KANCJONAŁ

[[File:Pieśnioksiąg__czyli_kancjonał_gdański_z_pieśniami_nabożnymi__Krzysztof_Celestyn_Mrongowiusz__1803.JPG|thumb|Pieśnioksiąg, czyli kancjonał gdański z pieśniami nabożnymi, Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, 1803]]KANCJONAŁ, niem. Gesangbuch, zwykle drukowany zbiór zawierający chrześc. śpiewy (gł. pieśni) w rodzimym jęz., przeznaczony dla wspólnot kościelnych, grup lub indywidualnych wiernych, do wielokrotnego użytku w czasie nabożeństw lub osobistych praktyk rel. Rozkwit pieśni rel. i rozwój kancjonału były wynikiem reformacyjnego postulatu aktywniejszego uczestnictwa wiernych w nabożeństwie. Termin Gesangbuch rozpowszechnił się dopiero w XVIII w., kiedy to organy przejęły prowadzenie śpiewu wspólnotowego, dzięki czemu kancjonał trafił z rąk księży i kantorów do wiernych. Większość kancjonałów pozbawiono wówczas notacji muzyki; szerzej pojawiła się ona ponownie dopiero w późnym XIX w. Spośród pierwszych kancjonałów, stanowiących istotny punkt odniesienia m.in. dla gd. publikacji, wymienić należy kancjonał: braci czes. Michaela Weissego (1531), Valentina Babsta (1545) z przedmową Marcina Lutra oraz kalwiński Psałterz genewski (1562). Repertuar pieśni ewang. docierał stopniowo do Gd. zapewne poprzez liczne kontakty handl. miasta, jak i peregrynacje gd. młodzieży do niem. ośrodków uniw. (m.in. Wittenbergi, Lipska, Heidelbergu). Do pierwszych niemieckojęzycznych kancjonałów gd. należą te wydane z pryw. inicjatywy: Geistliche Lieder und Psalmen… (q Georg Rhete, 1626), zawierający 360 pieśni bez zapisu muzyki, w tym pochodzące z wydań Michaela Weissego oraz Valentina Babsta; Die Psalmen Davids… (q Andreasa Hünefeld, 1637), zawierający 150 psalmów w tł. q Martina Opitza z melodiami Psałterza genewskiego. Skutkiem potęgujących się w XVII w. różnic w sposobie odprawiania liturgii przez poszczególne gd. kościoły było wydanie 1708 agendy opracowanej przez Ministerium Duchowne, wiążącej dla wszystkich gd. wspólnot kościelnych. Dezyderat wydania ujednoliconego kancjonału jako źródła pieśni dla wszystkich nabożeństw publicznych w Gd., doszedł do skutku dopiero 1719. Zatwierdzony przez magistrat i wydany przez q Johanna Zachariasa Stollego jako Dantziger Gesang-Buch […] zur Beförderung der Kirchen- und Haus-Andacht… zawiera na 1274 stronach 420 pieśni bez zapisu muzyki. Repertuar obejmuje teksty okresu pre- i reformacyjnego (m.in. Marcina Lutra, Michaela Weissego, Paula Ebera, Paula Speratusa, Erasmusa Albera, Nicolausa Selneckera), konfesjonalizmu i wczesnego pietyzmu (m.in. Paula Gerhardta, Johanna Rista, Johanna Heermanna, Johanna Francka, Gottfrieda Wilhelma Sacera, q Johanna Maukischa, Heinricha Alberta) oraz liczne teksty mniej lub bardziej znanych twórców. Wzorowany w dużej mierze na kancjonale Valentina Babsta, przejął znaczną część jego repertuaru, dokumentując również późniejsze tendencje w rozwoju pieśni rel. (m.in. wpływy pietyzmu i racjonalizmu; te ostatnie przejawiają się w rzekomo poprawionej warstwie tekstowej niektórych tradycyjnych pieśni, o czym w przedmowie wspomina Johann Heinrich Nothwanger). Wznowiony 1725. W 1764 doszło do jego całkowitej reorganizacji. Wydany u q Thomasa Johanna Schreibera jako Danziger Gesangbuch […] zum allgemeinen Gebrauch der Kirchen und Haus-Andachten […] aufs Neue vermehrt… zawiera na 670 stronach 1126 pieśni pozbawionych notacji muzyki i poprzedzonych przedmową Jonathana Hellera, seniora Ministerium, z której wynika, iż został skonstruowany w duchu rodzącego się oświecenia. Melodie do tekstów większości nowych pieśni zapożyczono od wcześniej już istniejących, o czym informuje odpowiedni komentarz. Oprócz pieśni pisanych w duchu oświecenia (m.in. Christiana Fürchtegotta Gellerta, Jonathana Hellera), odnaleźć tu można teksty czasów reformacji, kontrreformacji, wojny trzydziestoletniej, pietyzmu, przy predylekcji do tematyki dogmatycznej w sensie kościelnego racjonalizmu. Wznowienia z 1766, 1768, 1770, 1771, 1774, 1778, 1782, 1785, 1793, 1800 i 1810 pełniły funkcję oficjalnych kancjonałów gd. Druk późn. obowiązujących w Gd. zlecany był przez prus. synody prowincjalne pod nadzorem władz w Berlinie. W 1744 w oficynie Thomasa Johanna Schreibera wydano Kirchen-Gesang-Buch der Evangelisch-Reformierten Gemeinde in Dantzig – oficjalny kancjonał dla gd. gminy reformowanej, zawierający 150 psalmów w tłum. Ambrosiusa Lobwassera z drobnymi zmianami rytmicznymi w zapisie menzuralnym i modernizacją w warstwie językowej oraz 300 pieśni bez notacji muzyki. Stwierdzić tu można, obok nowych ewang., obecność pieśni wywodzących się z tradycji luter. W Gd. publikowano również kancjonały dla lokalnych polskojęzycznych protestantów, m.in. Psalmy Dawidowe… (Andreas Hünefeld, 1619), w tłum. Macieja Rybińskiego, z notacją muzyki; Wybrany y Zupełny Kancyonał Gdanski… (Thomas Johann Schreiber, 1737), bez zapisu nutowego. Na potrzeby gd. katolików wydano m.in. Christcatholisches Gesangbuch… (1751) i Catholisches Gesang-Buch… (1758), oba wydane u q Gottfrieda Hartmanna, bez zapisu nutowego. {{author: PKOC}} [[Category: Encyklopedia]]