KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA I ŚW. JANA APOSTOŁA

Wersja z 19:03, 2 lip 2023

Znak własnościowy kościoła św. Jana

Kościół św. Jana na tzw. Planie sztokholmskim (rysunku wykonanym piórkiem) przypisywanym Antonowi Möllerowi, około 1600

Kościół św. Jana,
Barthel Ranisch, 1695

Kościół św. Jana, Der Stadt Dantzigk..., 1687

Kościół św. Jana,
F.L. Meyer, ok. 1870

Kościół św. Jana, 1901

Widok na nawę w kościele św. Jana w kierunku wschodnim, 1901

Widok na wnętrze kościoła św. Jana, 1912

Kościół św. Jana po 1945

Kościół św. Jana, lata 70/80 XX wieku

Kościół św. Jana, widok od południa, 2013

Wnętrze kościoła św. Jana

Fresk odsłonięty w kościele św. Jana

KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA I ŚW. JANA APOSTOŁA, Główne Miasto, ul. Świętojańska 50 (do 1945 Johannisgasse). Zbudowany w 1344 roku dla dzielnicy powstałej po włączeniu do Głównego Miasta terenów wcześniej należących do dominikanów (między ul. Szeroką a Starym Miastem). Dzielnicę tę, od wezwania kościoła, nazywano niekiedy Świętojańską.

Początkowo niewielka kaplica o konstrukcji szkieletowej, położona w pobliżu narożnika obecnych ulic Świętojańskiej i Minogi. Budowę właściwego kościoła rozpoczęto około 1370. Początkowo filia kościoła św. Katarzyny, w 1456 uzyskał rangę świątyni parafialnej północnej części Głównego Miasta. Wzniesiony z trójnawowym korpusem i trójnawowym prezbiterium. Początkowo planowano wzniesienie niższego kościoła, zdecydowano się jednak na zbudowanie wysokiej hali. W 1465 zakończono przesklepianie wnętrza i kościół otrzymał niemal obecny kształt, z wyjątkiem wieży, której podwyższanie przerwano w 1444 wskutek zakazu Krzyżaków (decydowały względy strategiczne, bliskość krzyżackiego zamku) i zbudowano dopiero w ostatecznym kształcie po wojnie trzynastoletniej. Korpus kościoła jest trójnawową, czteroprzęsłową halą. Nawa poprzeczna – z obu stron wysunięta o jedno przęsło przed boczne ściany budowli. Prezbiterium ma trzy nawy i trzy przęsła. W jego wschodniej ścianie znajdują się dwie wieżyczki schodowe. Od zachodu do korpusu przylega wieża na planie zbliżonym do kwadratu z wieżyczką schodową przy północnej ścianie. Na ośmiobocznych filarach wspierają się sklepienia gwiaździste z żebrem przewodnim. Siły ze sklepień są przenoszone przez zewnętrzne przypory. Od północy do prezbiterium przylega zakrystia z dwuprzęsłowym sklepieniem, podobnym do sklepień samego kościoła. Między zakrystią a północnym ramieniem transeptu znajduje się dawna Biblioteka Zachariasza Zappio z 1690. Zdobi ją bogate sklepienie kryształowe. Do południowego ramienia transeptu jest dobudowana kaplica.

Z powodu nieprawidłowego wykonania fundamentów wkrótce po wybudowaniu pojawiły się poważne problemy konstrukcyjne, kilka razy dochodziło do poważnych katastrof. 20 I 1543 w wyniku pożaru wieży stopieniu uległy dzwony, uszkodzony został zegar. W 2. połowie XVII wieku bliskie zawalenia się było prezbiterium. Od XVI wieku do 1939 przeprowadzono wiele prac wzmacniających fundamenty, mury i sklepienia. Nie usunięto jednak głównej przyczyny problemu, czyli zbyt płytkiego posadowienia ław i stóp fundamentowych. W 1913 zamontowano w kościele centralne ogrzewanie.

Działka kościoła była otoczona murem z bramami od południa i zachodu, do kościoła ze wszystkich stron przylegały parterowe i piętrowe przybudówki. W XIX wieku większość murów i dobudówek rozebrano, zastępując je metalowo-ceglanym ogrodzeniem. Od 1. połowy XVI wieku służył luteranom, którzy wyposażyli go w wiele dzieł sztuki. W latach 1943–1945 przeprowadzono prace, które częściowo zabezpieczyły je przed zniszczeniem. Większość zabytków ruchomych została zdemontowana i ukryta poza Gdańskiem (między innymi główne i boczne organy, drewniana empora z nawy południowej z barokową dekoracją malarską i rzeźbiarską, ambona, chrzcielnica, liczne epitafia, obrazy, rzeźby, świeczniki, blakiery).

Od przełomu XIX/XX wieku kościół udostępniono za niewielką opłatą turystom. Po I wojnie światowej w kaplicy Bożego Ciała umieszczono tablice z nazwiskami poległych na frontach parafian. Wiosną 1945 spłonęła więźba dachowa wraz z sygnaturką wieży. Runęła część sklepień prezbiterium: środkowe przęsło południowej nawy, dwa wschodnie przęsła środkowej nawy i przęsło wschodnie oraz część środkowego przęsła północnej nawy. Zawaliły się sklepienia transeptu: dwa pola północne i pole środkowe. Zniszczeniu uległa również wschodnia część sklepienia zakrystii. Po zakończeniu działań wojennych ostatni niemiecki pastor Otto Eichel przekazał formalnie budowlę polskiemu pastorowi luterańskiemu, Zygmuntowi Michelisowi, przybyłemu z Warszawy. Faktu tego nie uznały władze polskie, przejmując kościół na podstawie dekretu o mieniu poniemieckim na własność państwową. Urządzono w nim lapidarium (miejsce przechowywania fragmentów rzeźb odnajdywanych w ruinach), wykorzystywany był jako miejsce kręcenia scen do filmów wojennych (np. serialu Kolumbowie Janusza Morgensterna).

W 1948 wzmocniono północno-wschodni narożnik prezbiterium, ratując go przed zawaleniem. W 1952 naprawiono dachy naw, w latach 1967–1971 powstał dach wieży oraz klatka schodowa i żelbetowe stropy tej części budowli. W 1965–1985 wzmacniano fundamenty filarów, zrekonstruowano sklepienia. Przeprowadzenie tych prac uratowało budynek, ale brak stałego gospodarza spowodował dalsze straty. Największą z nich było zawalenie się 1 V 1986 filara nawy północnej wraz z częścią sklepień. Filar i sklepienie odbudowano jeszcze w tym samym roku, ale przy tej okazji obetonowano wszystkie pozostałe filary zachodniego korpusu. Dopiero od 1991 własność gdańskiej diecezji Kościoła katolickiego. Jej gospodarzem został proboszcz kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny ks. Stanisław Bogdanowicz, który doprowadził do renowacji byłej Biblioteki Zappio i zakrystii, poświęconych 20 IV 1992 i funkcjonujących jako kaplica, między innymi duszpasterstwa środowisk twórczych oraz Kaszubów i Mniejszości Niemieckiej. Dalszymi pracami zajęło się Stowarzyszenie Odbudowy Gotyckiego Kościoła św. Jana w Gdańsku i Nadbałtyckie Centrum Kultury (NCK). Instytucja ta podjęła się dalszej odbudowy – na podstawie umowy użyczenia kościoła św. Jana, zawartej 23 II 1995 na 30 lat z archidiecezją gdańską.

W 1996 zostały wzmocnione fundamenty wschodniej zagrożonej części, rozpoczęto prace przy zachowanych we wnętrzu zabytkowych elementach dawnego wyposażenia, przy ołtarzu głównym wzniesionym w latach 1599–1612 przez Abrahama van den Blocka, przy barokowym nagrobku Nathanaela Schrödera w południowej nawie prezbiterium, kamiennych płytach nagrobnych oraz przy polichromiach na ścianach i filarach. Wzmocniono ściany i sklepienia, zrekonstruowano brakujące maswerki w oknach. Do zabezpieczonego wnętrza powracały zabytki przechowywane w innych świątyniach (między innymi barokowa krata schodów prowadzących do biblioteki, gotycki krucyfiks z belki tęczowej i jeden z dzwonów). Mimo nadal trwających prac konserwatorskich kościół był wykorzystywany jako sala wystawowa i koncertowa pod nazwą Centrum św. Jana, służy od 1998 także Duszpasterstwu Środowisk Twórczych Archidiecezji Gdańskiej. 27 II 2007 specjalnym aneksem wydłużono okres użytkowania kościoła przez NCK do 50 lat (tj. do 2045).

Prace konserwatorskie zakończył dwuetapowy projekt „Projekt rewaloryzacji i adaptacji kościoła św. Jana w Gdańsku na Centrum św. Jana”, prowadzony do 2020 przez NCK pod kierownictwem Iwony Berent, finansowany w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych dla Województwa Pomorskiego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Ich zwieńczeniem był trwający od lipca 2021 projekt „Św. Jan Od Nowa”, przedstawiający historię odbudowy i rewitalizacji, dzięki którym Gdańsk i Pomorze zyskało wielofunkcyjną przestrzeń kulturalną (profanum – w zachodniej części kościoła, w miejscu i pod dawnym głównym chórem organowym) w jedynym w Polsce kościele katolickim, pełniącym także funkcje liturgiczne (sacrum – prezbiterium z ołtarzem głównym w jego wschodniej części). W tym celu zaprojektowano specjalne, obrotowe siedzenia, które służą bądź wiernym w czasie liturgii, bądź widzom wydarzeń kulturalno-artystycznych. Projekt zakończyła prezentacja 6–7 III 2020 pełnych możliwości odtworzonych bocznych (tzw. Małych) organów, od tamtej pory biorących udział w wydarzeniach muzycznych, organizowanych w Centrum Św. Jana oraz towarzyszą coniedzielnym mszom (gra na nich kurator i zarazem pierwszy organista kościoła Andrzej Szadejko), od 17 VII 2022 w zsynchronizowanym duecie ze scholą i towarzyszącemu jej na instrumencie elektronicznym drugiemu organiście (Maciej Borowicz), dyrygującemu całym przedsięwzięciem. JASZ