SYNAGOGA

[[File:Synagoga, widok od strony północno-zachodniej, 1888.JPG|thumb|Synagoga, widok od strony północno-zachodniej, 1888]][[File:Wnętrze synagogi, 1889.JPG|thumb|Wnętrze synagogi, 1889]]SYNAGOGA,Wielka Synagoga przy ob. ul. Bogusławskiego powstała po zjednoczeniu większości gd. gmin żyd. 1883 – na miejscu działającej w 2. poł. XVIII w. ujeżdżalni – pod zarządem mistrza, pełniącego także funkcję nauczyciela konnej jazdy, od 1808 w nowej dużej prostokątnej hali (ok. 40 m dł., ok. 10 m szer.). Wzięła od niej nazwę ul. An der Reitbahn (Przy Ujeżdżalni, ob. ul. Bogusławskiego). W okresie rozmów o zjednoczeniu przedstawiciele q Żydów w Gd. powołali tzw. komisję placu, mającą zająć się budową nowej wspólnej synagogi. Powstała ze składek członków q Gminy Synagogalnej, dotacji wywodzącego się z Gd. berlińskiego bankiera Carla Fürstenberga oraz pożyczki z Banku Gd.; na żądanie władz Gd. (dla zachowania jedności stylu) zbudowana przez działającą w mieście berlińską firmę Ende i Boeckemann. Otwarta 15 IX 1887 (modły od 8 XII), jako obiekt łączyła  w sobie cechy mauretańskie i charakterystycznego dla gd. neorenesansu. Od zach. wyposażona w kopułę z latarnią, front zdobiły 2 stylizowane wieże z hełmami i dużym oknem, ażurową gwiazdą Dawida i arkadowym przedsionkiem między nimi. Iglice hełmów wież ozdo- biono gwiazdą Dawida. Wraz z kopułą osiągnęła 60 m wysokości. Wnętrze, o żaglowym sklepieniu i 10 m wys., ozdobione wielkimi żyrandolami, otoczone było arkadowymi galeriami wspartymi na kolumnach. Mieściło usytuowaną centralnie wielką salę modlitw z 2 rzędami ławek na 1600 osób. Na ścianie wsch., w półkolistej apsydzie, umieszczono na podwyższeniu szafę ołtarzową do przechowywania Tory, nad którą zamocowano tablice dziesięciorga przykazań trzymane przez 2 lwy, za nimi zaś chór i na nim organy. Na ścianie płd. – chór dla kobiet, na zach. (na wysokości witrażowego okna) – amfiteatralna galeria na 300 osób. Całość urządzono wedle wzorców reformowanego nurtu judaizmu, dopuszczając obecność mężczyzn i kobiet w jednej sali oraz towarzyszenie śpiewom muzyki organowej. W końcu XIX w. założono ogrzewanie i światło elektr., 1898 dobudowano na placu przed s. budynek mieszczący rytualną łaźnię (mykwę) i bractwo pogrzebowe. Synagoga stała się nie tylko domem modlitwy, ale także centrum życia kult. Żydów (zwł. muz.), od 1904 przechowywano w niej zbiory judaików q Lessera Giełdzińskiego. W okresie nasilenia napaści na Żydów, 1938 synagogi strzegły specjalne warty, które dwukrotnie uniemożliwiły jej ograbienie i podpalenie. 17 XII 1938 w s. odbyło się zebranie społeczności żyd. Gd., na którym przyjęto propozycję władz niem. o sprzedaniu wszystkich posiadłości w zamian za zgodę na emigrację. Wystrój wnętrza bądź rozprzedano (m.in. ławy sprzedano kośc. ewang. w Nowym Porcie), bądź wywieziono za zgodą Niemców (archiwum ob. w Jerozolimie, zbiory Giełdzińskiego w Muzeum Żydowskim w Nowym Jorku, bibl. wywieziono do Wilna). 15 IV odbyły się ostatnie nabożeństwa, od 2 V Niemcy przystąpili do jej burzenia. W związku z planami odbudowy Szkoły Fechtunku (Teatru Elżbietańskiego) 16 II 1998 Gmina Wyznaniowa Żydowska zwróciła się do wojewody pomor. i władz Gd. o zwrot parceli po dawnej Wielkiej Synagodze. 28 XII 1998 ostatecznie podzielono plac po dawnej synagodze między Wyznaniową Gminę Żydowską (14 719 m2), q Fundację Theatrum Gedanense pod budowę teatru (1865 m2) i – mający siedzibę po sąsiedzku – gd. oddział UOP (ob. ABW, 4733 m2). {{author: GB}} [[Category: Encyklopedia]]