STARE SZKOTY

'''STARE SZKOTY''' (1520 Schotlandt, 1560 Schottlandt, 1570 Szotlandia, 1590 pol. Szotland, 1601 miasteczko Szotland, od 1781 urzędowa nazwa Altschottland, Szotland Stary – w odróżnieniu od q Nowych Szkotów), ob. część dzielnicy Chełm – Gd. Południe. Osada powst. na gruntach wsi Górka (q Biskupia Górka), w dobrach biskupów włocławskich, na zboczu wzgórza zw. pierwotnie Breberg, po 1592 q Jezuicką Górą, opadającą od wsch. do q Kanału Raduni. Zajmowała obszar po obu brzegach Kanału Raduni, płn. granicę stanowiła ob. ul. Cienista, płd. ob. ul. Podmiejska i częściowo ul. Sandomierska, od wsch. gł. trakt handl. z południa (ob. Trakt św. Wojciecha), wzdłuż którego aż do q Krótkiej Regi przylegały q Chmielniki Pelplińskie. Na płn. od Chmielników grunt po obu stronach traktu przyporządkowano St. Sz., tu także znajdowała się najbogatsza ich część q ul. Motławska (wraz z q Psim Zakątkiem). Osadę nieformalnie dzielono na część górną (do ob. ul. Brzegi) i dolną (na wsch. od Kanału Raduni). Już 1509 osada osiadłych w dobrach biskupów rzemieślników ze Szkocji oraz hol. menonitów i Żydów, gł. tkaczy, także płócienników, garbarzy, obuwników, powroźników, rzeźników oraz browarników, nie mających szans na prowadzenie działalności w Gd. Jako mieszkańcy dóbr biskupich nie podlegali prawu miejskiemu (nie musieli zwł. należeć do cechów, nie płacili nakładanych przez miasto podatków, np. akcyzy). Byli konkurencją dla rzemiosła gd.: jakość ich produktów (mimo że cechy gd. określały ich mianem partaczy) nie ustępowała wyrobom rzemieślników gd., taniość powodowała chętne ich nabywanie przez gdańszczan (wpływając np. na konieczność obniżki cen przez cechy). Władze miasta uznawały kupowanie produktów zwł. z tej osady za przemyt, zaostrzając kontrolę u bram, stosując rewizje na ul. miasta). Osada grupowała także wyrzutków z Gd., którym na terenie objętym miejską jurysdykcją groziły sprawy sądowe. Stąd często w źródłach gd. prześmiewcza parafraza jej nazwy: Schadeland. <br /><br />Posiadłość niezwykle dochodowa (w 1598 – 1000 zł, 1713 – 2180 zł, 1751 – 8366 zł dobrą monetą), pozostawała pod szczególną pieczą biskupów włocławskich (1570 przywilej dla społeczności szkockiej, wymieniono nazwiska 10 starszych gminy, w tym osadników Bocha, Brussego, Zihoba, Stolczego i Slapendorpa, 1580 przywilej dla Tabernae Szotland). Według wykazu mieszkańców z 1597 mieszkało tu 209 rodzin (ponad 1000 osób), w tym 96 katolickich, 71 menonickich, 22 luter., 16 kalwińskich. W 1656, wraz z ul. Motławską, zamieszkiwało tu 99 rzemieślników. Osadę reprezentował tzw. sędzia (judex), stojący na czele samorządu (złożonego z pisarza, instygatora i 6 ławników), nazywanego niekiedy magistratem lub sądowymi (w połowie złożonego z katolików, w połowie z luteran, z całkowitym wykluczeniem menonitów). Sędzia podlegał zarządcy (staroście lub włodarzowi) klucza biskupich wiosek w Subkowach. Podatki na rzecz biskupów pobierało 6 tzw. kolektorów (Feierherren), od 1620 obowiązywał osobny q wilkierz. Pod pretekstem zabezpieczenia Gd. w latach wojny niszczone (palone, rozbierane) przez gdańszczan 5 XI 1520 (w czasie ostatniej wojny z Krzyżakami), 1577 (wojna z królem pol. Stefanem Batorym), 1656 (w okresie wojen ze Szwedami). W 1806 zniszczono ponad 100 domostw i 42 warsztaty rzemieślników, kramarzy i straganiarzy. Zawsze szybko odbudowywane. W 1659 władze Gd. apelowały do króla pol. Jana Kazimierza o usunięcie konkurentów m.in. ze St. Sz. i starały się o uzyskanie osady, jako rekompensaty za poniesione koszty wojenne, oferowały również jej wykup z rąk biskupów. Wobec sprzeciwu strony kościelnej do transakcji jednak nie doszło. W XVII w. szczególnie szybko rozwijała się branża piekarnicza (pojawiło się nawet w Gd. określenie: chleb szkocki) oraz garbarska. Od 1592 na Brebergu (Jezuickiej Górze) osadzono q jezuitów, faktycznie zamieszkałych w osadzie od 1601, a od 1615 posiadających także płn. część Krótkiej Regi (gdzie powstał ich kośc. q Nawiedzenia NMP, konsekrowany 1617). Od 1621 jezuici prowadzili szkołę średnią q Kolegium Gd. Po 1656 to oni wnieśli przed sąd asesorski oskarżenie gdańszczan o bezprawne zniszczenie osady. W 1676–77 odbudowali kośc. pod nowym wezwaniem (q kośc. św. Ignacego) w górnej części St. Sz., tam też między 1686 a 1727 wzniesiono nowy kompleks kolegium, z częścią mieszkalną, wielkim refektarzem, szkołą. Od 1650 znajdował się w St. Sz. klasztor i q kośc. św. Jana Chrzciciela wraz ze szpitalem bonifratów. Według relacji Karola Ogiera (1635–1636) q menonici posiadali tu liczne, lecz nieformalne domy modlitw. W St. Sz. osiedlali się także od końca XV w. q Żydzi, którzy 1701 usiłowali otworzyć dom modlitwy, a od ok. 1724 dysponowali synagogą, tzw. górną, oraz towarzystwem pogrzebowym (Chevra Kadisha). <br /><br /> W XVIII w. nastąpił dalszy rozwój osady, mimo kolejnych restrykcji i ograniczeń wymiany z Gd. (m.in. w 1703 dotkliwe kontrybucje i wyburzenia, przed 1726 budowa nowej drogi do Gd. omijającej osadę od wsch.). W 1713 zamieszkiwało tu 106 rodzin: 57 luter., 33 menonickie, 14 katolickich i 2 kalwińskie oraz kilkanaście rodzin żyd. nieujętych w biskupim wykazie. W 1718 bp włocławski Felicjan Konstanty Szaniawski przyznał tutejszym rzeźnikom status cechu. Kolejne zniszczenia przez gdańszczan odnotowano 1734, odbudowa wszystkich części St. Sz. trwała do lat 60. XVIII w., m.in. przebudowano gruntownie kośc. św. Ignacego. W 1745 funkcjonowało tu ok. 100 lokalnych browarów. Po i rozbiorze Polski (1772) St. Sz. znalazły się w składzie q Zjednoczonego Miasta Chełm. W 1777 w sąsiedztwie Krótkiej Regi umieszczono biuro akcyzowe i urząd celny. W 1775–93 w St. Sz. odbywały się konkurencyjne dla Gd. q jarmarki dominikańskie. W 1807 w 220 domach mieszkało 2660 osób, w tym 400 menonitów i 584 Żydów w rejonie q Winnicy. W efekcie działań wojsk napoleońskich 1807 spłonęły 102 domy (w tym dom ormiańskiej rodziny q Schahnasjan w górnej cz. osady), 1813 kolejnych 105. Od 1814 St. Sz. włączono w granice adm. Gd. Po wojnach napoleońskich odbudowano osadę tylko w części górnej (1819 – 24 domy i 221 mieszkańców), pozostały obszar zmieniono w kartofliska. Funkcjonoway tu nadal q browary, w tym rodziny q Fischerów, posiadającej nast. kolejne zakłady w Gd. oraz liczne destylatornie alkoholu prowadzone przez menonickie rodziny w Gd. i we Wrzeszczu. W 1826 w miejscu zniszczonego kolegium jezuickiego wybudował szkołę ludową (Volksschule, z późn. adresem Radaueneufer / ul. Brzegi 49). Od lat 30. XIX w. na posesji nr 125 (po 1900 Radaueneufer, ul. Brzegi 25), na stoku Szewskiej Góry (Schusterberg), funkcjonowała restauracja q Johanna Stephana Schahnasjana z q ogrodem. W 1869 St. Sz. liczyły 269 mieszkańców, 1910 (wraz z Oruńskim Przedmieściem) – 4774, 1927 w 310 budynkach (mieszkania w 84% były jedno lub dwupokojowe) mieszkało ok. 5 tys. osób. Na przeł. XX–XXI w. nastąpił nowy impuls urbanistycznego rozwoju, powstały osiedla domków jednorodzinnych w górnej części (rejon ul. Brzegi i Szkockiej), nawiązujące architektonicznie do dawnej zabudowy osady. W 2010, w miejsce byłej szkoły lud. przy ul. Brzegi 49, powstała nowa rezydencja abp. metropolity gd. {{author: SK}}  [[Category: Encyklopedia]]