ARCHIWA

[[File:Budynek Archiwum Państwowego, widok od strony zachodniej, około 1925.JPG|thumb|Budynek Archiwum Państwowego, widok od strony zachodniej, około 1925]][[File:Dokument, w którym książę pomorski Sambor uposaża klasztor cystersów w Oliwie, XII wiek.JPG|thumb|Dokument, w którym książę pomorski Sambor uposaża klasztor cystersów w Oliwie, XII wiek]]'''ARCHIWA.''' '''Archiwa miasta na  prawie lubeckim.''' Z okresu funkcjonowania miasta na prawie lubeckim (1226–1308) zachowały się jedynie dokumenty przechowywane w archiwach pozagdańskich odbiorców; brak dyplomów (włącznie z aktem lokacji miasta) zwyczajowo gromadzonych w lokalnym a. wskazuje na ich zniszczenie podczas rzezi Gd. w 1308. <br /><br />'''Archiwa  Głównego Miasta Gdańska i Miasta Gdańska.''' Początki archiwów Głównego Miasta Gd. wiążą się z gromadzeniem od XIV w. najważniejszych dokumentów w wieży Ratusza Głównego Miasta – w skarbcu Rady Miejskiej, w tzw. Wielkim Krzysztofie. Oprócz tego akta gromadzono w kancelarii miejskiej. Na pocz. XVII w. w 3 pomieszczeniach ratusza na II piętrze – wydzielonych z kancelarii – urządzono a. miejskie (Archivum Civitatis); 1630 istniała już odrębna funkcja archiwisty miejskiego. Archiwum miejskie, związane z kancelarią Rady Miejskiej, stopniowo nabierało charakteru odrębnej instytucji. Do 1794 księgi i akta powstające w kancelarii  Starego Miasta przechowywano w Ratuszu Starego Miasta obok szczątków akt Młodego Miasta (zniszczonego 1454). Po 1793 a. podlegające władzom miejskim poniosło straty (część akt zabrały władze prus., część utracono w 1. poł. XIX w. w efekcie braku nadzoru), jednocześnie do jego zbiorów napłynęło wiele materiałów z likwidowanych w tym czasie władz i instytucji (m.in. archiwum Sądu Ławniczego, Trzeciego Ordynku, Kamlarii). Od 1879 do końca XIX w. opiekę nad a. sprawował kier. Biblioteki Miejskiej. W 1900 władze Gd. przekazały zasób a. miejskiego w wieczny depozyt powstającemu prus. Królewskiemu Archiwum Państwowemu w Gd. Archiwalia zostały przeniesione z Ratusza Głównego Miasta do wzniesionego 1902 budynku Archiwum Państwowego. MS <br /><br />'''Archiwum Państwowe''' (od 1901 das Königliche Staatsarchiv für Westpreußen in Danzig, Staats archiv für Freie Stadt Danzig, pocz. 1940 Reichsarchiv Danzig, od 1945 Archiwum Państwowe, od 1952 Wojewódzkie AP w Gd., od 1983 AP w Gd.). Koncepcję utworzenia AP w Gd. dla Prowincji Prusy Zach. Cesarstwa Niemieckiego wysunęły środowiska nauk. 11 XII 1899 Rejencja Gd. zawarła umowę z gminą miejską Gd., w której miasto zobowiązało się przekazać nieodpłatnie skarbowi państwa działkę, a Rejencja – zbudować na niej AP. Ponadto miasto zobowiązało się przekazać swoje zbiory arch. Generalna Dyrekcja Pruskich Archiwów Państwowych w Berlinie organizację archiwum powierzyła dr. Ottonowi Meinardusowi z Wiesbaden. AP w Gd., z tymczasową siedzibą w Ratuszu Głównego Miasta, rozpoczęło działalność 1 IV 1901. Przeniesienie do własnego gmachu przy Hansaplatz ( pl. Hanzy; ob. ul. Wały Piastowskie 5) nastąpiło w grudniu 1902, uroczyste otwarcie odbyło się 14 II 1903. Od tego momentu rozpoczęło się systematyczne dalsze gromadzenie archiwaliów z terenu Pomorza Wsch. Do wybuchu i w. świat. zasadniczą część zasobu stanowiły, poza Archiwum Miasta Gd., przejęte z AP w Królewcu materiały władz administracji państw., kościelnej, gosp. i sądów. Drugą grupę akt zgromadzili archiwiści, penetrując archiwa miast, cechów, bractw, stowarzyszeń, klasztorów, kościołów. Przejmowali jako depozyt do zasobu a. dokumenty, rękopisy, księgi. Kolejne źródła dopływu archiwaliów stanowiły współcześnie działające instytucje państw. Utrata Pomorza Wsch. na rzecz Polski po i w. świat. (a wraz z nim, w myśl zasady proweniencji terytorialnej, części zasobu a.), a także aż do 1939 nierozstrzygnięta w okresie II WMG sytuacja prawna AP spowodowały, że 1918–38 wywieziono materiały archiwalne z registratur dawnych urzędów prus. do urzędów w Berlinie oraz archiwów w Berlinie, Królewcu i Szczecinie (łącznie ok. 1000 m.b. akt). Długotrwałe negocjacje strony pol. z przedstawicielami AP w celu ustalenia zasobu, który winna otrzymać Polska, zakończyły się zwróceniem w 1936 (do AP w Poznaniu) jedynie akt z okresu staropolskiego kilku miast pomor., które wcześniej przekazały swe zbiory do AP na zasadzie depozytów.  Po 1939 akta najważniejszych urzędów i instytucji oraz instytucji międzynarodowych, wytworzone w okresie II WMG, wywieziono do MSZ Rzeszy w Berlinie, pozostałe przejęło AP. Pod koniec 1944 podjęto akcję zabezpieczania najcenniejszych zbiorów, wywożąc je do majątków na Pomorzu Zach. i do Niemiec. W marcu 1945 spłonął budynek a. wraz z pozostałymi w nim aktami (podobnie jak zbiory ukryte na terenie Gd.); uratowano zbiory pozostawione w piwnicach budynku administracji archiwum. W kilka miesięcy później władze pol. zorganizowały stały nadzór nad odnalezionymi aktami i ocalałą częścią budynku. AP otwarto zarządzeniem Ministra Oświaty z 17 XII 1946. Do gł. zadań AP należały: 1) odbudowa spalonego gmachu, 2) odbudowa hist. zasobu zgromadzonego do 1945, 3) zabezpieczenie i zgromadzenie akt pozostałych w archiwach i registraturach niem. urzędów. Udostępnienie zbiorów badaczom nastąpiło oficjalnie 18 X 1947. W 1950 AP zatrudniało 11 osób, dysponowało odbudowanymi magazynami; zasób liczył 2295 m.b. akt. Rewindykację zasobów z Niemiec i ZSRR przeprowadzono w 1947, 1957–58 i 1963–65 (odzyskano ok. 50% zasobów Staatsarchiv; 30% zasobu uznaje się za zniszczony, ok. 20% nie odzyskano). Po zmianach ustroju w Polsce (po 1950) do zasobu zaczęły napływać akta jednostek organizacyjnych, które rozpoczęły działalność po 1945. AP zaczęło również nadzorować i kształtować materiały arch. powstające w urzędach, instytucjach i zakładach. Funkcje kontrolne nad materiałami arch. narastającymi w jednostkach organizacyjnych powierzono przede wszystkim a. powiatowym. Na terenie województwa gd. w 1950 powołano je w Elblągu, Gdyni i Wejherowie, 1952 w Malborku, 1955 w Tczewie i Gd.; wszystkie podlegały AP w Gd. W 1950–54 AP w Gd. obsługiwało również teren woj. koszalińskiego i nadzorowało działalność a. powiatowych w Słupsku i Szczecinku.  W wyniku zmian adm. w 1975 i utworzenia woj. elbląskiego dotychczasowe Powiatowe AP w Malborku przekształcono w a. rangi wojew. (właściwe dla woj. elbląskiego), powiększone o dotychczasowe Powiatowe AP w Elblągu (które zlikwidowano). Zniesienie w 1983 powiatów spowodowało przekształcenie w ekspozytury AP w Gd. dotychczasowych a. powiatowych w Gdyni i Wejherowie (już wcześniej, w 1967, zlikwidowano Powiatowe AP w Gd., 1973 w Tczewie) oraz zmniejszenie nadzoru o 44% jednostek organizacyjnych. W 1990 zlikwidowano również ekspozyturę w Wejherowie. W porównaniu z 1950 do 1990 zasób AP wzrósł ponad trzykrotnie, w związku z czym pozyskano budynek magazynowy dla ekspozytury w Gdyni (1993), w którym – po adaptacji – otwarto w 1997 zamiejscowy Oddział AP w Gd. (Gdynia, ul. Handlowa 11). Przechowywane są tam akta od XVIII w., pochodzące z terenu działania oddziału, wytworzone m.in. przez sądy prus., miasto Gdynię, Sopot, przedsiębiorstwa państw., organy administracji państw. oraz partie polit. Od pocz. lat 90. XX w. w AP trwa komputeryzacja działalności arch., rozpoczęto stopniową digitalizację, zabezpieczającą najcenniejszą część zasobu. W 2007 w Oddziale w Gdyni otwarto Pracownię Masowego Odkwaszania (inwestycja zrealizowana w ramach Wieloletniego Rządowego Programu „Kwaśny Papier”). W 2008 zasób AP w Gd. i Oddziału w Gdyni liczył 3777 zespołów arch. – łącznie 1 050 276 jednostek aktowych, czyli 12 006,43 m.b. akt. Zasób a. pod względem chronologicznym sięga XII w. i obejmuje następujące grupy materiałów arch. wytworzonych przez: 1) jednostki organizacyjne administracji ogólnej państw. i samorządowej (od XIII w.); 2) sądy, prokuratury, więziennictwo, policję i notariuszy (od XVI w.); 3) instytucje nauk., oświat. i kult. (od XVI w.); 4) zakłady, przedsiębiorstwa, zjednoczenia, z branż: przemysłu, handlu, rybołówstwa, budownictwa, żeglugi, transportu i finansów, a także instytucje, zakłady oraz zjednoczenia gospodarki rolnej i leśnej (od XVI w.); 5) stowarzyszenia, bractwa, cechy, gildie kupieckie, towarzystwa, fundacje inwalidów, spółdzielczość, partie, związki zawodowe (od XIV w.); 6) działalność gosp., polit., kult. i inną posesjonatów ziemskich, ludzi wybitnych, kolekcjonerów (od XVI w.). Przy a. działa Stowarzyszenie Przyjaciół AP w Gd. LPS <br /><br />'''Archiwa kościelne: Archiwum Archidiecezjalne i archiwa parafialne.''' Archiwum Archidiecezjalne wykształciło się z a. przy kurii biskupiej  diecezji gd., ob. z siedzibą w Oliwie, ul. Cystersów 15; istnieje w obrębie Wydz. Administracji Kurii Metropolitalnej Gd. Zasób a. składa się z ponad 3,5 tys. jednostek arch., obejmuje gł. akta powstałe w wyniku działalności gd. kurii biskupiej, akta katedry oliwskiej, parafii i zgromadzeń zakonnych oraz księgi metrykalne z obszaru diecezji gd. (w tym rewindykowane z RFN). Najstarsze księgi metrykalne pochodzą z XVII w., pozostałe archiwalia z XIX–XX w. Archiwa parafii rzym.-kat. na terenie Gd., mające charakter a. bieżących, przekazują zasób hist. do Archiwum Archidiecezjalnego. MS <br /><br />'''Siedziba AP przy ul. Wały Piastowskie 5.''' Gmach wzniesiony w 1900–02 wg wzorcowego projektu oprac. w Ministerstwie Robót Publicznych w Berlinie pod kierunkiem dr. Thuera. Projekt wykonawczy jest dziełem architektów Alfreda Muttraya i Lehmbecka. Budowla składała się z 3 połączonych łącznikiem budynków: niskiego, mieszczącego na parterze mieszkania służbowe, na piętrze – biura i bibliotekę, oraz dwuczłonowego, wielokondygnacyjnego skrzydła, w którym znalazły się pomieszczenia magazynowe. Budynek swą formą archit. oraz ceglanymi elewacjami skontrastowanymi z kamiennym detalem z piaskowca odwoływał się do form zaczerpniętych z niem. architektury renes. W 1945 częściowo zniszczony; przy odbudowie skrzydła magazynowego zrezygnowano z odtwarzania jego dawnego wyglądu, wznosząc typowy tynkowany z zewnątrz budynek adm., pozbawiony ozdób architektonicznych. {{author:WS}} [[Category: Encyklopedia]]