WIELKI MŁYN

[[File:Wielki Młyn, początek XX wieku.JPG|thumb|Wielki Młyn, początek XX wieku]]

[[File:Wielki Młyn, początek XX wieku.JPG|thumb|Wielki Młyn, początek XX wieku]]

[[File:Brama na teren Wielkiego Młyna widziana z ul. Na Piaskach, początek XX wieku.JPG|thumb|Brama wejściowa na teren Wielkiego Młyna widziana z ul. Na Piaskach, początek XX wieku]]

[[File:Brama na teren Wielkiego Młyna widziana z ul. Na Piaskach, początek XX wieku.JPG|thumb|Brama wejściowa na teren Wielkiego Młyna widziana z ul. Na Piaskach, początek XX wieku]]

'''WIELKI MŁYN''', wodny, zbożowy, na wyspie zwanej Schild z uwagi na kształt przypominający tarczę (obecna nazwa Wyspa Młyńska odnosi się do zachodniej części wyspy z Wielkim Młynem), utworzonej przez ramiona q Kanału Raduni na Starym Mieście. Zbudowany przez Krzyżaków, w 1364 roku po raz pierwszy wzmiankowany. W roku 1365 istniało przy nim bractwo parobków młyńskich. W 1391 (data dyskutowana) spłonął. Odbudowany, z przedłużeniem kubatury o 12 m na zachód, przed 1407 otrzymał rozłożystą, jednokondygnacyjną bryłę ceglanego budynku na kamiennych fundamentach,  41 m długości, 26 m szerokości i 26 m wysokości. Przykryty dwuspadowym dachem (na drewnianej więźbie pokrytej dachówką), kryjącym sześciopoziomowe poddasze magazynowe na zboże i przemieloną mąkę, wsparte dębowymi podporami osadzonymi w kamiennych bazach. Dysponował 12 kołami wodnymi nasiębiernymi (po 6 z każdej strony: od południa i północy), z których każde połączone było z walcami transmisyjnymi poruszającymi po 2 żarna. Zarządzany przez Krzyżaka z konwentu q komturstwa gdańskiego, zwanego mistrzem młyńskim (Mühlmeister), któremu podlegał wyspecjalizowany personel z werkmistrzem na czele. Zboże (żyto i pszenicę) mielono dla gdańskich piekarzy i na eksport, przeróbki jęczmienia na słód dokonywano głównie dla gdańskich browarników. W przemiale pomagała czeladź klienta, który za możliwość skorzystania z Wielkiego Młyna wnosił Krzyżakom opłatę pieniężną (Molepfennik) i daninę w ziarnie, tzw. mlewne (Metze). Mlewne oznaczało konieczność przekazania Krzyżakom 1/16 partii zboża oddanego do przemiału w Wielkim Młynie. Odbudowę i rozbudowę Wielkiego Młyna po pożarze w końcu XIV wieku współfinansowali gdańszczanie poprzez udzielenie zgody na czasowe podniesienie daniny mlewnej. Krzyżacy nie dotrzymali umowy i pobierali podwyższone mlewne, co stało się przyczyną długotrwałego konfliktu (w roku 1454 gdańszczanie szacowali straty z tego tytułu na 600 tysięcy grzywien). W okresach konfliktów zbrojnych z Krzyżakami Wielki Młyn zmieniał się w ważny punkt militarny tych ostatnich; zbuntowani przeciwko nim gdańszczanie zajmowali go dwukrotnie podczas wojen polsko-krzyżackich: w 1410 i 5 II 1454 (wówczas zajęcie Wielkiego Młyna rozpoczęło w Gdańsku q wojnę trzynastoletnią). W maju 1454 roku nadany został Głównemu Miastu Gdańsk przez króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Od tej pory zarządzała nim bezpośrednio Rada Miejska (prezydujący burmistrz i pierwszy kamlarz), regulując jego działalność przez ordynacje młyńskie (1471, 1607, 1647, 1691). Od 2. połowy XV wieku zakazano klientom wstępu do Wielkiego Młyna, przemiał prowadzili tylko pracownicy (w 1471: werkmistrz, młynarz słodu, żyta, poborca danin, 9 kamieniarzy, 2 pomocników, 2 pachołków od śluz, 2 – od wagi, kucharka, dziewka od świń – razem 21 osób; w 1522: dodatkowo człowiek do przewiewania zboża; w 1568: dodatkowo młynarz nocny i pisarz). W latach 1603–1604 przemielono 4900 ton żyta i 1228 ton pszenicy.<br /><br /> Przed rokiem 1617 od wschodu (obok obecnego wejścia głównego) dobudowano piec piekarski, z kominem wystającym ponad szczyt dachu, i otwarto piekarnię. Przed 1623 Wielki Młyn otrzymał 18 kół wodnych nasiębiernych o średnicy 5 m, każde obsługiwało po 2 kamienie mielne (spoczywający nieruchomo „leżak” i obracający się „biegun”). W 1623–1632 młyn był dzierżawiony przez rodzinę von Boddeck, następnie ponownie pod bezpośrednim zarządem Rady Miejskiej. W okresie 1709–1710 zainstalowano młyn kieratowy (koński), funkcjonujący w okresach wojen (połączonych z reguły ze wstrzymaniem dopływu wody przez Kanał Raduni) i silnych mrozów. W 1740 roku wielki strajk czeladników z Wielkiego Młyna, stolarzy i młynarzy doprowadził do poważnych perturbacji w funkcjonowaniu gdańskich piekarń. Do 1806 Wielki Młyn posiadał przywilej przymusu mlewnego, czyli poboru 1/16 oddanej do przemiału partii zboża. W 1836 roku dzierżawiony przez q Jakoba Witta (1780 Gniew – zmarł na cholerę 10 XI 1848 Gdańsk), właściciela firmy hurtowego handlu zbożem i od roku 1834 browaru przy Rittergasse 10 (ul. Rycerska), otrzymał amerykańskie turbiny parowe do napędzania walców mielących ziarno oraz taśmociągi do transportu zboża i worków z mąką. Po 1874 w dzierżawie firmy H. Bartels &amp; Co. (w 1893 zatrudniającej 101 osób, w 1908 – 120), której właścicielami byli Heinrich Georg Bartels (19 VI 1842 Krzywe koło Morąga – 2 I 1889, zmarł nagle w sali giełdy zbożowej w q Dworze Artusa) i Wilhelm Kolkow (20 II 1838 Gdańsk – 9 X 1899 Gdańsk). W XX wieku turbiny zastąpiono silnikami elektrycznymi. W 1894 odrestaurowano mury; produkowano wówczas do 200 ton mąki dziennie.<br /><br /> Czynny do 1945 roku, zniszczony z wyjątkiem murów obwodowych (zawalony szczyt zachodni, wyszczerbiony wschodni, spalony dach i urządzenia). Początkowo zabezpieczono mury, a pod koniec lat 50. XX wieku Józef Chrzanowicz opracował projekt odbudowy, opierając się na XIX-wiecznej inwentaryzacji Konrada Steinbrechta. Wielki Młyn odbudowywano w okresie 1962–1965 (zamontowano stalową więźbę dachową, zlikwidowano ostrołukowe otwory wejściowe od strony wschodniej i zachodniej, w dobudówce-piekarni od wschodu przebito okna). Inauguracją otwarcia 20 VII 1962 odbudowanego obiektu była wystawa „Polska na morzu 1945–1962”. W 1965 roku zorganizowano wystawę „XX lat Polskiego Przemysłu Okrętowego”, z częścią plenerową na Wyspie Młyńskiej (do połowy lat 70. XX wieku stały pozostałości po tej wystawie: nadbudówka statku / studio nagrań płyt pocztówkowych, maszyny i urządzenia pokładowe).<br /><br /> Następnie obiekt wykorzystywano na cele magazynowe, dyskotekę, miejsce spektakli teatralnych (np. w 1980 q Teatr Wybrzeże wystawił Sprawę Dantona q Stanisławy Przybyszewskiej, w inscenizacji q Andrzeja Wajdy), do roku 1992 działały Pewex i salon gier. Przejęty przez Zrzeszenie Prywatnego Handlu i Usług w Gdańsku, po wewnętrznej przebudowie według projektu Elżbiety Piątkowskiej na trzypoziomowy dom handlowy (powierzchnia użytkowa: 2300 m², powierzchnia handlowa: 1489 m², 72 stoiska handlowe), otwarty 12 II 1994, ze skansenem archeologicznym w przyziemiu, prezentującym niektóre odkrycia z badań prowadzonych od 1991 (żarna i „leżak”). 6 XII 2004 otrzymał specjalną iluminację (32 projektory). Nazwę „Große Mühle von Danzig” nosił jeden z gdańskich statków handlowych.<br /><br /> Historycznemu Wielkiemu Młynowi towarzyszyły inne budowle. Między 1391–1407 wybudowano na wschód od niego (obecnie ul. Rajska 2), obejmujący oba brzegi Kanału Raduni spichlerz (w 1407 określony jako korn, w 1418 kornhus), obecnie błędnie zwany Małym Młynem (9 XII 1967, po odbudowie, przekazany Zarządowi Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego, tzw. Dom Wędkarza). Przebudowany w XV wieku: elewacja południowa została przelicowana, wschodnia ściana szczytowa wzmocniona masywnymi przyporami. W XVIII wieku wykonano we wnętrzu podmurówkę z odsadzką, zapewne dla wzmocnienia stropu. W końcu XIX wieku wykuto prostokątne otwory okienne i drzwiowe o nadprożach wzmocnionych stalowymi belkami. Zniszczony w roku 1945, po odbudowie pozbawiony gotyckiej fasady wschodniej, dach otrzymał zbyt wysoką więźbę. Przy obecnym placu Heweliusza, zapewne już od XIV wieku, funkcjonował dwór młyński z cieślarnią. W XVII wieku powstał przy nim dom cechowy młynarzy (Mühlergewerkshaus), w 1754 wybudowany na nowo, w 1894 (z powodu budowy nowej siedziby q Państwowej Rzemieślniczej Szkoły Dokształcającej) przeniesiony na Wyspę Młyńską, w niewielkiej odległości od Wielkiego Młyna. Dom cechowy odbudowano w roku 1997 (jako dwukondygnacyjną restaurację Dom Młynarza, połączoną z funkcją hotelarską). {{author: BŚ}} {{author: MrGl}} [[Category: Encyklopedia]]

'''WIELKI MŁYN''', wodny, zbożowy, na wyspie zwanej Schild z uwagi na kształt przypominający tarczę (obecna nazwa Wyspa Młyńska odnosi się do zachodniej części wyspy z Wielkim Młynem), utworzonej przez ramiona q Kanału Raduni na Starym Mieście. Zbudowany przez Krzyżaków, w 1364 roku po raz pierwszy wzmiankowany. W roku 1365 istniało przy nim bractwo parobków młyńskich. W 1391 (data dyskutowana) spłonął. Odbudowany, z przedłużeniem kubatury o 12 m na zachód, przed 1407 otrzymał rozłożystą, jednokondygnacyjną bryłę ceglanego budynku na kamiennych fundamentach,  41 m długości, 26 m szerokości i 26 m wysokości. Przykryty dwuspadowym dachem (na drewnianej więźbie pokrytej dachówką), kryjącym sześciopoziomowe poddasze magazynowe na zboże i przemieloną mąkę, wsparte dębowymi podporami osadzonymi w kamiennych bazach. Dysponował 12 kołami wodnymi nasiębiernymi (po 6 z każdej strony: od południa i północy), z których każde połączone było z walcami transmisyjnymi poruszającymi po 2 żarna. Zarządzany przez Krzyżaka z konwentu q komturstwa gdańskiego, zwanego mistrzem młyńskim (Mühlmeister), któremu podlegał wyspecjalizowany personel z werkmistrzem na czele. Zboże (żyto i pszenicę) mielono dla gdańskich piekarzy i na eksport, przeróbki jęczmienia na słód dokonywano głównie dla gdańskich browarników. W przemiale pomagała czeladź klienta, który za możliwość skorzystania z Wielkiego Młyna wnosił Krzyżakom opłatę pieniężną (Molepfennik) i daninę w ziarnie, tzw. mlewne (Metze). Mlewne oznaczało konieczność przekazania Krzyżakom 1/16 partii zboża oddanego do przemiału w Wielkim Młynie. Odbudowę i rozbudowę Wielkiego Młyna po pożarze w końcu XIV wieku współfinansowali gdańszczanie poprzez udzielenie zgody na czasowe podniesienie daniny mlewnej. Krzyżacy nie dotrzymali umowy i pobierali podwyższone mlewne, co stało się przyczyną długotrwałego konfliktu (w roku 1454 gdańszczanie szacowali straty z tego tytułu na 600 tysięcy grzywien). W okresach konfliktów zbrojnych z Krzyżakami Wielki Młyn zmieniał się w ważny punkt militarny tych ostatnich; zbuntowani przeciwko nim gdańszczanie zajmowali go dwukrotnie podczas wojen polsko-krzyżackich: w 1410 i 5 II 1454 (wówczas zajęcie Wielkiego Młyna rozpoczęło w Gdańsku q wojnę trzynastoletnią). W maju 1454 roku nadany został Głównemu Miastu Gdańsk przez króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Od tej pory zarządzała nim bezpośrednio Rada Miejska (prezydujący burmistrz i pierwszy kamlarz), regulując jego działalność przez ordynacje młyńskie (1471, 1607, 1647, 1691). Od 2. połowy XV wieku zakazano klientom wstępu do Wielkiego Młyna, przemiał prowadzili tylko pracownicy (w 1471: werkmistrz, młynarz słodu, żyta, poborca danin, 9 kamieniarzy, 2 pomocników, 2 pachołków od śluz, 2 – od wagi, kucharka, dziewka od świń – razem 21 osób; w 1522: dodatkowo człowiek do przewiewania zboża; w 1568: dodatkowo młynarz nocny i pisarz). W latach 1603–1604 przemielono 4900 ton żyta i 1228 ton pszenicy.<br /><br /> Przed rokiem 1617 od wschodu (obok obecnego wejścia głównego) dobudowano piec piekarski, z kominem wystającym ponad szczyt dachu, i otwarto piekarnię. Przed 1623 Wielki Młyn otrzymał 18 kół wodnych nasiębiernych o średnicy 5 m, każde obsługiwało po 2 kamienie mielne (spoczywający nieruchomo „leżak” i obracający się „biegun”). W 1623–1632 młyn był dzierżawiony przez rodzinę von Boddeck, następnie ponownie pod bezpośrednim zarządem Rady Miejskiej. W okresie 1709–1710 zainstalowano młyn kieratowy (koński), funkcjonujący w okresach wojen (połączonych z reguły ze wstrzymaniem dopływu wody przez Kanał Raduni) i silnych mrozów. W 1740 roku wielki strajk czeladników z Wielkiego Młyna, stolarzy i młynarzy doprowadził do poważnych perturbacji w funkcjonowaniu gdańskich piekarń. Do 1806 Wielki Młyn posiadał przywilej przymusu mlewnego, czyli poboru 1/16 oddanej do przemiału partii zboża. W 1836 roku dzierżawiony przez q Jakoba Witta (1780 Gniew – zmarł na cholerę 10 XI 1848 Gdańsk), właściciela firmy hurtowego handlu zbożem i od roku 1834 browaru przy Rittergasse 10 (ul. Rycerska), otrzymał amerykańskie turbiny parowe do napędzania walców mielących ziarno oraz taśmociągi do transportu zboża i worków z mąką. Po 1874 w dzierżawie firmy H. Bartels &amp; Co. (w 1893 zatrudniającej 101 osób, w 1908 – 120), której właścicielami byli Heinrich Georg Bartels (19 VI 1842 Krzywe koło Morąga – 2 I 1889, zmarł nagle w sali giełdy zbożowej w q Dworze Artusa) i Wilhelm Kolkow (20 II 1838 Gdańsk – 9 X 1899 Gdańsk). W XX wieku turbiny zastąpiono silnikami elektrycznymi. W 1894 odrestaurowano mury; produkowano wówczas do 200 ton mąki dziennie.<br /><br /> Czynny do 1945 roku, zniszczony z wyjątkiem murów obwodowych (zawalony szczyt zachodni, wyszczerbiony wschodni, spalony dach i urządzenia). Początkowo zabezpieczono mury, a pod koniec lat 50. XX wieku Józef Chrzanowicz opracował projekt odbudowy, opierając się na XIX-wiecznej inwentaryzacji Konrada Steinbrechta. Wielki Młyn odbudowywano w okresie 1962–1965 (zamontowano stalową więźbę dachową, zlikwidowano ostrołukowe otwory wejściowe od strony wschodniej i zachodniej, w dobudówce-piekarni od wschodu przebito okna). Inauguracją otwarcia 20 VII 1962 odbudowanego obiektu była wystawa „Polska na morzu 1945–1962”. W 1965 roku zorganizowano wystawę „XX lat Polskiego Przemysłu Okrętowego”, z częścią plenerową na Wyspie Młyńskiej (do połowy lat 70. XX wieku stały pozostałości po tej wystawie: nadbudówka statku / studio nagrań płyt pocztówkowych, maszyny i urządzenia pokładowe).<br /><br /> Następnie obiekt wykorzystywano na cele magazynowe, dyskotekę, miejsce spektakli teatralnych (np. w 1980 q Teatr Wybrzeże wystawił Sprawę Dantona q Stanisławy Przybyszewskiej, w inscenizacji q Andrzeja Wajdy), do roku 1992 działały Pewex i salon gier. Przejęty przez Zrzeszenie Prywatnego Handlu i Usług w Gdańsku, po wewnętrznej przebudowie według projektu Elżbiety Piątkowskiej na trzypoziomowy dom handlowy (powierzchnia użytkowa: 2300 m², powierzchnia handlowa: 1489 m², 72 stoiska handlowe), otwarty 12 II 1994, ze skansenem archeologicznym w przyziemiu, prezentującym niektóre odkrycia z badań prowadzonych od 1991 (żarna i „leżak”). 6 XII 2004 otrzymał specjalną iluminację (32 projektory). Nazwę „Große Mühle von Danzig” nosił jeden z gdańskich statków handlowych.<br /><br /> Historycznemu Wielkiemu Młynowi towarzyszyły inne budowle. Między 1391–1407 wybudowano na wschód od niego (obecnie ul. Rajska 2), obejmujący oba brzegi Kanału Raduni spichlerz (w 1407 określony jako korn, w 1418 kornhus), obecnie błędnie zwany Małym Młynem (9 XII 1967, po odbudowie, przekazany Zarządowi Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego, tzw. Dom Wędkarza). Przebudowany w XV wieku: elewacja południowa została przelicowana, wschodnia ściana szczytowa wzmocniona masywnymi przyporami. W XVIII wieku wykonano we wnętrzu podmurówkę z odsadzką, zapewne dla wzmocnienia stropu. W końcu XIX wieku wykuto prostokątne otwory okienne i drzwiowe o nadprożach wzmocnionych stalowymi belkami. Zniszczony w roku 1945, po odbudowie pozbawiony gotyckiej fasady wschodniej, dach otrzymał zbyt wysoką więźbę. Przy obecnym placu Heweliusza, zapewne już od XIV wieku, funkcjonował dwór młyński z cieślarnią. W XVII wieku powstał przy nim dom cechowy młynarzy (Mühlergewerkshaus), w 1754 wybudowany na nowo, w 1894 (z powodu budowy nowej siedziby q Państwowej Rzemieślniczej Szkoły Dokształcającej) przeniesiony na Wyspę Młyńską, w niewielkiej odległości od Wielkiego Młyna. Dom cechowy odbudowano w roku 1997 (jako dwukondygnacyjną restaurację Dom Młynarza, połączoną z funkcją hotelarską). {{author: BŚ}} {{author: MrGl}} [[Category: Encyklopedia]]