KOŚCIÓŁ I KLASZTOR FRANCISZKANÓW ŚW. TRÓJCY

[[File:Znak własnościowy kościoła św. Trójcy .JPG|thumb|Znak własnościowy kościoła św. Trójcy ]][[File:Kościół św. Trójcy, widok od strony zachodniej, około 1900.JPG|thumb|Kościół św. Trójcy, widok od strony zachodniej, około 1900]][[File:Nawa główna kościoła św. Trójcy.JPG|thumb|Nawa główna kościoła św. Trójcy]][[File:Dawny klasztor pofranciszkański, W. Bojarski, około 1880.JPG|thumb|''Dawny klasztor pofranciszkański'', W. Bojarski, około 1880]][[File:Kaplica św. Anny przy kościele św. Trójcy, 1894.JPG|thumb|Kaplica św. Anny przy kościele św. Trójcy, 1894]][[File:Kościół i klasztor franciszkanów św. Trójcy, Johann Carl Schultz, 1873 .JPG|thumb|''Kościół i klasztor franciszkanów św. Trójcy'', Johann Carl Schultz, 1873 ]]'''KOŚCIÓŁ I KLASZTOR FRANCISZKANÓW  ŚW. TRÓJCY''', zespół na Starym Przedmieściu, między ul. św. Trójcy (od płn., do 1945 St. Trinitatis-Kirchengasse), Rzeźnicką (od wsch.,  do 1945 Fleischergasse) i Toruńską (od płd., do 1945 Thornscherweg), składa się z 4 obiektów: prezbiterium, trzynawowej hali (kośc. św. Trójcy), kaplicy św. Anny, dawnego klasztoru franciszkanów (ob. q Muzeum Narodowe) i domu kazalnicowego. Klasztor franciszkanów założono w 1419, na mocy bulli papieża Marcina V, na przydzielonej im 1419–23 parceli w przedłużeniu Katergasse (ul. Kocurki). Od 1424 przedłużenie to zwano ul. Przy Szarych Mnichach, później i ob. ul. Świętej Trójcy. Na działce przy ul. Rzeźnickiej powstał niewielki klasztor (najpewniej konstrukcji szkieletowej), 1422–31 jednonawowy kośc. (z przypisywanym mu niekiedy pierwotnym wezwaniem Wieczerzy Pańskiej). Działkę 1422 i 1431 powiększano, osiągnęła wymiary ok. 86 × 112 m, między ob. ul. Świętej Trójcy od płn., Rzeźnicką od wsch. i Toruńską od płd. Pierwotny kośc. rozbudowywano od 1481. Dotychczasowy kośc. przejął funkcję prezbiterium (chóru, dostępnego wyłącznie zakonnikom).<br /><br /> '''Prezbiterium''', dawniej kośc. Wieczerzy Pańskiej, o wymiarach: dł. 30 m, szer. 11 m i wys. 23 m, najstarsza część zespołu, wybudowana w 1422–31. Ostateczną formę otrzymało podczas przebudowy w 1481–95. Zostało wówczas podwyższone do ob. wys., zaś ścianę wsch. wzmocniono, dodając 2. mur, obejmujący wejścia do flankujących ją wieżyczek. Orientowane w kier. wsch., zbudowane na planie trapezu prostokątnego (wynika to z wcześniej wytyczonego przebiegu ul. Rzeźnickiej i św. Trójcy, u zbiegu których został zlokalizowany), z ukośną ścianą wsch. z wielkim ostrołukowo zwieńczonym oknem z maswerkami. Wnętrze jednonawowe, pięcioprzęsłowe, z zewnętrznymi przyporami, przekryte sklepieniami żebrowymi – gwiaździstymi z 1495 (obecnie rekonstrukcja z przeł. lat 70. i 80. XX w). Piękny szczyt wsch., sterczynowo-wnękowy, z 3 ośmiobocznymi wieżyczkami (nawiązanie do kośc. NMP w Toruniu), z których 2 skrajne zwieńczone są wysmukłymi sterczynami, środkowa zaś – niewielkim baniastym hełmem z prześwitem. Prezbiterium niegdyś połączone było 2 przejściami z krużgankami klaszt., obecnie jedyne wejście od strony ul. św. Trójcy. Całość nakryto w 1493 wysokim, dwuspadowym dachem ceramicznym, którego więźba pochodziła podobno z rozbiórki stajni zamku krzyż. Na środku kalenicy dachu znajdowała się do 1945 sześcioboczna sygnaturka, zwieńczona wysoką iglicą. Na styku z nawą, od płd., znajduje się wieża zegarowa, o obwodzie 12 m, wys. przed zniszczeniem w 1945 – 52 m. Wieża jest wspornikowo nadwieszona na wys. 12 m nad ziemią. W 2005–06 odbudowano barok. hełm wieży. Pierwotnie gł. elementem wystroju był ołtarz z 1632 (zniszczony w 1945), którego gł. ozdobą był obraz Ostatnia Wieczerza. Zachowały się fragmenty 3 epitafiów: q Bartholomäusa Keckermanna 1623, Christiana Abichta 1724 i q Samuela Schelwiga 1715. Znajdujące się tu pierwotnie wspaniałe późnogotyckie, dębowe, bogato zdobione i zwieńczone baldachimem stalle, wykonane w 1510–11 (prawdopodobnie przez franciszkanina z gd. klasztoru Martina Leuthera) znajdują się ob. w kośc. św. Trójcy. Pomiędzy prezbiterium a nawą (kośc. św. Trójcy) znajduje się lektorium (drewniana lub murowana ścianka, pełna lub ażurowa, oddzielająca chór zakonny od nawy dla wiernych, w górn. części znajdowała się kazalnica i pulpit, czasem niewielkie organy, bogate dekoracje; służyło wygłaszaniu kazań, wznoszone do XVI w., w XVIII często niszczone). Choć przekształcone, zachowało się i jest jedynym tego typu obiektem w Gd. i jednym z niewielu w Polsce. Wymiary: szer. 11 m (jak prezbiterium), głęb. 4,5 m. Pierwotnie znajdowało się 3 stopnie poniżej poziomu prezbiterium, podczas remontu w 1990 zlikwidowano różnicę. Lektorium nigdy nie zostało przesklepione. W 1541 przestało pełnić funkcję kazalnicy, w 1648 wybudowano na lektorium galerię dla organów i chóru. Galeria ma ażurową balustradę z 1706. <br /><br /> '''Kościół św. Trójcy.''' Największa po q kośc. NMP gd. świątynia. Zlokalizowany po zach. stronie prezbiterium. Orientowany w kier. wsch., halowy (wszystkie nawy równej wysokości), założony na planie prostokątnego trapezu. Po złagodzeniu w 1491 zakonnych statutów budowlanych, w 1495 wzniesiono niedużą wieżę między nawą a prezbiterium, wsch. szczyty i sklepienia. W 1503, po zakończeniu prac budowlanych, runęła ściana płn., część sklepienia i rząd filarów; szkody naprawiono i całość przebudowano do obecnej formy w 1514. Kościół otrzymał podwójne wezwanie: św. Trójcy i Marii Panny. Nad całością prac budowlanych czuwali gd. mistrzowie murarscy: Direk Lange, Hans Bomgart, Matz Wartenberg, Gergen Blandau. Mury zewnętrzne bez przypór i ozdób, z wielkimi, ostrołukowo zwieńczonymi oknami. Trójdzielny, misterny szczyt zach. z bardzo bogato profilowanych kształtek, z początku XVI w., wieńczący gładką ścianę. Składa się z 3 szczytów zwieńczonych żelaznymi krzyżami, zakrywających równoległe dachy naw kośc. Do wnętrza prowadzą 3 wejścia: 2 od płn. (ul. św. Trójcy), 1 od zach. (z wewnętrznego dziedzińca). Wnętrze trzynawowe, sześcioprzęsłowe, przypory wciągnięte do środka. Wewnątrz 10 ośmiokątnych filarów w 2 rzędach, w 5-metrowych odstępach, wspierających sieciowe sklepienie. Wymiary hali: 51 m dł., 29 m szer., 23 m wys. Nawa środkowa jest szersza od naw bocznych, ma szerokość nawy prezbiterium. Zachowane niezwykle cenne, dwukondygnacyjne, drewniane więźby dachowe nad nawami. Belki konstrukcyjne mają ok. 12 m dł. i 40 cm grubości. W płd. połaci dachu znajduje się szkieletowa facjatka. Na poddaszu zachowały się niezwykle rzadkie drewniane kołowroty z pionowym wałem, służące do transportu towarów i podnoszenia świeczników wewnątrz świątyni. Od strony płd. znajduje się dobudowana w 1673 do płd. ściany nawy zakrystia, mające 2,90 m szer. oraz trzyczęściowe krzyżowe sklepienie. Wewnątrz zachowały się liczne elementy hist. wyposażenia wnętrza. Dwie późnogotyckie szafy ołtarzowe z ok. 1520–30: Świętej Trójcy i stygmatyzacji św. Franciszka, powstałe zapewne w warsztacie mistrza Michała z Augsburga. Ambona o formach późnogotyckich z 1541, najstarsza z zachowanych na Pomorzu Gd., powiększana i uzupełniana w 1631–50. Organy składające się z 2 prospektów z 1648 i 1703: 4. wykonany przez Tobiasa Lehmanna. Na murach zawieszono liczne epitafia, m.in. Heinricha Möllera 1567, Michaela Harnischa 1566, Laurenta Gablera 1665, Martina Ravenwalta 1520, q Bonifacio Giovanniego Bernardino d’Oria 1605–14, wiązane z warsztatem q Abrahama van den Blocka. Barokowa chrzcielnica z 1664 ufundowana przez gd. cech kowali. Późnogotycki zespół 5 rzeźbionych w drewnie tarcz herbowych (herby Polski i Litwy na jednej tarczy oraz Polski, Litwy, Prus Królewskich i Gd.). Pierwotnie zawieszone były na zwornikach sklepienia nawy płd. Na ścianach liczne obrazy, do najcenniejszych należą: Sąd Ostateczny z pocz. XVI w., Uczynki miłosierdzia z XVII w., Chrystus nauczający w świątyni z 2. poł. XVII w., Ecce homo i Ukrzyżowanie z końca XVII. Na podłodze znajdują się liczne i często bogato opracowane płyty nagrobne. Po zach. stronie kośc. znajduje się dziedziniec o wymiarach 24 m × 14 m, z wejściem od płn. (ul. św. Trójcy) przez bramę z XVII w. pod domem kazalnicowym, wykutym we wcześniejszym murze klaszt. Od płd. ogranicza dziedziniec kaplica św. Anny, od zach. zaś późnośredniowieczny mur klasztoru. Pierwotnie na dziedzińcu znajdowała się drewniana dzwonnica, której ślady widoczne są jeszcze na murach kościoła. Podczas oblężenia przez wojska napoleońskie w 1807 kośc. zamieniono na szpital, w 1813 zabudowania uszkodziło bombardowanie. W 1821 ponownie przejęty przez gminę ewangelicką.<br /><br /> '''Kaplica św. Anny.''' Jej powstanie tradycyjnie datuje się na 1480–84. Jednak dane archit. świadczą, że musiała ona powstać po wybudowaniu zach. fasady kośc. św. Trójcy w 1496, najpewniej ok. 1505. Do 1876 służyła gminie pol. Późnogotycka, ceglana, stanowiąca jeden z najwspanialszych zabytków pol. architektury późnogotyckiej, dobudowana od zach. do płd. nawy kośc. św. Trójcy. W ob. formie powstała na przeł. XV/XVI w. Salowa (bez wewnętrznych podziałów), prostokątna (skośna wsch. ściana), pięcioprzęsłowa z wyjątkowymi sklepieniami gwiaździsto-sieciowymi o konstrukcji kopulastej z żebrami o pełnym łuku (odsłonięte żebra). Wymiary: 21 m dł., 10 m szer., 9,5 m wys. Ma 5 okien od płd., powiększonych w 1630. Ściany zewnętrzne bez przypór. Wejścia z dziedzińca klaszt. od płn. i zamurowane (od czasu wybudowania w 1534–39 zach. ciągu fortyfikacji nowożytnych) od zach. Dodatkowo 2 wejścia od strony kośc. św. Trójcy: z nawy płd. i zakrystii. Dwuspadowy dach z zachowaną drewnianą więźbą dachową. Od strony dziedzińca zachowana w dachu facjatka transportowa z umieszczonym w jej zwieńczeniu dzwonem oraz dymnikami. Piękny późnogotycki (pocz. XVI w.) zach. szczyt sterczynowy, z fryzem maswerkowym z motywem rybiego pęcherza, o trójkątnym zarysie, pięciodzielny, z 3 kondygnacjami, łukami w formie oślego grzbietu rozpięte między sterczynami zwieńczonymi żelaznymi krzyżami. We wnętrzu zachowały się: ołtarz z ok. 1650, wykonany w gd. warsztacie (obrazy, w tym kopia Matki Boskiej Ostrobramskiej, są późniejsze). Ambona 1721 wykonana przez stolarza Paula Karde, rzeźbiarza Christophera Steina i malarza Friedricha Falkenberga. Na ambonie zachowane pierwotne napisy w jęz. pol., wyjątkowe na terenie Gd. Na zach. ścianie empora (balkon) zdobiona w 1645 obrazami o tematyce biblijnej, w 1710 umieszczono na niej prospekt organowy wykonany przez q Andreasa Hildebrandta z obrazem Dawid grający na harfie. Liczne obrazy, z których najcenniejszy jest Powrót syna marnotrawnego, wykonany w warsztacie gd. w poł. XVII w. (pierwotnie w ołtarzu). <br /><br />'''Klasztor''' przylega od płd. do kośc. Pierwotnie prawdopodobnie szkieletowy. Budowę murowanego rozpoczęto wraz z kośc. Wieczerzy Pańskiej w 1431, prace zakończono przed 1450. Rozbudowany w 1481–86, kiedy powstały skrzydła wsch. (mały refektarz i bibl.) i płd. (kuchnia, wielki refektarz) oraz krużganki obiegające wirydarz (ogród wewnętrzny). Sale przesklepiono gwiaździście i siatkowo, krużganki kryształowo. Kapitularz z pięknym sklepieniem gwieździstym wsparto na jednym filarze w płd.-wsch. narożniku. Do 1487 zakończono także budowę piętra klasztoru, z celami dla 53 zakonników. Uważany jest za najznamienitszy wśród klasztorów franciszkanów. Podczas reformacji w 1525 splądrowany, ponownie wyświęcony 26 IV 1526, ostatecznie 30 IX 1555 przekazany przez franciszkanów Radzie Miejskiej Gd. Księgozbiór franciszkanów zasilił powstałą w klasztorze 1596 q Bibliotekę Rady Miejskiej Gd. W 1558 otwarto w nim miejską, łac. protest. szkołę teol., od 1580 q Gimnazjum Akademickie. Rektorzy szkoły byli równocześnie pastorami kośc. św. Trójcy, 1651 powstała tu luter. parafia. Skrzydło zach. powstało w 2. poł. XVI w., przystosowane już do nowych świeckich funkcji. Podczas oblężenia przez wojska napoleońskie 1807 szkołę zamieniono na szpital, a największą salę na magazyn siana, 1812 zamieniony przez Francuzów na magazyn odzieży. W 1813 zabudowania uszkodziło bombardowanie. W 1829 budynki klaszt. wykupił rząd prus., adaptując na q szpital garnizonowy (Lazaret nr 1), działający do 1844. W 1848 w nieczynnych pomieszczeniach znalazł dla siebie pracownię q Rudolf Freitag; 6 VII 1863 władze wojskowe przekazały budynek miastu. Z adaptacją na funkcje muzealne 1867–72  (q Muzeum Miejskie (Stadtmuseum)), przeprowadzono również regotyzację, zmieniającą wygląd obiektu. Podwyższono ściany, powiększono okna na piętrze, wstawiono maswerki, przekształcono piętra, zrekonstruowano sklepienia, lico zostało obłożone cegłą maszynową. Wzniesiono także neogotyckie, naśladujące kościelne, szczyty. <br /><br /> '''Dom kazalnicowy''' (q domy galeriowe), jeden z ostatnich na terenie Gd. przykładów budownictwa szkieletowego, niegdyś typowego dla budynków mieszkalnych w mieście. Wybudowany w konstrukcji szkieletowej w poł. XVII w. na potrzeby q Gimnazjum Akademickiego. Umieszczono w nim mieszkania dla lektorów jęz. pol. Posadowiony na murze ogrodzenia klaszt. i 5 filarach ceglanych od dziedzińca. Na nich oparto drewniane podciągi, pomiędzy którymi umieszczono 24 belki, wystające poza lico po stronie podwórza i ulicy (piętro nadwieszone). Tworzą podparcie galeryjki, z której wejścia prowadzą do pomieszczeń budynku. Trójkątny szczyt zach. zdobiony jest rysunkiem układu ciemnych belek konstrukcyjnych na tle tynkowanej na biało ściany. Nie został zniszczony w 1945, adaptowany w 1990 na potrzeby klasztoru, przeszedł renowację.<br /><br /> W 1945 w 80% zniszczone zostało prezbiterium (dach, wszystkie sklepienia i znaczna część wyposażenia), w nawie gł., kaplicy św. Anny oraz domu kazalnicowym uszkodzenia dachów i murów oraz okien oceniono na ok. 30%. Ocalało got. sklepienie nawy gł. i kaplicy św. Anny oraz znaczna część wyposażenia. W klasztorze spłonął tylko dach – zachowało się wnętrze. Od 1945 zespół, z wyjątkiem klasztoru (pełniącego i ob. funkcje muzeum q Muzeum Narodowe), powrócił do franciszkanów (w 1945 poświęcenie kaplicy św. Anny, 8 XII 1947 przez bp. Andrzeja Wronkę kośc. św. Trójcy). W 1947 odbudowano dachy, zabezpieczono okna, wzniesiono ścianę oddzielającą prezbiterium od nawy (rozebrana 2004). W latach 50.–70. XX w. odbudowano chór wsch. (sklepienia żebrowe), w 1988–90 wybudowano siedzibę kurii prowincjonalnej franciszkanów, przylegającą do płn. ściany prezbiterium. {{author: GS  }}<br /><br />Tabela: Pastorzy kościoła św. Trójcy  <br />Tabela: Kaznodzieje (pastorzy) kaplicy św. Anny kościoła św. Trójcy (polskiego kościoła ewangelickiego <br /> Tabela: Rektorzy kościoła zakonu franciszkanów (po 1945) [[Category: Encyklopedia]]