GRALATH DANIEL I, burmistrz Gdańska

Wersja z 12:28, 24 wrz 2024

Daniel Gralath I, około 1750

Daniel Gralath

Daniel Gralath I, portret autorstwa Jacoba Wessela, 1764

Renata Wilhelmina von Gralath według rysunku Daniela Chodowieckiego

Renata Wilhelmina von Gralath, portret nieznanego artysty

DANIEL GRALATH I (30 V 1708 Gdańsk – 23 VII 1767 Gdańsk), uczony, burmistrz Gdańska. Pochodził z rodziny wywodzącej się z Bawarii (Burglengenfeld, Ratyzbona). Do Gdańska z Ratyzbony przybył jego dziad, Johann Ulrich Gralath (1649–1736), osiadł na Starym Mieście i 21 I 1690 uzyskał kupieckie obywatelstwo. Był synem kupca Karla Ludwiga von Gralath (pochowany 17 VIII 1713, przy ojcu w kaplicy św. Katarzyny kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP), który 17 I 1699 także wystarał się o kupieckie obywatelstwo Gdańska, oraz poślubionej 13 X 1699 w kościele NMP Conkordii, córki ławnika Starego Miasta Daniela Grenza, 21 VIII 1714 ponownie zamężnej za rajcę Głównego Miasta Johanna Andreasa Thümmla i około 1727 za rajcę Głównego Miasta Johanna Gottlieba Beckera.

Ukończył szkołę św. Jana, 16 III 1724 zapisany został do przedostatniej klasy (secundy) gdańskiego Gimnazjum Akademickim, w 1727 był tamże oponentem przy dysertacji Arnolda Dilgera o prawach obowiązujących w Prusach Królewskich od złączenia z Polską (moderatorem był Samuel Friedrich Willenberg). Następnie studiował w Królewcu, w 1728 w Halle i w Marburgu, w 1729 w Lejdzie na fakultetach związanych z prawem, botaniką, medycyną, chemią, fizyką i matematyką. W 1734 powrócił do Gdańska, zajmując się studiami matematycznymi i przyrodniczymi oraz polityką. W 10 IX 1737 uzyskał potwierdzenie kupieckiego obywatelstwo Gdańska jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli). Od 1748 był mistrzem Kwartału Wysokiego Trzeciego Ordynku. W latach 1738–1742 był przewodniczącym Kleider-Juncker (Scholis Classicis – Szkoły Klasycznej), w 1748–1754 przewodniczącym rady kościoła NMP.

Był współinicjatorem powstania 2 I 1743 Towarzystwa Przyrodniczego, dla którego zakupił pierwszy sprzęt, w latach 1755–1757 jego prezes. Prowadził badania z zakresu fizyki eksperymentalnej, hydrauliki, zachowania się gazów, elektrostatyki, zoologii (badanie parzydełkowców) i astronomii (zajmował się obserwacją Słońca: plam i zaćmień, przejścia Wenus i Merkurego przed jego tarczą). Od 1746 prowadził badania nad wynalezioną właśnie (niezależnie od siebie przez Pietera van Musschenbroeka, profesora uniwersytetu w Lejdzie i Ewalda Kleista, dziekana katedry w Kamieniu Pomorskim) tak zwanej butelki lejdejskiej (służącej gromadzeniu ładunku elektrycznego, pierwszego kondensatora). Jako pierwszy wyjaśnił jej działanie i odkrył możliwość zwiększania napięcia prądu poprzez łączenie kondensatorów. Wyniki badań publikował w rocznikach Towarzystwa Przyrodniczego „Versuche und Abhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft zu Danzig”. Wydał drukiem trzytomową historię badań nad elektrycznością (Geschichte der Elektrozität, w latach 1747, 1754 i 1756) oraz bibliografię piśmiennictwa dotyczącego elektryczności (Elektrische Bibliothek, 1732–1746). Od 1752 członek honorowy Towarzystwa Naukowego w Getyndze. Posiadał jeden z największych księgozbiorów w Gdańsku, dziedziczony jak i kompletowany własnym staraniem. Księgozbiór zapoczątkował Constantin Schütz, w latach 1680–1712 pastor kościoła św. Katarzyny i NMP, jego zbiory córka wniosła mężowi, przyrodnikowi Jacobowi Theodorowi Kleinowi, z którego z kolei córką się ożenił. Uzupełnił księgozbiór zapisami ojczymów Johanna Thümmla i Johanna Beckera. Uzupełniany nadal przez potomków, księgozbiór (358 rękopisów, 327 ksiąg drukowanych, 83 rysunków i map, atlasy, 93 miedziorytów – głównie portretów) w 1868 przekazano Bibliotece Miejskiej (obecnie w większości w zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN).

Wraz z podjęciem działalności w miejskich organach władzy uczestniczył w ówczesnych sporach politycznych i społecznych w Gdańsku. W 1749 wszedł do komisji ordynków powołanej dla opracowania nowego wilkierza miejskiego. Wbrew stanowisku Trzeciego Ordynku, z ramienia którego wszedł w świat polityki, opowiadał się po stronie Rady Miejskiej, grupując wokół siebie zwolenników w Kwartale Wysokim. Na fali krytyki i zarzutów pod adresem gdańskiej Rady Miejskiej, Trzeci Ordynek kierował skargi do króla polskiego Augusta III dążąc do postawienia jej (i Ławy) przed sądem asesorskim. Zarzucano Radzie i Ławie m.in. nieskuteczność zwalczania nielegalnego handlu obcych (Żydów, menonitów, straganiarzy we wsiach miejskich), tolerowanie działalności handlowej i rzemieślniczej w osadach podmiejskich, zbyt rzadkie zwoływanie obrad ordynków oraz lekceważące odnoszenie się Rady do Trzeciego Ordynku. W 1749 odmówił podpisu pod podziękowaniem do króla August III za powierzenie Gottfriedowi Lengnichowi obrony prawnej żądań pospólstwa i protestował przeciwko wysyłaniu nowych skarg na Radę Miasta do władcy, uważając, że spory te należy rozwiązać w Gdańsku.

W marcu 1750 nie poparł protestu Trzeciego Ordynku przeciwko niezgodnemu z nakazem królewskim wyborowi siedmiu rajców i ławników. Król polski nakazał bowiem, by cztery wolne miejsca w Radzie i trzy w Ławie, Rada obsadziła członkami wybranymi przez siebie spośród czternastu kupców-kandydatów zaproponowanych przez Trzeci Ordynek. W intencji króla miało to mieć charakter trwałej zmiany ustrojowej Rady i Ławy. Ponieważ Rada i Ława tylko częściowo spełniły ten nakaz, król zawiesił w funkcjach nieprawnie wybranych spoza listy przedstawionej przez Trzeci Ordynek. W sierpniu 1751 podpisał z pięćdziesięcioma kupcami, w tym z kilkunastoma członkami Trzeciego Ordynku oraz 18 starszymi cechów, suplikę do króla w obronie stanowiska Rady Miasta. Tym samym złamali oni solidarny front opozycji kupiecko-rzemieślniczej. Spowodowało to, że Trzeci Ordynek domagał się w 1752 od sądu asesorskiego zawieszanie ich w prawach członków tego ordynku. Pod presją króla został wraz z grupa pięćdziesięciu osób wykluczony od kandydowania na stanowiska i urzędy miejskie, ale za zgodą Rady Miasta tylko do chwili odzyskania łaski królewskiej. Popierany przez Radę, skłonił członków wykluczonej grupy do przeproszenia króla Augusta III oraz zapłacenia mu 3000 dukatów. Na początku 1754 reskryptem królewskim został wraz z innymi przyjęty do łaski królewskiej oraz przywrócono mu pełnię praw obywatelskich. W wyniku tego wewnętrznego sporu gdańskiego król August III otrzymał z kasy miejskiej około 780 000 florenów.

Po odzyskaniu łaski króla uzyskał poparcie dworu i został wybrany w 1754 do Ławy Miejskiej, gdzie od 1757 pełnił funkcję seniora. Od 1758 był rajcą, od 1763 burmistrzem. Urząd pierwszego burmistrza pełnił w 1764, drugiego w 1763 i 1767, trzeciego w 1766, czwartego w 1765. Jeszcze jako rajca pełnił w 1762 funkcję burgrabiego królewskiego w Gdańsku.

W czasie wojny siedmioletniej (1756–1763) wspólnie z burmistrzem Gottliebem Gabrielem Weickhmannem prowadził zakończone sukcesem pertraktacje z dowództwem wojsk rosyjskich. W ich wyniku Rosjanie odstąpili od planów zajęcia Gdańska i zakwaterowania swoich wojsk w posiadłościach gdańskich. Za te zasługi król August III mianował go w 1763 łowczym królewskim na Mierzei Wiślanej.

Do 1766 kierował fundacją założoną w 1761 w Gdańsku przez księcia Józefa Aleksandra Jabłonowskiego, której celem było inspirowanie i popieranie badań naukowych, a towarzystwo naukowe Societas Litteraria miało przeprowadzać konkursy i nagradzać autorów prac z różnych dziedzin naukowych. Zainicjował też budowę długiej, czterorzędowej, wysadzanej lipami holenderskimi alei między Gdańskiem a Wrzeszczem, którą ukończono już po jego śmierci. Po ślubie mieszkał w nabytej kamienicy przy Heilige-Geist-Gasse (ul. św. Ducha), następnie także we własnej kamienicy przy Langgasse 40 (ul. Długa).

19 IX 1737 w kościele NMP ożenił się z Dorotheą Julianą (1718–1788, pochowaną w kościele NMP), córką Jakoba Theodora Kleina, znaną z dużych umiejętności gry na klawikordzie, organach i cytrze. Pozostawił sześcioro dzieci: Theodora Ludwiga, uczonego, młodo zmarłego, Daniela (1739–1809), rektora i profesora prawa gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, Karla Friedricha burmistrza gdańskiego, Christiana Wilhelma, porucznika wojsk Prus Królewskich, Gustava Jakoba (1752–1755) oraz córkę Renatę Wilhelminę (zm. 1808, pochowana w krypcie rodzinnej w kościele NMP). W młodości wraz z księżną Anną Jabłonowską organizowała ona słynną kolekcję w Siemiatyczach i opiekowała się częścią zbiorów przechowywanych w Gdańsku, wycofała się z tej współpracy wobec planów sprzedaży zbiorów Rosjanom. Była dwukrotnie zamężna, z obu małżeństw bezdzietna. Po raz pierwszy wyszła 20 IV 1790 za wdowca, burmistrza Eduarda Friedricha Conradiego, w chwili ślubu liczącego sobie 77 lat. Po raz drugi 6 X 1800 wyszła za pruskiego ministra do spraw Prus Wschodnich i Zachodnich (dawnych Prus Królewskich) Leopolda von Schröttera (1743–1815), za urzędowania którego powstała pierwsza bardzo dokładna mapa Pomorza Gdańskiego. Po pierwszym mężu była właścicielką podgdańskich wsi Otomin, Sulmin i Rębowa, które w 1806 wydzierżawiła Friedrichowi Ernstowi Hennigowi, zaś w 1808 testamentem przekazała bratu Danielowi, po którym dziedziczył je drugi z jej braci, późniejszy burmistrz Karl Friedrich.

Pochowany w kościele NMP, poświęconą mu kantatę pogrzebową skomponował Friedrich Christian Samuel Mohrheim. W 1893 w Wielkiej Alei (al. Zwycięstwa) (u wylotu obecnej ul. Smoluchowskiego) umieszczono głaz z okolicznościową plakietą, jedna z bocznic alei nosiła jego imię (Gralathstraße, obecnie ul. Hoene-Wrońskiego). W 1945 usunięto plakietę, w nowej formie, po uchwale Rady Miasta z 24 IV 2003, zainstalowana 30 V 2004 (zob. pomnik Daniela Gralatha). Jego płaskorzeźbowy wizerunek umieszczono w wykuszu na elewacji budynku banku przy ul. Okopowej 1 (wraz z innym zasłużonymi dla Gdańska postaciami). 23 V 2009 w Parku im. Ronalda Reagana z inicjatywy Fundacji Wspólnota Gdańska odsłonięto granitową rzeźbę jego głowy, autorstwa Iwony Jurkiewicz, jako część wystawy stałej "Wielcy Gdańszczanie". 20 IX 2010 jego imię otrzymał gdański tramwaj typu Pesa Swing 120NaG nr 1011. Uchwałą Rady Miasta Gdańska z 25 V 2023 (na wniosek prezydenta Miasta Gdańska), jego imię otrzymał gdański park położony między ulicami Smoluchowskiego, Skłodowskiej-Curie i al. Zwycięstwa. EWŁ JZ









Bibliografia:
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2019, t. VI, s. 60, 199; VII, s. 450.
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 307.
Cieślak Edmund, Gralath Daniel, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. II, Gdańsk 1994, s. 100–102.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, Klausdorf–Schwentine 1986–1992, Bd. 2, 322.
Zdrenka Joachim, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342–1792 i 1807–1814, t. II, Gdańsk 2008, s. 118.