WARTENBERG HANS, profesor Technische Hochschule Danzig

Wersja z 11:06, 20 lis 2024

HANS von WARTENBERG (24 III 1880 Kellinghusen (Schleswig-Holstein) – 4 X 1960 Göttingen (Getynga)), profesor Technische Hochschule Danzig (THD). Syn Heinricha Karla Hartwiga Wolfganga (8 VIII 1851 Berlin – 1935), radcy pruskiego Wyższego Sądu Krajowego (Justiz und Kammergerichtsrat) i jego pierwszej żony, Marthy Johanny (ur. 29 IV 1858 Altona), córki doktora medycyny Friedricha Christiana Kästnera i Johanny Marii Charlotty z domu Kraus.

Maturę zdał w marcu 1899 w Prinz-Heinrich-Gymnasium w Schönebergu. W latach 1899–1902 studiował nauki przyrodnicze, głównie chemię, na uniwersytetach w Berlinie i Getyndze. Po sześciu semestrach studiów (tzw. Triennium), w maju 1902 obronił doktorat na podstawie dysertacji Beitrag zur Kenntnis der Quecksilberoxyhalogenide (Przyczynek do wiedzy o oksyhalogenkach rtęci) i zdanego egzaminu promocyjnego: z chemii u Hansa Heinricha Landolta (1831–1910), z fizyki u Emila Gabriela Warburga (swego przyszłego teścia), dodatkowo z mineralogii u Johanna Friedricha Carla Kleina (1842–1907) i z filozofii u Friedricha Paulsena (1846–1908). Od 1903 zatrudniony jako asystent u prof. Waltera Nernsta (25 VI 1864 Briesen (Wąbrzeźno) – 18 XI 1941 Zibelle (Niwica na Łużycach)), jednego z pionierów chemii fizycznej, dyrektora nowego Instytutu Chemii Fizycznej na Uniwersytecie w Getyndze. W 1905 wraz z nim przeszedł do Katedry Chemii Fizycznej na Uniwersytecie Berlińskim, od 1 IV 1905 asystent, od 7 XI 1907 docent prywatny, 11 II 1908 uzyskał habilitację. W latach 1909–1913 był kierownikiem Instytutu Fizyczno-Chemicznego, od listopada 1910 profesor nadzwyczajny.

1 X 1913, na zaproszenie rektora THD prof. Alfreda Wohla (z rekomendacji odchodzącego z THD prof. Karla Ruffa), został w Gdańsku profesorem chemii fizycznej. Od 19 IV 1916 profesor chemii nieorganicznej, od 1917 również wykładowca technologii nieorganicznej i elektrochemii. W latach 1918–1933 kierownik Katedry Chemii Nieorganicznej. Na początku lat 20. XX wieku odrzucił propozycję profesury na TH w Hanowerze, a w 1922 objęcia laboratorium badawczego Chemische Fabrik Theodor Goldschmidt w Essen, jakkolwiek interesowały go prowadzone tam przez właściciela wysokotemperaturowe doświadczenia z termitem. W THD dwukrotnie był dziekanem Wydziału Chemii (1919/1920 i 1923/1924); podczas tej drugiej kadencji był jednocześnie przedstawicielem Fakultetu Nauk Ogólnych w Senacie THD.

W 1929 był pierwszy na liście kandydatów do objęcia Katedry Chemii Fizycznej na Uniwersytecie w Getyndze, ale odmówił przyjęcia tego stanowiska. Na ponowną propozycję (29 VIII 1932) objęcia od 1 IV 1933 stanowiska profesora, tym razem Instytutu Chemii Nieorganicznej w Getyndze, odpowiedział pozytywnie. O jego przejściu zadecydowało jednak dopiero poparcie Jamesa Francka (1882–1964), dysponenta zwiększonych do 200.000 RM (marek Rzeszy) środków Fundacji Rockefellera dla tej uczelni, który w nim jedynym widział kandydata na kontynuację pracy poprzedniego kierownika tego Instytutu, Richarda Zsigmondy’ego (1 IV 1865 Wiedeń – 23 X 1929 Getynga), laureata Nagrody Nobla w dziedzinie chemii (1925). W nowym miejscu pracy pamiętano bowiem jego odmowę na wcześniejszą propozycję z 1929 oraz reakcję na pytanie o zadowolenie z nowego miejsca z powodu antysemickich wystąpień studentów: „W Gdańsku są Polacy, w Getyndze naziści…”. Mimo późniejszych osiągnięć naukowych i organizacyjnych, do końca był tam chłodno traktowany. Przy pomocy przekazanych przez Francka środków rozbudował Instytut oraz rozpoczął intensywną pracę naukową.

Od 1 IV 1937 na przymusowej emeryturze z powodu niearyjskiego pochodzenia żony (odrzucił propozycję władz utrzymania stanowiska profesora w zamian za rozwód). Dalsze prace eksperymentalne prowadził w skromnych warunkach pomieszczeń Instytutu Fizyki, dzięki uprzejmości prof. Roberta Wicharda Pohla (10 VIII 1884 Hamburg – 5 VI 1976 Getynga). Pomimo to ogłosił ponad 20 znaczących prac, z oczywistych względów wszystkie we współautorstwie z innymi naukowcami. 9 V 1945 z honorami przywrócony do pracy, objął stanowisko dyrektora Instytutu Chemii Ogólnej, od 1946 – po podziale instytutu – Instytutu Chemii Nieorganicznej. 19 IV 1948 został mianowany profesorem zwyczajnym, choć decyzja o przyznaniu mu tego stanowiska zapadła już w 1934. Od 30 IX 1948 na emeryturze.

Na emeryturze nadal prowadził działalność doświadczalną, brał udział w istotnych z punktu widzenia fizyki ciała stałego eksperymentach, mających na celu uzyskanie czystego krzemu, wśród badanych alternatyw była np. krystalizacja krzemu z metali. W 1956 otrzymał krzem w siarkowej reakcji termitowej. Założył nawet jednoosobową wytwórnię krzemu w związku z zapotrzebowaniem rynku na krzem do tranzystorów.

W pracach z chemii fluoru otrzymał szereg fluorków, np. PbF4, CeF4, BiF4, CrF3, CrF4, CrF5, których mimo usiłowań nie udało się otrzymać innym badaczom. W zakresie chemii wysokich temperatur zmierzył temperatury topnienia platyny, palladu, wolframu, toru; do tych prac konstruował specjalne piece, np. piec elektronowy, piec płomieniowy z rurami z ZrO2 (2600°C), piece z drutami oporowymi z wolframu, platyny, irydu. W swoich pracach rozwiązywał nie tylko zagadnienia chemiczne, lecz także zawiłe problemy techniczno-konstrukcyjne.

Odznaczony m.in. Krzyżem Żelaznym II klasy (1917), Medalem Bunsena (1951), Medalem Gaussa-Webera. Doktor honoris causa Reńsko-Westfalskiej Wyższej Szkoły Technicznej w Akwizgranie (Aachen; 1952). Od 12 V 1910 mąż Gertrudy Anny Elise (14 V 1886 Freiburg – 17 XII 1971 Göttingen), córki Emila Gabriela Warburga (9 III 1846 Hamburg – 8 VII 1931 Bayreuth), wykładowcy Friedrich-Wilhelms-Universität w Berlinie (1895–1905), następnie prezesa Physikalisch-Technische Reichsanstalt (Urząd Miar i Wag Rzeszy) (1905–1922), i Elisabeth z domu Gärtner (ur. 11 II 1861), siostry Ottona Heinricha (8 X 1883 Freiburg – 1 X 1970 Berlin Zachodni), biochemika, lekarza i fizjologa (Nagroda Nobla 1931). Ojciec Elisabeth, po mężu Thalgott (ur. 5 III 1912) oraz Charlotty, po mężu Henrici (ur. 3 XI 1915 Gdańsk).

Pochowany wraz z żoną na Cmentarzu Miejskim (Stadtfriedhof) w Getyndze. JANSZ









Bibliografia:
Beiträge und Dokumente zur Geschichte der Technischen Hochschule Danzig 1904–1945, Hannover 1979, s. 165.
Linke Dietmar, Wartenberg Hans von, „ Neue Deutsche Biographie”, Bd. 27, 2020, s. 439–441.