ochronie budynki sakralne (18 obiektów) i plebanie, fortyfikacje (bramy i baszty), budynki użyteczności publicznej oraz kamienice mieszczańskie (24 obiekty). Znalazły się wśród nich, obok budynków starszych, także wzniesione w XIX i pocz. XX w., np. budynki rządowe przy Neugarten (Nowe Ogrody), gmach banku przy Reitbahn (ul. Bogusławskiego), gmach komendantury przy Dominikswall (ul. Wały Jagiellońskie), zespół budynków q THD. Do rozpatrywania spraw budzących wątpliwości i szczególnie skomplikowanych powołano komisję rzeczoznawców. Postępowanie z obiektami zabytkowymi, zwł. w 1. poł. XIX w., w wielu przypadkach prowadziło do ich wyburzenia (np. śrdw. fortyfikacje). Decyzje administracji lokalnej mające na celu modernizację miasta i usprawnienie komunikacji sprawiły, że od pocz. XIX w. były one usuwane: 1803 rozebrano część q Bramy św. Ducha (Glockentor), 1819 i 1827–28 rozebrano Bramę Rybacką przy ul. Słodowników, 1821 q Bramę Kotwiczników, 1826 i 1831 q Bramę Szeroką, 1836 Bramę przy ulicy Zbytki, 1846 wyburzono bramę przy q Dworze Miejskim, 1848 Basztę Dominikańską oraz fragment murów rozdzielających Stare i Główne Miasto w pobliżu Baszty Jacek, 1887 Bramę św. Jakuba (wieżyczkę osadzono na q kośc. św. Jakuba, a elementy kamieniarki pochodzące z portali umieszczono na elewacji Katowni). Zagrożone rozbiórką były także Stągwie Mleczne (1899), 1903 rozebrano fragment q Dworu Miejskiego (w celu przedłużenia ul. Ogarnej).Podobny tryb postępowania dotknął także inne budynki, np. rozebrano klasztor podominikański (ok. 1840) i klasztor brygidek (1845), a 1905 pałac Jerzego Augusta Mniszcha przy q Długich Ogrodach, Sierociniec (renes. detale kamieniarki szczytu i portalu umieszczono w pobliskim gmachu Ubezpieczeń od Ognia).Nastąpiły także przebudowy obiektów zabytkowych, np. 1831 przebudowano Zieloną Bramę (usuwając szczyty i zastępując je attyką, stan pierwotny przywrócono 1886), 1832 usunięto wieżyczkę wieńczącą q Dwór Bractwa św. Jerzego i zdemontowano figurę św. Jerzego (zrekonstruowane 1882), 1867–72 przebudowano klasztor pofranciszkański wg projektu miejskiego radcy budowlanego q Juliusa Alberta Lichta, w znaczący sposób zmieniając wygląd i dyspozycję wewnętrzną budynku. W 1894 translokowano Dom Cechowy Młynarzy, ustawiając go na wyspie w pobliżu q Wielkiego Młyna. W 1904 całkowicie przebudowano q Bramę Krowią. Przekształceniom podlegały także gd. domy mieszczańskie, modernizowano ich fasady i przebudowywano wnętrza, usuwając elementy wystroju (np. klatki schodowe, stropy, drzwi, boazerie, piece). W 1822, z inicjatywy gd. miejskiego radcy budowlanego q Carla Samuela Helda i z pomocą nadprezydenta von Schön, uratowano przed zniszczeniem fasadę kamienicy przy q ul. Chlebnickiej 14 (już wcześniej von Schön sugerował umieszczenie tego obiektu w pracy na temat niem. architektury). Data ta przyjmowana jest za początkową w dziejach gd. ochrony zabytków. Fasady nie udało się zachować in situ, została zakupiona przez króla prus. Fryderyka Wilhelma III i, po zinwentaryzowaniu, rozebrana i w elementach przeniesiona na Wyspę Pawią k. Poczdamu. Wystrój kamienic był sprzedawany poza Gd. lub ulegał zniszczeniu. Na przykład q Adam Potocki nabył do pałacu w Krzeszowicach barok. elementy wystroju sieni kamienicy z ul. św. Ducha 101 (od 1949 w Stubie Communis Collegium Maius UJ. Zniszczeniu uległa natomiast np. barok. klatka schodowa z kamienicy przy ul. Piwnej 25 (dom rodzinny J.K. Schultza).Elementy wystroju kamienic przenoszono do innych obiektów w celu uchronienia ich przed zniszczeniem: wiele zabytków kultury mieszczańskiej umieszczono w q Ratuszu Starego Miasta (np. wystrój z kamienicy przy Podwalu Staromiejskim 69–70: strop, wykładzina ścian, kominek zamontowany w pokoju burmistrza; w górnej sieni ratusza zamontowano kamienną arkadę z sieni kamienicy przy ul. Długiej 45 oraz malowidło ze stropu pochodzące z kamienicy przy ul. Długiej 39). Do q Muzeum Miejskiego przeniesiono wystrój sali i piętra kamienicy przy ul. Długiej 18 (rokokowe boazerie, drzwi, supraportę i piec). Budowa nowoczesnego systemu q wodociągów i kanalizacji, modernizacja ulic (wprowadzenie chodników) oraz chęć poprawy warunków mieszkaniowych przesądziła o wydaniu 1868 nakazu wyburzenia przybudówek i q przedproży, planowanego już od 1861 (w Gd. było wówczas 603 przedproży i 673 przybudówek). Po 1868 rozbierano, sprzedawano, przemieszczano, używano wtórnie balustrady przedproży. W 1881 policja budowlana wydała zezwolenie na zachowanie przedproży i wyraziła zgodę na ich remont w miejscach, gdzie nie kolidowały one z ruchem ulicznym. W 1897 nakazano zachowanie przedproży przy wyznaczonych ul.: Długim Targu, Piwnej, Mariackiej, Chlebnickiej, św. Ducha. W XIX i pocz. XX w. pracami konserwatorskimi objęto wiele budowli, m.in. kośc. NMP, q św. Katarzyny, q św. Jana, q św. Józefa, poklasztorny kośc. w Oliwie, Bramę Wyżynną, Basztę pod Zrębem, Basztę Białą, Zbrojownię, Ratusz Głównego i Starego Miasta, q Dwór Artusa, q Dom Opatów Pelplińskich, q Dom Uphagena. W celu zabezpieczenia niektórych obiektów zabytkowych miasto nabywało je na własność (np. Katownię i Wieżę Więzienną, Basztę pod Zrębem, Dom Angielski). EBSZ