REFORMACJA

'''REFORMACJA. Przyczyny.''' Zainicjowany przez Marcina Lutra w saskiej Wittenberdze ruch odnowy Kościoła, powstały na kanwie krytyki papieskich odpustów i postulatu głoszenia czystego Słowa Bożego, rewizji doktryny i nauczania, sprawowania kultu i liturgii, doprowadził do rozłamu w zach. chrześcijaństwie, odbił się szerokim echem w Europie i dotarł także nad Motławę. Gd. pozostawał w ścisłych kontaktach handl. i kult. z krajami Rzeszy, w tym także z Wittenbergą. Od momentu założenia uniw. w Wittenberdze do pojawienia się pierwszych symptomów reformacji w Gd., studiowało tam wielu gdańszczan. Radykalizm rel. splótł się w Gd. – podobnie jak w Niemczech – z radykalizmem społ. Na kryzysową sytuację w Gd. wywarła wpływ także sytuacja polit., czyli wojna pol.-krzyż. (1519–21) oraz wojna Hanzy z Danią (1522). Doszła do tego rywalizacja o władzę pomiędzy patrycjatem i pospólstwem oraz rosnące znaczenie tego ostatniego w gd. społeczeństwie – warstwy szczególnie podatnej na luterańskie idee; ponadto spory pomiędzy Radą a cechami, niezadowolenie plebsu z pogarszającej się sytuacji gosp., antagonizmy narodowościowe (napływ obcych osadników), krach finansów miejskich związany z korupcyjną działalnością niektórych przedstawicieli władzy (q Eberhard Ferber). Grunt pod związaną z przemianami rel. rewoltę społ. przygotowała działalność braci q Maternów. Rolę odegrało także rodzące się w Gd. q drukarstwo. Przede wszystkim jednak był to kryzys rel., w Gd. przejawiający się osłabieniem konwentów zakonnych, ich konfliktami z mieszczaństwem, nadmiernym fiskalizmem Kościoła (także kwestią sprzedaży odpustów), szafowaniem karami kościelnymi (interdykty), dysproporcjami w wykorzystaniu kadr duchowieństwa (nieobecni w życiu swoich wspólnot proboszczowie parafii, zabiegający o dobra materialne, trudniący się dyplomacją i polityką, zastępowani w pracy duszpasterskiej przez kaznodziejów z miejscowych konwentów zakonnych obok ponad 200-osobowej rzeszy tzw. księży altarystów z kaplic i fundacji pryw., niezaangażowanych w bezpośrednie duszpasterstwo dla miasta, tworzących rodzaj duchownego proletariatu i nieprzygotowanych w należyty sposób do pracy w dużym ośrodku miejskim). <br/><br/> '''Przebieg pierwszych wystąpień.''' Reformację w Gd. zapoczątkowało 1518 wystąpienie Jakoba Knadego z zakonu dominikanów, a także złamanie przezeń ślubu celibatu. Mimo edyktu królewskiego z 1520, zakazującego szerzenia nowinek rel., 1520–22 gd. drukarnia q Hansa Weinreicha wydała wiele pisemek o luterańskiej treści, w zapusty 1522 wystawiono w q Dworze Artusa sztukę z sympatią odnoszącą się do Lutra. 13 VII 1522 rozpoczął reformacyjną działalność w Gd. Jacob Hegge, zwany Finckenblockiem, pocz. głoszący nauki poza miastem i poza obiektami sakralnymi (na stoku q Grodziska; q kośc. Bożego Ciała). W kazaniach piętnował nadużycia w Kościele, występował przeciw celibatowi księży i kultowi świętych. Kaznodziei udostępniono nast. szpitalny kośc. Bożego Ciała oraz cment. szpitala św. Gertrudy. W październiku 1522 tzw. kolegium 48 proponowało oddanie mu kośc. w mieście. Na przeł. 1522 i 1523 kolejni zwolennicy reformacji pojawili się na ambonach klaszt. kościołów franciszkanów i brygidek. Z początkiem 1523 rozwinęli w mieście działalność kaznodziejską Paul Kerlin (q kośc. św. Jana), eks-karmelita z gd. konwentu Mathias Bienewald, wielki wpływ na dynamikę wydarzeń miał studiujący w Wittenberdze syn gd. ławnika Johann Bonholt, utrzymujący z miastem kontakt listowny, a od jesieni 1523 proboszcz i kaznodzieja w q kośc. św. Barbary. W q kośc. NMP okresowo pojawiali się kaznodzieje wywodzący się nie ze stanu duchownego, ale z pospólstwa i służby kościelnej (początek 1523). Rozwoju wypadków nie powstrzymała osobista interwencja bp. włocławskiego Macieja Drzewickiego w sierpniu 1523. Pod koniec września 1523 Hegge uzyskał dostęp do ambony kośc. NMP i zachęcił mieszczan do niszczenia wyposażenia świątyń, by położyć kres kultowi obrazów i świętych. Wtedy usunięto go z miasta, a kaznodzieją w kośc. NMP uczyniono zwolennika umiarkowanych reform, franciszkanina Alexandra Svenichena, który pełnił tę funkcję do 22 i 1525. Jako kaznodzieja najważniejszego kośc. w Gd., na mocy ordynacji z 24 II 1524 Svenichen został zobowiązany do nadzorowania innych kaznodziejów i księży w mieście. W marcu 1524 bp Drzewicki próbował bezskutecznie zaaresztować radykalnego kaznodzieję Paula Grünewalda. Po powrocie Heggego z Wittenbergi doszło do intensyfikacji reformacyjnych wystąpień. Zaprzestano płacenia dziesięciny z wiejskich posiadłości miasta i nie stosowano się do kar kościelnych, a stosunki pomiędzy miastem a bp. znów się pogorszyły. Pod koniec sierpnia 1524 pospólstwo pod wodzą kowala Petera Königa oraz prawnika q Johanna Wendlanda obrało 5 kaznodziejów dla 5, znajdujących się pod patronatem miasta, kościołów parafialnych w Gd. Jednocześnie doszło do rabunku klasztornego mienia i kościelnych precjozów. Zakonników zachęcano do opuszczania konwentów, a proboszczów zawezwano do powrotu do macierzystych parafii. Na początku 1525 wydano nowe, restrykcyjne zarządzenia wobec zakonów w mieście, uniemożliwiające im swobodną działalność. 22 i 1525, po obaleniu starych władz miasta, Svenichena odsunięto od ambony kośc. NMP. <br/> Wydane 24 stycznia tzw. Artykuły (Artickelbrief) utrwalały luterański porządek w Gd., zezwalały na zupełną swobodę głoszenia nowej wiary, ustanawiały zasadę wyboru proboszczów przez lud, usuwały z miasta bluźnierców i krzywoprzysięzców, rozwiązywały działające w mieście zgromadzenia zakonne, a ich klasztory przekazywały na cele publiczne: szpitale i szkoły. Zabroniono łac. śpiewów, nabożeństwa odprawiano tylko w jęz. niem., zniesiono celibat. W kośc. zarządzanych przez radykalniejszych kaznodziejów (jak Hegge) niszczono obrazy, rzeźby, usuwano boczne ołtarze. Nowym kaznodzieją w kośc. NMP został jeden z bliskich współpracowników Marcina Lutra, Michael Hänlein, z zadaniem łagodzenia zbyt radykalnych nastrojów społecznych w Gd. (wpływ tzw. wojny chłopskiej w Niemczech). Po zawarciu traktatu krakowskiego (9 IV 1525) i sekularyzacji Prus Krzyżackich, król Polski Zygmunt i Stary zażądał przywrócenia w Gd. starego ładu rel. i społ. (maj 1525), pozwał przed swój sąd najbardziej radykalnych kaznodziejów (sierpień – październik 1525). W rezultacie pomiędzy grudniem 1525 a lutym 1526 przywrócono w mieście msze łac., w styczniu 1526 odsunięto od ambony Heggego i innych radykałów. Po przybyciu króla do miasta (17 IV 1526) niektórzy gd. reformatorzy ratowali się ucieczką, innych otoczył opieką książę prus. Albrecht. Król nakazał jednocześnie zwrot zagrabionego kościelnego mienia i restytucję klasztorów. We wszystkich bractwach tak cechowych, jak i kupieckich, przywrócono sprawowanie kultu podług starego obrządku. W czerwcu rozpoczęto postępowanie wobec ok. 200 duchownych oskarżonych o złamanie ślubu celibatu. 12 lipca z tego powodu pozbawiono majątku i wydalono z diecezji włocławskiej 35 osób, 84 dalszych duchownych dotknęło tylko wydalenie. 8 lipca król rozkazał mieszczanom w ciągu 6 dni pozbyć się książek, obrazów, śpiewników, które w jakikolwiek sposób byłyby związane z reformacyjnymi nowinkami. Ostateczną restytucję Kościoła katolickiego w mieście zatwierdziły, w jednoznaczny sposób, wydane w imieniu królewskim dla Gd. tzw. Statuta Sigismundi z 20 VII 1526, grożące wysokimi karami za dalsze propagowanie luteranizmu w mieście. <br/><br/> '''Zwycięstwo reformacji w Gdańsku – przywilej dla wyznania augsburskiego.''' Przemiany reformacyjne zaszły w Gd. jednak zbyt daleko, by można im było się przeciwstawić metodami adm. Zwłaszcza pospólstwo było szczerze zainteresowane reformą Kościoła na warunkach określonych naukami Lutra. Faktyczne duszpasterstwo w mieście, na skutek nieobecności proboszczów, spoczywało w rękach mianowanych za wiedzą Rady kaznodziejów, pośród których już 1529 pojawili się zwolennicy luteranizmu, m.in. Pankratius Klemme (zm. 1546). Jego działalność cieszyła się umiarkowanym wsparciem ówczesnego oficjała gd., Urbana Ulriciego (do 1540), dbającego jedynie, aby formy liturgii nie ulegały zmianie, a wszelkie powinności i opłaty na czas trafiały do biskupa. Również Rada Miejska, choć nominalnie katolicka, uznała za stosowne bronić działalności Klemmego. W 1536, w porozumieniu z oficjałem Ulricim, mianowała go pastorem – niejako drugim proboszczem – kośc. NMP. 28 X 1537 Klemme opuścił klasztor dominikański i zrzucił habit zakonny, oficjalnie przyznając się do luteranizmu. W mieście słabło zainteresowanie katolickim życiem sakramentalnym, zamierały bractwa i fundacje mieszczan, zanikały na skutek braku powołań lokalne konwenty klaszt., odmieniały się obyczaje religijne ogółu społeczności. Nie skutkowały w tym względzie interwencje miejscowych ordynariuszy. Wielką rolę we wspieraniu idei reformacyjnych w mieście odegrała po 1538 pierwsza oficyna drukarska w Gd., wydająca liczne pisma protestanckie (q drukarstwo). Nie bez znaczenia było zaistnienie pierwszego luterańskiego uniw. w tej części Europy, w Królewcu (1544). Po śmierci Klemmego 1546 otwarcie przystąpiono do realizacji programu pospólstwa, formułując nowe, luterańskie z ducha, ordynacje dla gd. szpitali (1546, 1548), dla ubogich (1551) i reformując miejskie szkolnictwo (1552). Dalsze przemiany w Gd. zachodziły pod wpływem spontanicznego rozwoju reformacji w Polsce i na Litwie po 1548 (zgon króla Zygmunta i Starego) i tendencji ogólnoeuropejskich (pokój augsbur. 1555). Już 1549–51 niektórzy kaznodzieje udzielali w kośc. poza murami miasta (np. Stefan Bülow w Lazarecie) komunii pod 2 postaciami. Tej ostatniej domagano się w tzw. gravaminach wystosowanych do króla pol. Zygmunta Augusta podczas jego wizyty w mieście 1552. Duchowni o jawnie luterańskich poglądach 1552–56 pracowali okresowo także w najważniejszych świątyniach wewnątrz miasta (Johannes Halbrodt, Jakub Wagner). W 1555 Rada Miejska zakazała w mieście katolickich procesji, a 1556 (mimo biskupich i królewskich interwencji) dopuściła, aby w małych kośc. szpitalnych udzielano komunii pod postacią chleba i wina. Na zmianę stanowiska królewskiego wpłynęła intensyfikacja działań królewskich w kwestii inflanckiej. Zygmunt August co najmniej od grudnia 1556 starał się uzyskać od Gd. sporo pieniędzy na wojsko i flotę i obiecywał, że będzie patrzeć przez palce na luterańskie innowacje. W zamian żądał zachowania starej liturgii (łacina, śpiewy) i wystroju wnętrz kościelnych (zakaz usuwania obrazów i rzeźb). Po zatwierdzeniu w czerwcu pożyczki i podarku dla monarchy Rada Miejska uzyskała odeń pisemny przywilej wolności wyznaniowej (5 VII 1557). W sensie formalnym było to tylko czasowe (do następnego sejmu walnego) zezwolenie na udzielanie komunii pod 2 postaciami. W praktyce było to zamknięcie długiego okresu odchodzenia miasta od katolicyzmu. 31 X 1557, w rocznicę wystąpienia Lutra, po raz pierwszy we wszystkich kościołach Gd. sprawowano Eucharystię na nowych zasadach. <br/><br/> '''Stworzenie podstaw organizacyjnych i doktrynalnych kościoła luterańskiego w Gdańsku.''' W 1557 powstała pierwsza luterańska ordynacja kościelna dla Gd., wzorowana po części na ordynacji wrocławskiej, wytworzona niejako wspólnie w dyskusji z Toruniem i Elblągiem. W 1558 w przejętym przez miasto klasztorze q franciszkanów otworzono protestancką szkołę średnią, z czasem przekształconą w q Gimnazjum Akademickie. W Gd. w opozycji do modnego w tym czasie w Prusach Książęcych tzw. ozjandryzmu (od nazwiska Andreasa Osiandra, zm. w Królewcu 1552, propagującego Chrystusową sprawiedliwość realnie zamieszkującą w wierzących) preferowano luteranizm ortodoksyjny, wittenberski, głoszący sprawiedliwość istotową, zaakceptowany z czasem przez większość protestanckich duchownych i ogół mieszczaństwa. W 1561 wybuchł w Gd. spór o tzw. relikwie (świętość chleba i wina pozostałego po Wieczerzy Pańskiej), który przerodził się z czasem w polemikę wokół tzw. Formuły zgody (Formulae Concordiae – Danziger Notulae – Notelstreit, opracowanej 1562 przez Jakoba von Barthena). W sporze o relikwie zwyciężył pogląd Veita Nubera (kaznodziei z kośc. NMP) o zachowaniu wartości sakramentalnej przez resztki z Wieczerzy. Spór o Formułę zgody, opracowaną wg nauk Marcina Lutra, ostro wymierzoną przeciwko poglądom katolickim i kalwińskim (tzw. II reformacja w Gd.), trwał do 1568 i ostatecznie zakończył się jej uznaniem przez zdecydowaną większość gd. protestanckiego duchowieństwa. Niezadowoleni radykałowie stworzyli natomiast grupę tzw. Dzieci Chrystusowych. W tym czasie, 1567, powstało w Gd. hierarchicznie zorganizowane Ministerium Duchowne (Geistliches Ministerium) na czele z seniorem, pierwszym pastorem kośc. NMP, które przejęło jurysdykcję duchowną i ordynowanie kaznodziejów do kościołów na terenie całego terytorium Gdańska, a także poza nim, w Prusach Królewskich (pierwszy senior – Johann Kittelius). Świecką głową Kościoła luter. w Gd. pozostawała Rada Miejska. Ordynację dla kośc. NMP z 1567 można uznać za pierwszą gruntownie luterańską i gd. ustawę kościelną. Pełna i kompletna ordynacja kościelna dla całego gd. kościoła luterańskiego została opracowana i zatwierdzona 1570. Z kolei decyzja Rady Miejskiej z początku 1575 o przyjęciu luterańskiej nauki wg umiarkowanego, ortodoksyjnego systemu Filipa Melanchtona, panującego w tym czasie tak w Wittenberdze, jak i np. w Królewcu, zakończyła formowanie podstaw doktrynalnych nowego Kościoła. Uwieńczeniem tego pionierskiego okresu w dziejach luteranizmu gd. było ponowienie przywileju wyznaniowego 1577, po wygaszeniu konfliktu miasta z królem pol. Stefanem Batorym. Ów przywilej gwarantował wyznawcom kośc. augsbur. pełnię swobody i zachowanie wszelkich dotychczasowych zdobyczy z zastrzeżeniem zachowania niezmienionych form kultu. {{author: SK}} [[Category: Encyklopedia]]