RATUSZ STAREGO MIASTA

Aktualna wersja na dzień 09:14, 24 lip 2024

Od prawej: kościół św. Katarzyny, Wielkiego Młyna, Ratusz Starego Miasta i ulica Korzenna, kościół św. Józefa, według tzw. planu sztokholmskiego, około 1600

Ratusz Starego Miasta od strony północno-wschodniej (źle zorientowany), po lewej budynek więzienia, akwaforta Matthaeusa Deischa według rysunku Friedricha Antona Augusta Lohrmanna, 1765

Ratusz Starego Miasta, z lewej szachulcowy budynek więzienny, litografia Juliusa Gretha, 1854

Ratusz Starego Miasta, litografia Juliusa Gretha na podstawie rysunku Juliusa Gottheila, 1864

Gottlieb Robert Dahms Ratusz Starego Miasta i gmach nowego sądu, olej na płótnie, 1873–1883

Ratusz Starego Miasta, z lewej fragment gmachu sądowego, 1865, fot. Rudolf Theodor Robert Kuhn

Ratusz Starego Miasta, widok od strony południowo-wschodniej, 1889

Ratusz Starego Miasta w trakcie odbudowy ul. Korzennej, widok z ul. Kowalskiej, 1952

Ratusz Starego Miasta

RATUSZ STAREGO MIASTA, ul. Korzenna 33–35. Pierwszy gotycki ratusz na Starym Mieście wznieśli tutejsi mieszczanie w 1382 dzięki pożyczce uzyskanej od komtura gdańskiego Zygfryda Walpote von Bassenheima. Z najstarszej – opublikowanej przez Reinholda Curickego – wzmianki wynika, że posiadał drewnianą konstrukcję szkieletową wypełnioną cegłą. W 1436 Rada Starego Miasta ustawiła wagę między ratuszem a Kanałem Raduni, wzniosła także budynek więzienny. Po 1455 ratusz przebudowano z wykorzystaniem elementów ze zburzonego ratusza Młodego Miasta. W 1570 obiekt groził zawaleniem, w 1587 władze Starego Miasta dostały pożyczkę od Rady Głównego Miasta na budowę nowego ratusza, rozebrano gotycki budynek i przystąpiono do wznoszenia nowego w stylu renesansowym. Prace trwały do końca 1595; projekt przypisuje się Antoniemu van Obberghengowi, twórcą kamieniarki był Nikolaus Jacobssen z Brukseli. Po wiekach okazało się, że do budowy użyto cegieł kiepskiej jakości, wypalonych w niskich temperaturach i ze złej gliny, co było powodem późniejszego zawilgocenia murów.

Budynek został wzniesiony na planie nieregularnego kwadratu o wymiarach 24×22 m, we frontowej wschodniej połowie założenia wykorzystano fundamenty wcześniejszej budowli. Dwukondygnacyjne piwnice przykryto kolebkowymi sklepieniami o eliptycznym przekroju. Górną ich kondygnację oświetlało osiem okienek, była tu winiarnia i piwiarnia ratuszowa; dolna – połączona z górną co najmniej dwoma wewnętrznymi zejściami – służyła jako magazyn. W przyziemiu, rozwiązanym osiowo i w zasadzie symetrycznie, mieściła się waga miejska, sklepiona kuchnia i wozownia, mieszkania służbowe i apartament gościnny. Do pomieszczeń przyziemia można było się dostać przez osiem wejść, nie licząc wejścia głównego oraz zejść do piwnic. Największym pomieszczeniem I piętra była reprezentacyjna Wielka Sala, określana w XVIII wieku także jako atrium. Z niej można było się dostać do Dużej (Letniej) i Małej (Zimowej) Izby Rady oraz dwóch tak samo określanych Izb Ławy. Wielka Sala miała ponadto przejście do sąsiedniego budynku więzienia. W kolejnej niskiej kondygnacji znajdowało się archiwum, w którym przechowywano ratuszowe akta. W Dużej Izbie Ławy ulokowano z czasem kancelarię Ławy. Całość została przykryta dwoma czterospadowymi dachami, których równoległe kalenice ozdobiono na krawędziach iglicami. Na kaletnicy od strony obecnej ul. Korzennej umieszczono efektowny strzelisty hełm. Proste nieotynkowane ściany zwieńczono attyką, którą zdobi arkadowy fryz na elewacji frontowej i południowej (pierwotnie te elewacje otrzymały staranniejsze wykończenie, ponieważ nie były zasłonięte innymi budynkami). Wnętrza attyki zdobiły dawniej malowane postacie. Fasadę główną wzbogacono dwiema narożnymi wieżyczkami, także kamiennymi płaskorzeźbami zdobiącymi fryzy obu kondygnacji (wśród nich między innymi herby Polski, Prus Królewskich i Gdańska, maszkarony, także kartusz z datą rozpoczęcia budowy ratusza). Wejście główne wieńczy reprezentacyjny portal.

Wystrój architektoniczny wnętrz pierwotnie był dość skromny. Pomieszczenia pokryto drewnianymi stropami belkowymi. Najwspanialej prezentowała się Duża Izba Rady; w końcu XVII wieku zdobne snycerką stoły i ławy pokryto czerwoną tkaniną. W XVII i XVIII wieku salę wyposażono w barokowe meble, portrety królów Polski oraz zasłużonych rajców Starego Miasta.

Od początku istnienia do 1793 budynek pełnił równocześnie wiele funkcji: siedziby władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz sądowniczej Starego Miasta, miejsca związanego z handlem, a także uroczystościami mieszczańskimi. Astronom Jan Heweliusz wydzierżawiał tu pomieszczenia do składowania warzonego w swoim browarze piwa. Po zajęciu Gdańska przez Prusy (1793) w Wielkiej Sali umieszczono loterię, na parterze – mieszkania na wynajem, w 1798 i 1802 miejski architekt Carl Samuel Held na zlecenie władz opracował (niezrealizowany) projekt adaptacji budynku na Instytut Położniczy (szkoła dla położnych, na piętrze sala porodowa i sala dla hospitalizowanych kobiet). W latach 1806–1807 i 1813–1910 znajdował się w posiadaniu pruskich władz sądowych, przebudowany wedle kolejnego projektu Carla Samuela Helda, działał tu Sąd Miejski i Ziemski. Od 1910 ponownie w rękach władz miejskich.

W XIX wieku przeprowadzono tu liczne przebudowy, zmianie uległ m.in. układ wnętrz i rozmieszczenie otworów okiennych i drzwiowych; chroniąc obiekt przed postępującym zawilgoceniem otynkowano dotychczas ceglane elewacje. W 1881 elewacje otrzymały ponownie lico z cegły (starą, zniszczoną cegłę w większości zastąpiono nową – maszynową). W okresie 1911–1914 odbyła się kolejna przebudowa wnętrz: w Wielkiej Sali zlikwidowano wtórne podziały, wymieniono posadzkę, zamontowano nową boazerię i neorenesansowe kominki. W tym samym czasie wnętrza zaczęto zapełniać zabytkowymi elementami z gdańskich kamienic (wyposażenie tzw. gabinetu burmistrza pochodziło z kaplicy w domu Fichtlów przy Podwalu Staromiejskim 69/70; barokowe obrazy w sieni – z kamienicy przy ul. Długiej 39; trójdzielna arkada z około 1560 – z ul. Długiej 45; portal w sieni z XVI wieku – z kamienicy Ferberów przy ul. Długiej 28). Po remoncie budynek miał służyć jako miejski Pałac Ślubów. Realizacji tego zamierzenia przeszkodził wybuch I wojny światowej. Po 1915 znajdowała się tu siedziba urzędów miejskich, w tym policji budowlanej, biur wydziału budownictwa Senatu II Wolnego Miasta Gdańska i konserwatora zabytków.

W 1945 ucierpiał nieznacznie (podziemia służyły jako schron i szpital, na polecenie dyrektora Biblioteki Miejskiej Hermanna Hassbargena zdeponowano w nim część bibliotecznych zbiorów; 2 VII 1949 tuż przed wejściem odnaleziono niewybuch bomby lotniczej o wadze 250 kg, dzięki czemu ocalały w nim także cenne obrazy gdańskich artystów z połowy XVII wieku – cykl alegoryczny Hermana Hana i Sybilla Adolfa Boya. Budynek przekazano początkowo Wojewódzkiej Radzie Narodowej (WRN) (odbyło się tu w czerwcu 1945 jej inauguracyjne posiedzenie), następnie Miejskiej Radzie Narodowej (MRN) (pierwsze posiedzenie w lecie 1946). Z braku nadających się do użytkowania w Gdańsku lokali, za zgodą MRN swoje siedziby miały tu różne urzędy. Do października 1954 znajdowała się tu siedziba Miejskiego Komitetu Frontu Narodowego (późniejsza nazwa: Front Jedności Narodu), Związku Gospodarczego Miast Nadmorskich (12–14 VII 1946 odbył się tu krajowy zjazd Związku), Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich, Zakład Historii Pomorza PAN, filia Biblioteki Miejskiej. 25 IX 1947 w Sali Mieszczańskiej odbyła się Ogólnopolska Konferencja Konserwatorów Zabytków, na której zapadła historyczna decyzja o odbudowie Głównego Miasta. Od 1 IV 1954 budynek przeszedł w posiadanie Wydziału Kultury MRN, od 8 września tego roku mieścił się tu Wojewódzki Dom Twórczości Ludowej (zob. Nadbałtyckie Centrum Kultury) pod egidą Prezydium WRN. Od 7 do 14 X 1963 odbywała się międzynarodowa konferencja FAO (Organizacja do spraw Wyżywienia i Rolnictwa przy ONZ), poświęcona sprawom morza i statkom rybackim.

Od początku 1950 pojawiły się głosy postulujące otwarcie wnętrz dla zwiedzających (szczególnie zabiegał o to Stanisław Podgórczyk). W 1963 przeprowadzono remont elewacji według planów Kazimierza Macura, z użyciem cegieł pozyskanych z rozbiórki byłej Fundacji Barbary Renner. W sierpniu 1965 udostępniono podziemia, planując tu klub filmowy, miejsce wystąpień na przykład Teatru przy Stoliku. 27 II 1971 w podziemiach otwarto kawiarnię Staromiejska, od 1992 gospodarzem Ratusza jest Nadbałtyckie Centrum Kultury. Od października 1997 na parterze funkcjonuje księgarnia Państwowego Wydawnictwa Naukowego.

Od zachodu, na placu na tyłach budynku ratusza, dostępnym od obecnej ul. Elżbietańskiej, funkcjonował Dwór Miejski, czyli staromiejskie stajnie i wozownie. W 1803 między ratuszem a Kanałem Raduni wzniesiono nowy, szachulcowy budynek aresztu, później więzienia kryminalnego. W latach 1859–1862 w miejscu stajni i wozowni wybudowano neoklasycystyczny gmach sądowy połączony łącznikiem z ratuszem, rozebrano też budynek więzienia, przeniesionego do kompleksu przy obecnej ul. Kurkowej. TD