WODOCIĄGI

Wersja z 11:04, 31 sie 2022

Zygmunt Vogel, wnętrze gdańskiego Dworu Miejskiego, po prawej widoczne duże koryto napełniane spływającą z rury wodą, 1788

Kościół św. Mikołaja i ulica Świętojańska: po lewej odsłonięty rynsztok, Johann Carl Schultz, 1859

Budowa w Oruni wodociągowego zbiornika na wodę, fot. Carl Radtke, 1869

Ujęcie wody Polanki, 1906

Właz kanalizacyjny przed 1945

Właz kanalizacji deszczowej

Właz kanalizacji sanitarnej

Ujęcie wody Czarny Dwór

Ujęcie wody Leśny Młyn w Oliwie

WODOCIĄGI. Pierwsze informacje o gdańskich wodociągach związane są z budową kanałów Raduni przed 1338–1356 i Potokiem Siedleckim, od których woda była doprowadzana rurami z drążonych bali, głównie sosnowych, łączonych metalowymi kołnierzami do 594 studzien miejskich. Do bogatszych domów od tego wodociągu prowadziły odgałęzienia. Na potrzeby warsztatów rzemieślniczych, mających zakaz korzystania z wodociągów z wodą pitną, funkcjonował drugi system, w którym woda płynęła poboczami ulic w zadaszonych korytach, z uwagi na zanieczyszczenia nie nadając się do picia. Do odprowadzania ścieków i wód deszczowych służyły uliczne koryta przykryte dylami, prowadzące ścieki do Motławy lub do któregoś z kanałów Raduni w obrębie miasta. Ścieków nie oczyszczano. W XVI wieku pojawiła się w rejonie Bramy Wyżynnej pompa, tzw. Wasserkunst ( Kunszt Wodny); w XVII i XVIII wieku coraz częściej doprowadzano wodę do poszczególnych posesji (takich przyłączy było około 600). Na początku XIX wieku (1808) Friedrich Karl Gottlieb Duisburg opisywał boczne gdańskie uliczki jako cuchnące, a „z rynsztoków wydobywał się odór tak obrzydliwy, że ludzi … ogarniała zgroza”.

Projekt współczesnego systemu powstał z inicjatywy nadburmistrza Leopolda von Wintera, który uważał, że jedną z głównych przyczyn wielkiej śmiertelności w czasie epidemii cholery nawiedzających Gdańsk, w tym tej z 1849, kiedy zmarło ponad 1200 osób ( epidemie 1801–1945), jest czerpanie wody z fos miejskich czy Kanału Raduni, zbierającego ścieki komunalne z przedmieść. W czerwcu 1863 Zarząd Miasta i Rada Miejska zleciły inż. Eduardowi Friedrichowi Wiebemu opracowanie planu osuszenia terenów Dolnego Miasta i samospławnej miejskiej kanalizacji (drugi projekt przygotował radca budowlany Henoch z Niemiec). Projekt Eduarda Wiebego, przedstawiony w 1865, zakładał doprowadzenie rurociągiem wody pitnej do miejskiego wodociągu z odległego o 14 km Pręgowa.

Po zabezpieczeniu w budżecie miasta środków finansowych z dochodów własnych i pożyczek bankowych 25 VII 1868 Zarząd Miasta podpisał (po przetargu) kontrakt z berlińską filią angielskiej firmy J. und A. Aird (zob. Alexander Aird) na budowę w Pręgowie ujęcia wody dla Gdańska o wydajności około 100 000 m³ na dobę, a także rurociągu (długości około 14 km) doprowadzającego wodę do retencyjnego zbiornika wody na Oruni (z dobowym zapasem wody dla miasta), a następnie do głównej sieci miejskiej. Prace rozpoczęto 1 VIII 1868, zakończono 12 XI 1869. Koszt inwestycji wyniósł 340 686 talarów.

Przyłączanie domów do wodociągu trwało kilka lat. W lipcu 1873 do nowego wodociągu podłączonych było w Gdańsku 2470 budynków, do kanalizacji – 3200. W 1875 z wodociągów korzystało już 3600 domów (stanowiło to 90% istniejących w mieście budynków). Czynne były 382 hydranty uliczne i 40 ujęć publicznych. W 1869 tej samej firmie zlecono osuszenie Dolnego Miasta poprzez likwidację licznych kanałów i drenaż terenu oraz budowę centralnych kolektorów kanalizacyjnych na Głównym, Starym i Dolnym Mieście oraz Starym Przedmieściu. Do czasu zakończenia prac wodociągowo-kanalizacyjnych część mieszkańców nadal korzystała ze studzien i wody z Potoku Siedleckiego.

System wodociągowo-kanalizacyjny Gdańska był pierwszym w Europie systemem całościowym: od ujęcia, przez sieci wodociągową i kanalizacyjną, centralną pompownię ścieków, oczyszczalnię i monitorowany odbiornik ścieków. System składał się z drenażowego ujęcia wody w Pręgowie, skąd czysta woda spływała grawitacyjnie magistralą wodociągową do zbiornika wody Orunia i dalej do budynków w obrębie fortyfikacji miejskich. Projektem objęte były Główne Miasto ze Starym Przedmieściem, Stare Miasto, Dolne Miasto z Długimi Ogrodami oraz, w ograniczonym zakresie, teren Zaroślaka, Biskupiej Górki, Nowych Ogrodów oraz Grodziska. Temu obszarowi służył również układ kanałów kanalizacyjnych. Wykonano łącznie około 6 km kanałów zbiorczych murowanych. Kanałami tymi ścieki były odprowadzane poprzez przepompownię ścieków Ołowianka do oczyszczalni biologicznej, której funkcję pełniły poletka filtracyjne ( Sączki). Stąd oczyszczone ścieki kierowane były do Wisły w rejonie twierdzy Wisłoujście. Cały system wodno-kanalizacyjny zaprojektowany był na 100.000 mieszkańców i pracował dobrze nawet przy obciążeniu dwukrotnie większym od zaprojektowanego.

Doprowadzenie dobrej wody do miasta oraz założenie centralnej kanalizacji do odprowadzania ścieków komunalnych poprawiło znacznie jego stan sanitarny. Zmniejszyła się liczba chorych i zmarłych na tyfus, kolejne epidemie cholery (w 1871 i 1872) miały już dość łagodny przebieg. Charakteryzowały się mniejszą liczbą chorych i zgonów (1872 – 197, 1893 – 128) niż w tragicznych latach 1831, 1849 czy 1866, kiedy umierało każdorazowo ponad 1000 osób. W 1878 powstało drenażowe ujęcie wody i dwa zbiorniki Pelonken ( Polanki). Wodę czerpano tu ze studni artezyjskiej.

Już w początku XX wieku system nie nadążał jednak za rozwojem terytorialnym miasta. Rozbudowa Oliwy i Nowego Portu wymusiła budowę autonomicznych układów obsługujących te dzielnice. Aby pokryć szybki wzrost potrzeb związanych z rozbudową Wrzeszcza, w 1903 wybudowano głębinowe ujęcie Friedensschluss ( Mirów), zlokalizowane w rejonie skrzyżowania obecnej ul. Abrahama i al. Grunwaldzkiej. Około 1911 uruchomiono w Oliwie, w obszarze morenowym, ujęcia Freudental ( Dolina Radości lub Las Oliwski) oraz Leśny Młyn (zwany także obecnie Strachowo). Jakość wody pozwoliła na użytkowanie wody bez jej uzdatniania. Likwidacja fortyfikacji miejskich stworzyła szanse rozwoju dla obszaru śródmiejskiego. Skomunalizowano wówczas i zmodernizowano garnizonowe ujęcie wody z epoki wojen napoleońskich, położone w obszarze fortyfikacji Dolnego Miasta, oddając w 1902 ujęcie wody Kamienna Grodza. Drugim ujęciem w obrębie fortyfikacji była Ołowianka, ujęcie położone w bezpośrednim sąsiedztwie przepompowni ścieków. Powstało ono prawdopodobnie w okresie 1911–1914. W 1914 roku powstało ujęcie Zaspa Wodna (obecnie ul. Chrobrego 90), uzupełnione w 1918–1926 przez wybudowanie zachowanego i obecnie obiektu. W 1931 zbudowano przepompownię przy obecnej ul. Sobieskiego 3 oraz zbiornik retencyjny Cyganka (obecnie ul. Paganiniego/Kamieńskiego, koło nr. 5), a w 1932 zbiornik wody Wysoki Dwór (obecnie ul. Suwalska, koło nr. 35).

W zakresie kanalizacji kontynuowano rozbudowę istniejącego systemu. Wybudowano sieć kanałów na Spichlerzach i układ kanalizacyjny dla Wrzeszcza. W 1902 powstała przepompownia ścieków Gründung (Czerwony Most przy ul. Sandomierskiej 58). Ścieki z całego miasta kierowane były do przepompowni Ołowianka. W tym też czasie zmieniona została koncepcja kanalizacji. Zamiast kanałów ogólnospławnych, w których ścieki odprowadzano razem z wodami deszczowymi, zaczęto stosować sieci rozdzielcze. W 1902 uruchomiono przepompownię ścieków Neufahrwasser (Nowy Port, ul. Rybołowców 3b). Dwa lata później rozbudowano też pola filtracyjne (Sączki), w 1907 uruchomiono układ kanałów zbiorczych grawitacyjnych, doprowadzających ścieki do przepompowni Swojska (ul. Swojska 14), skąd rurociągiem i syfonem pod Wisłą w rejonie Wisłoujścia doprowadzane były do pól filtracyjnych w Sączkach. Przed 1914 rozpoczęto budowę drugiego układu kanalizacyjnego. Odbierał on ścieki z terenu Oliwy (przepompownia Glettkau, Jelitkowo) i z Brzeźna (przepompownia Brösen przy obecnej ul. Zdrojowej) i kierował je do wybudowanej samodzielnej oczyszczalni ścieków na granicy z Sopotem (obecnie okolice ul. Łokietka). Oczyszczone ścieki kierowane były do Zatoki Gdańskiej. W 1927, ze względu na rosnące znaczenie czystości plaż w Sopocie, uległa ona likwidacji. W 1930 przystąpiono do budowy prototypowej, doświadczalnej oczyszczalni ścieków Zaspa. Zastosowano na niej, po raz pierwszy w Europie, metodę osadu czynnego. Funkcjonowała od 18 VII 1931; w tymże roku podłączono do niej Brzeźno, w 1934 także Sopot i Oliwę. W latach 1940–1942 wykonano układ kanalizacji sanitarnej na wyspie Ostrów.

Po zakończeniu II wojny światowej wykonano podstawowe remonty ocalałych obiektów, już w 1945 popłynęła woda z ujęcia w Pręgowie, uruchomiono i odbudowano ujęcia wody Zaspa i Grodza Kamienna, zbiornik wody Cyganka, sieć drenażową na ujęciach Polanki, Dolina Radości, przepompownię wody Sobieski, przepompownie ścieków: Ołowianka, Brzeźno, Czerwony Most i Jelitkowo, oraz pola irygacyjne w Sączkach. Zlikwidowano natomiast ujęcia Ołowianka oraz Mirów. W latach 50. XX wieku przeprowadzono rozbudowę ujęć Kamienna Grodza, Zaspa i Dolina Radości, wybudowano też 2 obiekty: ujęcie Sobieski (ul. Sobieskiego 3) i Kołobrzeska (między ul. Krynicką, koło nr. 7, i ul. Chłopską).

Na początku lat 60. XX wieku powstająca dzielnica Przymorze wymusiła decyzję o przystąpieniu do budowy w 1959–1965 w obszarze pasa nadmorskiego nowego ujęcia Czarny Dwór (ul. Czarny Dwór 5). W 1969–1973 powstało główne ujęcie w delcie Wisły: Lipce (ul. Niegowska 23), w 1975 przekazano do eksploatacji przepompownię Ptasia (ul. Ptasia, koło nr. 20a) wraz z żelbetową magistralą Ф1000 mm. W latach 1970–1980 przystąpiono do budowy ujęcia Osowa (ul. Chełmińska), oddanego do użytku w 1988. Intensywny pobór wody z ujęć głębinowych w latach 70. XX wieku doprowadził do poważnych problemów z zasobami wód podziemnych, które stanęły w obliczu możliwej ingresji wód słonych. W 1975–1986 wybudowano powierzchniowe ujęcia wody w Straszynie.

W latach 80. i 90. XX wieku nastąpiła zmiana w podejściu do gospodarowania wodą. W tym okresie powstały obiekty mające za zadanie magazynowanie wody, jej tranzyt i przerzut do innej strefy. W 1980 wybudowano zbiornik retencyjny Migowo (ul. Myśliwska 39), w 1986 ukończono budowę nowych zbiorników Orunia (między ul. Nowiny/Kampinoska). W 1993 zakończono budowę magistrali Migowo–Jasień, w 1996 oddano do eksploatacji cztery zbiorniki Sobieski (ul. Sobieskiego, za nr. 90; Potok Królewski) o łącznej pojemności 20 tysięcy m³. W 2015 ukończono zbiornik wody Kazimierz na Wyspie Sobieszewskiej.

W 2010 Gdańsk był zaopatrywany w wodę z sześciu ujęć wód głębinowych (Pręgowo, Lipce, Czarny Dwór, Zaspa Wodna, Dolina Radości, Zakoniczyn), podłączonych do miejskiej sieci wodociągowej i zaopatrujących tzw. dolny taras, oraz ujęcia wody powierzchniowej Straszyn, zaopatrującego tzw. górny taras miasta. Układ uzupełnia również dziesięć lokalnych ujęć wód podziemnych: Osowa, Matarnia, Smęgorzyno, Złota Karczma, Klukowo, Rębiechowo, Kalina, Jasień, Łostowice, oczyszczalnia Wschód, zaopatrujących wydzielone obszary miasta; dwa inne: Świbno i Sobieszewo, zostały wyłączone z eksploatacji po przyłączeniu Wyspy Sobieszewskiej w 2013 do wodociągu centralnego. Obecnie 60% wody pochodzi z ujęć głębinowych, 30% z ujęcia powierzchniowego, 10% z drenażowego.

W zakresie kanalizacji po 1945 przeprowadzono wiele inwestycji zmierzających do zwiększenia przepustowości układu. Należy do niej rozbudowa biologicznej oczyszczalni ścieków Zaspa, zakończona w 1967, oraz budowa kolektorów Sopot–Zaspa i Brętowo–Zaspa. W 1976 przekazano do eksploatacji nową oczyszczalnię Wschód wraz z przepompownią Bogatka i systemem kanałów odprowadzających oczyszczone ścieki do Wisły w Świbnie. Wybudowano wiele kolektorów i pompowni pozwalających na zmianę orientacji układu kanalizacyjnego w kierunku nowej oczyszczalni. W 1976 zmodernizowano przepompownię Ołowianka i wybudowano rurociąg tłoczny do oczyszczalni Wschód. Oczyszczalnia Wschód została zaprojektowana jako grupowa oczyszczalnia, do której odprowadzane są także ścieki z sąsiednich gmin: Pruszcza Gdańskiego i Kolbud. Dla umożliwienia odbioru ścieków z tych gmin wykonano kolektory Morena i Radunia oraz – w 1982 – przepompownię Motława wraz z rurociągiem prowadzącym do oczyszczalni Wschód. W 1991 zlikwidowano najstarszą oczyszczalnię, czyli pola filtracyjne Sączki, 31 XII 2008 zakończyła pracę oczyszczalnia Zaspa.

System wodociągowo-kanalizacyjny w 2012 liczył około 2,5 tysiąca km długości. Struktura materiałowa i wiek rurociągów kształtowały się historycznie. Dominującym materiałem jest żeliwo (33,5%), kamionka (27,76%), PCV (13,06%), żelbet, AC beton (11,05%), PE, stal, cegła, vipro, ołów i inne. 30% sieci ma więcej niż 50 lat, a tylko 40% mniej niż 20 lat. Najbardziej awaryjne są sieci z lat 70. XX wieku. Topografia miasta, gdzie między osiedlami pasa nadmorskiego a dzielnicami położonymi na wzgórzach morenowych różnica wysokości wynosi ponad 180 m, wymusza potrzebę wielokrotnego pompowania wody. W systemie wodociągowym Gdańska wyróżniamy pięć stref ciśnień. W 2016 roku z sieci wodociągowej korzystało 99,6 procent mieszkańców miasta, z sieci kanalizacyjnej 99,3 procent.

Gdańskie Wody, logo

W 1945 powołano Zakład Wodociągów i Kanalizacji, zatrudniający na początku 243 Polaków i 256 Niemców. W 1946 przemianowany na Wodociągi i Kanalizacje Miasta Gdańska, z siedzibą od 1949 przy ul. Wałowej. W wyniku kolejnych zmian nosiło nazwy: od 1950 Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, od 1974 – Okręgowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji (Gdańsk, Sopot, Gdynia), w tym samym roku, po połączeniu z Przedsiębiorstwem Zaopatrzenia Żuław w Wodę, zakładów z Kartuz, Starogardu Gdańskiego, Kościerzyny, Tczewa i Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Elblągu, otrzymało nazwę Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji (WPWiK). W 1988 WPWiK rozdzielono na dwie firmy: Okręgowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Gdańsku (OPWIK) oraz OPWIK w Gdyni. W 1993, w wyniku przekształceń własnościowych, zlikwidowanego Okręgowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Gdańsku, powołując spółkę Saur Neptun Gdańsk. GP SM ZMA