WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939

Aktualna wersja na dzień 12:29, 9 paź 2023

Traktat wersalski, część dotycząca granicy Polski z Wolnym Miastem Gdańsk, 1919

Druk okolicznościowy
z hymnem Wolnego Miasta Gdańska, około 1924

Pieczęcie urzędowe Wolnego Miasta Gdańska, 1923

Wielki wiec mieszkańców przeciwko planom włączenia Gdańska do Polski, Targ Sienny, 23 marca 1919

Wojska alianckie na ulicach Gdańska, 1920

Agitacja na ulicy Korzennej (widok od strony obecnego Zieleniaka) przed ostatnimi wyborami do parlamentu Wolnego Miasta Gdańska, 1935

Polskie flagi na obecnej ul. Jana z Kolna przed wyborami w 1935

Siedziba Senatu II Wolnego Miasta Gdańska, 1920–1939

Granica Wolnego Miasta od strony Tczewa

Granica lądowa Wolnego Miasta od strony Gdyni i Sopotu

Granica morska Wolnego Miasta od strony Gdyni i Sopotu

Słup graniczny

Zachowany słup graniczny Wolnego Miasta Gdańsk w Przebrnie

Otwarcie „Ronda Granicznego Wolne Miasto Gdańsk – Rzeczpospolita Polska (1920-1939)” w 2016

WOLNE MIASTO GDAŃSK, 15 XI 1920 – 1 IX 1939 (II WMG), powstało na mocy kończącego I wojnę światową traktatu wersalskiego, zawartego 28 VI 1919. Było to rozwiązanie kompromisowe między niemieckim charakterem miasta a zapewnieniem Polsce korzystania z portu gdańskiego oraz rozbieżnymi poglądami Wielkiej Brytanii i Francji. Nawiązywano w ten sposób do koncepcji napoleońskiego I WMG (1807–1814). Kwestię jego utworzenia regulowały art. 100–108 traktatu wersalskiego. Z miasta Gdańska, Sopotu i 3 powiatów wiejskich utworzono samodzielną jednostkę terytorialną, wyłączoną z granic Niemiec, które zrzekły się praw do obszaru przyszłego II WMG (art. 100). Polska uznawała odrębność Gdańska, specjalna komisja miała wytyczyć jego granice (art. 101). II WMG miało się znaleźć pod opieką Ligi Narodów (LN), gwaranta jego konstytucji. Wysoki Komisarz LN otrzymał kompetencje pośredniczenia i wydawania decyzji w sporach polsko-gdańskich (art. 102–103). Nie zostały sprecyzowane uprawnienia Polski w przyszłym II WMG (art. 104); ten ogólnie sformułowany artykuł był różnie interpretowany. Artykuły 105–108 dotyczyły kwestii obywatelstwa mieszkańców, byłej niemieckiej własności państwowej, rozwiązania problemu spłat zobowiązań po Rzeszy i państwie pruskim.

9 I 1920 podpisano protokół przejęcia Gdańska przez aliantów, w wyniku którego Niemcy straciły wszelkie prawa na jego obszarze. Od 10 I do 15 XI 1920, w okresie przejściowym, II WMG znajdowało się pod zarządem głównych mocarstw sprzymierzonych. Do 11 lutego w ich imieniu zarząd sprawował były prezydent rejencji gdańskiej Lothar Förster, między innymi w tym czasie, od 26 stycznia do 8 lutego, nastąpiło wycofanie z Gdańska wojsk niemieckich. Pierwsze oddziały angielskie przybyły 28 I 1920, obsadzając zwłaszcza koszary Wiebego na Starym Przedmieściu, 10 lutego przybył do Gdańska francuski batalion strzelców górskich, dzień później brytyjski batalion fizylierów pod wodzą pułkownika Northona. Głównodowodzącym alianckich sił okupacyjnych (stacjonujących w Gdańsku do 28 XI 1920) został przybyły 30 stycznia brytyjski generał Richard Haking (późniejszy, od 24 I 1921 do 3 II 1923 Wysoki Komisarz LN w Gdańsku). 11 II 1920 zarząd przejął Reginald Thomas Tower, dzień później mianowany pierwszym Wysokim Komisarzem LN.

Pod przewodnictwem Reginalda Thomasa Towera, prowadzono negocjacje między władzami polskimi i gdańskimi. Ich rezultatem była zawarta 9 XI 1920 konwencja paryska. Weszła ona w życie 15 XI 1920, składała się z pięciu rozdziałów i 40 artykułów. Dotyczyła stosunków politycznych polsko-gdańskich, kwestii prowadzenia przez Polskę spraw zagranicznych w II WMG (art. 1–12), problematyki celnej (art. 13–18), możliwości korzystania przez Polskę z portu gdańskiego (art. 19–28), uprawnień Polski do zorganizowania w Gdańsku służb łączności z krajem i innymi państwami (art. 29–32), mniejszości językowych, religijnych i rasowych (art. 33–40). Ludność polska otrzymała takie same uprawnienia jak mniejszość niemiecka w Polsce. W stosunku do postanowień traktatu wersalskiego uszczuplała jednak polski stan posiadania: powoływała Radę Portu i Dróg Wodnych, ograniczała kompetencje Polski w zakresie prowadzenia spraw zagranicznych II WMG, utrzymując jego inkorporację do polskiego obszaru celnego, stwarzała równocześnie odrębną jednostkę administracyjną, bowiem polski zarząd ceł sprawował jedynie ogólną kontrolę nad funkcjonariuszami celnymi II WMG. Polska nie miała w II WMG uprawnień wojskowych, ale mogła importować i eksportować materiały wojskowe. Od 1928 ich miejscem przeładunkowym był półwysep Westerplatte. Układem uzupełniającym konwencję paryską była zawarta 24 X 1921 umowa warszawska.

Powstanie II WMG zostało uroczyście proklamowane 15 XI 1920 na posiedzeniu Zgromadzenia Konstytucyjnego przez zastępcę Reginalda Thomasa Towera, pułkownika Eduarda L. Strutta. 23 XI 1920 Gdańsk opuściły wojska alianckie.

II WMG zostało więc uzależnione od LN i Polski i nie było samodzielnym organizmem państwowym. Polska prowadziła sprawy zagraniczne II WMG, mogła korzystać z portu gdańskiego, a obszar WMG wchodził od 10–11 I 1922 w skład polskiego obszaru celnego. Osoby narodowości polskiej miały być traktowane na równi z ludnością niemiecką. W przeciwieństwie do Niemiec w II WMG Polska miała wiele uprawnień, między innymi komunikacyjnych i prawo obrony wojskowej WMG. Nie były one do końca określone i stanowiły przyczynę sporów. W 1925 rozgłosu nabrał spór o skrzynki pocztowe (zob. poczta). W 1933 strona polska przeniosła z Gdańska do Torunia Dyrekcję Polskich Kolei Państwowych (zob. Dyrekcja Kolei). Interesy RP były w II WMG reprezentowane przez Komisariat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej. W rzeczywistości dużymi wpływami dysponował Deutsches Generalkonsulat (Niemiecki Konsulat Generalny).

14 VI 1922 została ogłoszona Konstytucja II WMG (obowiązywała do kwietnia 1940). Uwzględniała ona żądania Rady LN i była rozwiązaniem kompromisowym między programami gdańskich partii. W pierwszej części (artykuły 1–70) dotyczyła kwestii ustrojowych. W drugiej (następne 45 artykułów) zajmowała się prawami i obowiązkami obywateli II WMG. Zawierała elementy demokracji pośredniej i bezpośredniej; przyznawała obywatelom bierne i czynne prawo wyborcze oraz prawo inicjatywy ustawodawczej. II WMG miało pod względem polityczno-ustrojowym charakter republiki demokratycznej. Konstytucja przyjmowała niemiecki za język urzędowy; mniejszości polskiej gwarantowała prawo rozwoju narodowego i możliwość posługiwania się językiem ojczystym w placówkach oświatowych, w administracji i podczas wykonywania praktyk religijnych. Dokonanie zmian w konstytucji wymagało większości 2⁄3 posłów do Volkstagu. 4 VII 1930 w konstytucji dokonano wielu zmian. Liczbę posłów zmniejszono ze 120 do 72 i zniesiono podział senatorów na głównych i pobocznych. Po maju 1933 opanowany przez nazistów Senat stosował politykę faktów dokonanych i łamał konstytucję sprzecznymi z nią dekretami. Gwarantem konstytucji była LN, której przedstawicielem był wysoki komisarz LN. Posiadał on uprawnienia wydawania w pierwszej instancji decyzji w spornych sprawach polsko-gdańskich. Kiedy zostawała ona podważona, sporna sprawa trafiała do Rady LN, będącej drugą instancją. Wysoki komisarz LN nie tylko orzekał, ale spełniał często funkcję mediatora, i to przy udziale przedstawicieli Genewy doszło do zawarcia wielu porozumień polsko-gdańskich.

II WMG miało własny hymn, flagę i herb. Obszar II WMG wynosił 1952 km², w tym 59,1 powierzchni wodnej: miasto Gdańsk po przyłączeniu w 1926 Oliwy miało powierzchnię 79,5 km², Sopot 9 km², powiaty wiejskie: Danziger Höhe (Gdańskie Wyżyny) 593,8 km², Danziger Niederung (Gdańskie Niziny) 467,7 km² i Großes Werder (Wielkie Żuławy) 742,9 km². W skład powiatów wchodziło 251 gmin, 63 obszary dworskie i dwa dalsze miasteczka: Nowy Dwór Gdański (Tiegenhof) i Nowy Staw (Neuteich). Długość granic II WMG wynosiła 292,3 km: 78 km granica morska i na Zalewie Wiślanym, z Polską 150 km, z Niemcami 64,3 km.

Ponad 90% mieszkańców II WMG było narodowości niemieckiej (liczba mieszkańców ludność). Obok gdańskiej Polonii na jego terenie zamieszkiwali Żydzi, mniejszości: rosyjska, szwajcarska, ukraińska i inne. Dominowali ewangelicy – 58,5% i katolicy – 36,3%. Ludność wyznania mojżeszowego stanowiła 2,4%, a przedstawiciele innych wyznań 2,8% (1927). W 1925 administrator apostolski Eduard O’Rourke został mianowany biskupem gdańskim.

W II WMG parlament był jednym z dwu organów naczelnych. Pierwsze wybory do parlamentu, noszącego nazwę Verfassungsgebende Versammlung (Zgromadzenie Konstytucyjne) miały miejsce 16 V 1920. 6 XII 1920 przekształciło się ono w Volkstag (Zgromadzenie Ludowe). Obywatele II WMG brali udział sześć razy w powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych wyborach do parlamentu (1920, 1923, 1927, 1930, 1933 i 1935). Czynne prawo wyborcze miały osoby, które ukończyły 20. rok życia, a bierne 25 lat. Frekwencja wyborcza była wysoka i miała tendencję rosnącą: od 69,5% w roku 1920 do 99,9% w 1935.

Senat WMG był najwyższym organem władzy wykonawczej i drugim obok Volkstagu organem naczelnym. Na czele powoływanego przez Volkstag Senatu stał prezydent. Obok wiceprezydenta w jego skład wchodziło jeszcze 20 członków, pochodzących z wyboru. Siedmiu z nich, senatorów głównych (im Hauptamt) i prezydenta, wybierano na czas określony; początkowo na 12 lat, a później, w wyniku nacisków LN, na cztery lata. Wiceprezydent i 13 senatorów pobocznych (im Nebenamt) wybierano na czas nieokreślony. Senatorowie główni byli fachowcami, a senatorowie poboczni pochodzili z klucza partyjnego. Na szczycie wymiaru sprawiedliwości w II WMG stał wieloinstancyjny Sąd Najwyższy (Obergericht). Kierownicze funkcje w sądownictwie II WMG sprawowali prawnicy delegowani z Niemiec. W sprawach cywilnych i karnych pierwszej instancji orzekały sądy grodzkie (Landgericht, Amtsgericht).

Powojenna hiperinflacja dotarła i do II WMG. Zmusiła ona do ustanowienia tam odrębnego pieniądza i wprowadzenia 20 X 1923 guldena (zob. pieniądz), 1/25 brytyjskiego funta szterlinga. Władze gdańskie ze względów politycznych były negatywnie nastawione do unifikacji gdańskiej waluty z polskim złotym. Liczne gdańskie banki były powiązane z Niemcami, które w ten sposób mogły oddziaływać na gdańskie finanse. Większość gdańskich Niemców negowała kształt granicy polsko-niemieckiej i postulowała konieczność likwidacji II WMG. Napięcia w stosunkach polsko-niemieckich miały wyraźny wpływ na rozwój sytuacji politycznej w II WMG.

Sytuacja po I wojnie światowej nie sprzyjała stabilizacji i wypracowaniu przez gdańskie i polskie władze rozwiązań satysfakcjonujących obie strony. Wysiłki przedstawicieli Polski pozyskania gdańskich Niemców nie przyniosły początkowo oczekiwanych efektów. Zwolennicy normalizacji sytuacji i korzystnej dla obu stron współpracy nie mogli znaleźć posłuchu. W większości koalicji senackich brak było zwolenników normalizacji stosunków z Polską, która po niedobrych doświadczeniach z początku lat 20. XX wieku zdecydowała się na budowę portu w Gdyni. Decyzja ta była uwarunkowana problemami strony polskiej z korzystaniem z portu w Gdańsku. Tracił on monopol, a dynamiczny rozwój Gdyni budził w II WMG różne obawy. Domaganie się przez gdański Senat pełnego wykorzystania portu w Gdańsku zostało przez Polskę odrzucone. Zapoczątkowany w roku 1930 spór o Gdynię doprowadził do pogorszenia się stosunków polsko-gdańskich.

W II WMG dominowały niemieckie wpływy kulturowe. Szkolnictwo było, z wyjątkami, w rękach niemieckich. Do reprezentującej wysoki poziom Technische Hochschule Danzig (THD, Wyższej Szkoły Technicznej) uczęszczała i polska młodzież, ale wykładowcami byli naukowcy z niemieckiego obszaru językowego, np. noblista Adolf Butenandt. Repertuar gdańskich kin i teatrów nie odbiegał od repertuaru w miastach Rzeszy. Ponadlokalne znaczenie miała Waldoper (Opera Leśna) w Sopocie z festiwalami wagnerowskimi. Bogactwem odznaczał się rynek prasowy, a „Danziger Neueste Nachrichten” znajdowała licznych czytelników wśród mniejszości niemieckiej w Polsce. Na popularności zyskiwał sport i turystyka. Popularnym kurortem był Sopot ze swoim kasynem, molem i plażą, a lokale mającego portowy charakter Gdańska cieszyły się popularnością wśród marynarzy.

Impulsem dla rozwoju w II WMG Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP) było przybycie tu Alberta Forstera. 28 V 1933 w wyborach do Volkstagu hitlerowcy uzyskali 52,9% mandatów. Nazistowski prezydent Hermann Rauschning miał duży wkład w normalizację stosunków polsko-gdańskich i podpisanie 5 VIII i 18 IX 1933 umów w sprawie wykorzystania portu gdańskiego. Dymisja Rauschninga oznaczała też przyspieszenie ujednolicania w II WMG życia politycznego. 7 IV 1935 NSDAP, stosując terror i dopuszczając się oszustw, uzyskała 59,3% głosów. Dewaluacja guldena 2 V 1935 zmniejszyła w II WMG okresowo poparcie dla NSDAP. Antyhitlerowska opozycja domagała się powtórzenia wyborów. Jednak Wielka Brytania, Francja i Polska zajęły w tym wypadku pasywną postawę. W latach 1936–1937 gauleiter A. Forster doprowadził do likwidacji opozycyjnych partii. Część jej działaczy udała się na polityczną emigrację (między innymi Erich Brost).

Po 1933 naziści zaczęli upodabniać II WMG do III Rzeszy, terroryzując swoich politycznych przeciwników i ludność żydowską przy pomocy bojówek SS, SA oraz aktywu partyjnego. Podpisanie 26 I 1934 deklaracji o nieagresji sprawiło, że stosunki polsko-gdańskie przez kilka lat pozostawały poprawne. Wzrost znaczenia III Rzeszy zmniejszał jednak stopniowo pole manewru polskich polityków, co zaczęło się coraz wyraźniej uwidaczniać w Gdańsku. 24 X 1938 minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim Ribbentrop zaczął domagać się między innymi zgody Polski na przyłączenie II WMG do Rzeszy. Żądania te zostały ponowione 21 III 1939, propaganda niemiecka utrzymywała, że prawa Polski do Gdańska są iluzoryczne i ich obrona nie jest warta ryzyka wybuchu wojny. Twierdzenie takie służyło także umacnianiu wśród obywateli państw trzecich nastrojów defetystycznych. Zostały one wyrażone w tytule artykułu Marcela Déata w „L’Œuvre” z 4 V 1939 „Umierać za Gdańsk?”.

Dotycząca II WMG propaganda miała na celu eskalację wśród ludności niemieckiej antypolskich nastrojów i obciążenie Polski odpowiedzialnością za coraz bardziej realny wybuch wojny. W II WMG naziści rozbudowywali siły policyjne. W ostatnich miesiącach pokoju nasiliły się antypolskie incydenty. 23 VIII 1939 gdański Senat wydał dekret o mianowaniu A. Forstera „głową państwa” (Staatsoberhaupt), co stanowiło jawne pogwałcenie konstytucji II WMG. Z chwilą wybuchu II wojny światowej II WMG przestało istnieć (zob. Rat der Danziger). MA

Granice Wolnego Miasta. Określał je art. 100 traktatu wersalskiego z 28 VI 1919. Zostały opisane w sposób ogólnikowy, poprzez odniesienie do nazw miejscowości, rzek, jezior i innych obiektów topograficznych oraz oznaczone na mapie w skali 1:100.000, stanowiącej załącznik nr 4 do traktatu. W przypisach przedstawiono tłumaczenia nazw wymienionych miejscowości i jezior.

W art. 101 przewidziano, że w przeciągu 15 dni od uprawomocnienia się traktatu zostanie powołana Komisja Do Spraw Wytyczania Granicy Polsko-Gdańskiej, złożona z trzech członków mianowanych przez główne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone, z członka mianowanego przez Niemcy oraz osób wyznaczonych przez stronę polską. Komisja miała oznaczyć na miejscu linię graniczną terytorium opisanego w art. 100, licząc się w miarę możności z istniejącymi granicami gmin.

Komisja działała w ramach polsko-niemieckiej Komisji Delimitacyjnej. W jej skład weszli przedstawiciele Wielkiej Brytanii: ppłk Boger, Włoch: ppłk Tonini, Polski: mjr dr Celestyn Rydlewski i ks. Feliks Bolt oraz Niemiec: Lothar Förster. Przewodniczył jej przedstawiciel Francji gen. Dupont, zastępowany przez płk Gardana (w randze Wysokiego Komisarza Ligi Narodów), a Gdańsk (z głosem doradczym) reprezentowany był przez nadburmistrza Heinricha Sahma.

Pierwsze posiedzenie Komisji odbyło się w styczniu 1920. Po ustaleniu etapów prac w terenie, przeprowadzono szereg spotkań z mieszkańcami, których zawiadamiano za pomocą afiszów. Nie rozpatrywano zbiorowych wniosków o zmianę granicy, a w przypadkach spornych zasięgano opinii ekspertów, np. w odniesieniu do ustalenia granicy morskiej. Dopuszczalne było niewielkie korygowanie ustaleń traktatowych dotyczących przebiegu granicy w drodze uchwały podjętej jednogłośnie przez pięciu członków Komisji. Przyjęte ustalenia przekazywano do realizacji pełnomocnikom technicznym pracującym w systemie dwójkowym, dla Polski i Niemiec. Pełnomocnicy kierowali grupami na przydzielonych odcinkach w terenie, które dokonywały oznakowania linii granicznej, poprzez umieszczenie tymczasowych pali, naniesienie ich położenia na mapy, a następnie posadowienie docelowych słupów granicznych. Gdzie było to konieczne, dokonywano wycinki drzew i wytyczano leśne dukty. Drogi wzdłuż granicy pozostawiano po tej stronie, gdzie miały one większe znaczenie ekonomiczne. Przebieg ostatniego odcinka ustalono na posiedzeniu Komisji 3 XII 1920, a przez następny rok trwały prace w terenie przy oznakowaniu linii granicznej. Ostateczne zakończenie działalności Komisji Delimitacyjnej dla Granic Gdańska nastąpiło w 1922.

Granica II WMG została podzielona na siedem sekcji, oznaczonych literowo od A do G. Jej przebieg w terenie wyznaczały granitowe, czworoboczne słupy w trzech rozmiarach z napisem: „Traité de Versailles 28 Juin 1919”, dużymi literami FD od strony WMG, D od strony Niemiec i P od strony Polski i nacięciem wskazującym położenie następnego słupa, oznaczone dodatkowo literą sekcji i numerem. Wyjątek stanowił trójkątny słup na styku granic Polski, Niemiec i II WMG położony na grobli między Wisłą a Nogatem w pobliżu Białej Góry, oznaczony je symbolami. W 19 wypadkach linia graniczna rozdzielała pola uprawne, w sześciu miejscach przecinała linie kolejowe, w 11 główne szosy, a w kilkunastu miejscach drogi lokalne i drogi gospodarcze. Oprócz przejść drogowych i kolejowych wyznaczono dodatkowe punkty przejściowe w ramach małego ruchu granicznego, gdzie co do zasady zabroniony był obrót towarowy (wyjątkiem był np. punkt na sopockim molo). Liczbę przejść i zasady ich przekraczania regulowały konwencja paryska (zawarta 9 VI 1920 ) oraz umowa warszawska (zawarta 24 X1921) wraz z protokołami dodatkowymi i aktami wykonawczymi.

Pozostałości po przebiegu granicy II WMG są nadal w wielu miejscach widoczne w terenie. Należą do nich przecinki leśne, dawne budynki celne, elementy punktów granicznych oraz kamienie, których najwięcej pozostało in situ na ostatnim odcinku granicy, w Przebrnie.

14 XI 2016 rondo w na skrzyżowaniu ul. Kartuskiej, ul. Otomińskiej i ul. Lubczykowej otrzymało nazwę „Rondo Graniczne Wolne Miasto Gdańsk – Rzeczpospolita Polska (1920-1939)”, obok niego został ustawiony słup graniczny, wcześniej eksponowany na dziedzińcu Muzeum Gdańska. MWIE