GRUNWALDZKA, aleja

Aktualna wersja na dzień 12:45, 14 paź 2024

Aleja Grunwaldzka w centrum Wrzeszcza, około 1910

GRUNWALDZKA, aleja, główna arteria Wrzeszcza, Strzyży i Oliwy, część główna osi komunikacyjnej Trójmiasta oraz drogi wojewódzkiej nr 468; długość 6900 m, we Wrzeszczu na odcinku od ul. Do Studzienki do ul. Jaśkowa Dolina biegnie pod dużym kątem nachylenia (morenowe wyniesienie powyżej Potoku Królewskiej Doliny).

Powstała na miejscu drogi łączącej ukształtowany w średniowieczu gdański zespół miejski ( Główne Miasto, Stare Miasto, Młode Miasto) z założonym pod koniec XII wieku opactwem cystersów w Oliwie, stanowiąc jednocześnie fragment tzw. Via Mercatorum, drogi kupców, głównego szlaku handlowego z południa Polski nad Zatokę Gdańską. W obrębie Wrzeszcza już od 2. połowy XIII wieku kształtowała się przy niej wiejska zabudowa z młynem na potoku Strzyża. Na planach Petera Willera z końca XVII wieku widać jej początek w rejonie przecięcia tego szlaku z Potokiem Królewskim, gdzie znajdowała się posiadłość z dworem Monplaisir ( Park Uphagena), w końcu XVIII wieku należąca do Uphagenów. Jednak dopiero plany z końca XVIII wieku oddają jej pełny, zbliżony do obecnego przebieg we Wrzeszczu.

Na morenowym wyniesieniu między wylotami dróg w kierunku Piecek ( Jaśkowa Dolina), Srebrzyska (ul. Partyzantów), Kuźniczek i Zaspy (ul. Dmowskiego) oraz Nowych Szkotów (ul. Waryńskiego) powstało rozszerzenie-plac (rynek), do dziś czytelne w przebiegu ulicy. Był to obszar najbardziej intensywnej zabudowy, znajdowały się tam karczmy i zajazdy (ich polskie nazwy to m.in. „Pod Białym Koniem” – w 1778 własność Dirka Bestvatera, położona u zbiegu obecnej al. Grunwaldzkiej i ul. Waryńskiego; „Pod Złotym Lwem” – ta ostatnia zniszczona pożarem w 1857), a na rogu dzisiejszej alei i ul. Dmowskiego tzw. ratusz, rodzaj strażnicy i aresztu (zlikwidowany w połowie XIX wieku). W pobliżu znajdował się budyneczek poczty królewskiej. W 1878 na zapleczu al. Grunwaldzkiej, przy obecnej ul. Dmowskiego 24A, oddano do użytku szkołę powszechną dla dziewcząt, w 1899 drugi budynek przeznaczono dla chłopców. Istniejące do dzisiaj, zastąpiły działające przy alei dwuklasowe szkoły wyznaniowe – ewangelicką i katolicką (Langfuhr nr 71 i 6). W tym też rejonie, w prywatnych kwaterach, stacjonował od 1817 do 1896 jeden ze szwadronów 1. pułku huzarów. W głębi, między wylotami dróg do Kuźniczek i Nowych Szkotów, znajdował się dwór (do 1776 własność Wejherów), a w rejonie obecnej ul. Klonowej, po tej samej stronie drogi, stał wiatrak. W osadzie Strzyża, nad potokiem o tej samej nazwie, znajdował się Dwór I, w XVIII wieku własność na przykład Przebendowskich (po 1945 al. Grunwaldzka nr 152). Odcinek za Strzyżą, w kierunku Oliwy, w 1822 gruntownie przebudowano i odtąd na mapach nazywano go szosą. Zabudowa pojawiła się także w granicach Oliwy. Przy szosie znajdował się m.in. Młyn VI ( młyny nad Potokiem Oliwskim i dopływami) z kuźnicą, olejarnią, tartakiem, młynem zbożowym (czynne jeszcze do 1945, a po wojnie – do tragicznego pożaru po 1960). W sąsiedztwie zachował się parterowy budynek (al. Grunwaldzka nr 520), pochodzący z połowy XIX wieku. Między potokiem a centrum obecnej Oliwy dominowała zabudowa parterowa i dwukondygnacyjna, częściowo w konstrukcji ryglowej, częściowo klasycystyczna (z późniejszymi przebudowami) z 1. połowy XIX wieku (domy przy al. Grunwaldzkiej nr 501, 508, 511, 524/526). Przy domu z obecnym nr. 517 znajduje się kaplica przydrożna św. Jana Nepomucena z 2. połowy XVIII wieku. Od zachodu z szosą stykał się Park Oliwski. Za parkiem, na wysokości obecnej Żabianki, znajdowało się kilka kolejnych domów z 1. połowy XIX wieku (po roku 1945 nr. 575, 579, 594). W centrum Wrzeszcza, u wylotu drogi z Piecek (ul. Jaśkowa Dolina), zbudowano wieżę zegarową.

Aleja Grunwaldzka w centrum Wrzeszcza, w głębi wieża zegarowa, około 1900

Następca tronu Friedrich Wilhelm Victor Hohenzollern, jego żona Cecilie Auguste i ich willa przy Hauptstraße 98 (al. Grunwaldzka)

W 1864 poprowadzono przez Wrzeszcz linię omnibusu, w 1872 rozpoczęto budowę linii tramwaju konnego biegnącego do Oliwy, z zajezdnią i wozownią w Oliwie, na rogu al. Grunwaldzkiej i obecnej ul. Pomorskiej (al. Grunwaldzka nr 537); z czasem przy parku i szosie powstała charakterystyczna pętla tramwajowa ( tramwaje).

W latach 1890–1892, po założeniu pod aleją głównego kolektora kanalizacyjnego i sieci wodociągowej, miała miejsce stopniowa, od 1900 intensywna modernizacja ulicy, zwłaszcza we Wrzeszczu. Otrzymała ona wówczas nazwę Hauptstraße (ul. Główna); jej dalszy odcinek w obrębie Strzyży i Oliwy nazywano na planach z początku XX wieku Pommersche Chaussee, w Oliwie – Danziger Chaussee, a w sąsiedztwie obecnej Żabianki – Zoppoter Chaussee. Niewysoką, klasycystyczną zabudowę zastąpiła we Wrzeszczu cztero- i pięciokondygnacyjna architektura eklektycznych kamienic, budowanych w stylu secesji, zwarta zwłaszcza na odcinku od Heiligenbrunnerweg (ul. Do Studzienki) do Jäschkentaler Weg (ul. Jaśkowa Dolina) oraz w obrębie dawnego placu-rynku (tu m.in. „Tites-Hotel” w rejonie skrzyżowania z obecną ul. Konopnicką, inne hotele, siedziby banków, apteki, sklepy, w rejonie obecnego wieżowca Olimp – budynek Towarzystwa Kredytowego).

W początkowym odcinku Hauptstraße (do skrzyżowania z drogą do Świętej Studzienki – Heiligenbrunnerweg) zabudowa była w większości wolno stojąca: obok dawnego dworu Uphagenów (z ogrodem-parkiem, od roku 1908 publicznym) znajdowała się restauracja Stoeckmanna – obecnie Teatr Miniatura (al. Grunwaldzka nr 16). Przy współczesnej al. Grunwaldzkiej nr 24 funkcjonował sklep towarowy Nathana Sternfelda. W 1909 w centrum Wrzeszcza na tzw. rynku zburzono wieżę zegarową, na Potoku Jaśkowym pojawiła się istniejąca do dziś studzienka z fontanną. Powstał także istniejący obecnie (jako kantor przed Gdańskim Centrum Handlowym „Manhattan”) budynek stacji benzynowej (al. Grunwaldzka nr 92). Za rynkiem, w kierunku Strzyży, zabudowa była częściowo zwarta (zwłaszcza w północnej pierzei, do skrzyżowania z Labesweg (ul. Kościuszki)), częściowo wolno stojąca. Na tym odcinku 25 VII 1909 oddano do użytku budynek dzielnicowej poczty z centralą telefoniczną (al. Grunwaldzka nr 108). 1 I 1931 pod nr 144 otwarto stację benzynową „Standart”.

W granicach Strzyży w latach 1893–1896 przy skrzyżowaniu z drogą do Brętowa (obecna ul. Słowackiego) umieszczono koszary regimentu huzarów, w okresie 1896–1901 rozbudowane dla dwupułkowej brygady (po 1920 koszary policji porządkowej II Wolnego Miasta Gdańska (WMG), Schutzpolizei; w latach 1945–1996 Wojska Polskiego). Magazyny z zaopatrzeniem dla brygady znajdowały się za cmentarzem katolickim, przy obecnej al. Grunwaldzkiej nr 163, po 1920 funkcjonowały jako budynki fabryki wyrobów cukierniczych ( przedsiębiorstwa), po 1945 była tam siedziba oddziału fabryki wyrobów cukierniczych „Bałtyk”, obecnie teren zajmują placówki handlowe i centrum biurowe. Na rogu Hauptstraße i Labesweg (obecnie początkowy odcinek ul. Kościuszki) powstał w 1899 hotel „Hohenzollern”. Za Labesweg (ul. Kościuszki) funkcjonował przy szosie (al. Grunwaldzka nr 157) od 1709 do 1946 cmentarz katolicki (potem zwany Starym; cmentarze we Wrzeszczu. Strzyża Dolna).

Ulica-szosa była na całej długości jednopasmowa, z podwójnymi torami tramwajowymi w bruku (od 1901 tramwaj elektryczny). Linia po opuszczeniu Wrzeszcza kierowała się ku Polankom, odchodząc z głównego traktu na skrzyżowaniu z Hohenfriedbergerweg (ul. Szymanowskiego). Po 1925 tory przeniesiono na nowo powstałą obecną al. Wojska Polskiego, na jej skrzyżowaniu z al. Grunwaldzką znalazła się pętla tramwajowa, czynna do około 1957, która była przystankiem końcowym dla linii biegnącej z Gdańska do Wrzeszcza (do 1945 nr 2, po 1945 linia nr 1).

Po 1895 przy szosie zlokalizowano (obecnie al. Grunwaldzka nr 195) magazyn sprzętu pontonowego batalionu saperów stacjonującego w koszarach przy ul. Szymanowskiego, po 1920 powstała tam baza techniczna miejskich tramwajów, użytkowana do 1997 (Wagenhäuser des Train-Depots, po 1945 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Gdańsk-Gdynia, obecnie siedziba klubu studenckiego Żak). Na peryferiach ówczesnego Wrzeszcza, między al. Grunwaldzką a torami kolejowymi, w latach 1897–1906 powstała istniejąca do dziś kolonia 108 dwurodzinnych domów robotniczych, zbudowana przez Fundację Abegga (obecnie ul. Kolejarzy, Miedziana, Syrokomli, Gomulickiego, Ceglana). W 1914 nad jezdnią wybudowano wiadukt linii kolejowej z Wrzeszcza do Starej Piły.

Od 1920 do 1995 wschodnia część al. Grunwaldzkiej, sąsiadująca z linią kolejową od obecnej ul. Braci Lewoniewskich po Oliwę, stała się terenem przemysłowym Gdańska; działały tam zakłady różnych branż ( przedsiębiorstwa). W rejonie obecnego przystanku Gdańsk-Zaspa (al. Grunwaldzka nr 211–213) powstały w 1920 zakłady meblarskie „Oikos” oraz wytwórnia parkietu Ernsta, potem Behrendtów (po 1945 Gdańskie Fabryki Mebli, obecnie w tym miejscu w nowych pawilonach salon „Top Meble” oraz sklepy z wyposażeniem mieszkań). Po włączeniu w 1926 Oliwy do Gdańska nazwę Hauptstraße rozciągnięto także na szosę w tej dzielnicy. Po dojściu w Gdańsku do władzy zwolenników Adolfa Hitlera (1933) ulicę przemianowano na Adolf-Hitler-Straße, jednocześnie w 1934 zmieniając numerację domów, z podziałem na numery nieparzyste (wschodnia pierzeja) i parzyste (zachodnia pierzeja). Numeracja zachowywała ciągłość w obrębie całego II WMG (także w Sopocie); w Gdańsku kończyła się na numerze 617.

W 1945 zabudowa wschodniej pierzei ulicy, zwłaszcza we Wrzeszczu, uległa znacznym zniszczeniom (do 50%). Ocalała natomiast w większości XIX- i XX-wieczna zabudowa Oliwy. 1 V 1945 (formalne ogłoszenie) ulicy nadano nazwę al. Grunwaldzka. Przy niej, w ocalałych willach i kamienicach we Wrzeszczu, mieściło się po wojnie wiele ważnych instytucji: konsulat amerykański (al. Grunwaldzka nr 1 – od 1956 chiński); Stacja Krwiodawstwa przy siedzibie Polskiego Czerwonego Krzyża (nr 4 – od 1947); konsulat szwedzki (w dawnym dworze Uphagenów – al. Grunwaldzka nr 5, w latach 1976–2001 – Pałac Ślubów); Teatr Miejski (pod nr. 16 – w latach 1948–1950 prywatny Teatr Łątek, od 1950 Państwowy Teatr Lalki i Aktora „Miniatura”, w 1955 ponadto lokum studenckiego teatrzyku Bim-Bom); studio nadawcze gdańskiej rozgłośni Polskiego Radia (nr 18 – od 1947 do dziś); Izba Skarbowa (nr 26–28); Centrala Telefoniczna przy Urzędzie Pocztowym (nr 108 – uruchomiona w 1946); restauracja „Pod Kominkiem” (nr 82 – w ocalałym fragmencie znajdującego się przy dawnym Rynku domu handlowego); Komenda Miejska Milicji Obywatelskiej (MO; nr 90); Urząd Stanu Cywilnego (nr 130), I i II Urząd Skarbowy (137, na tzw. później Wysepce – następnie siedziba Banku PKO BP). W Oliwie, u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Poczty Polskiej, w 1950 pojawił się pierwszy w Gdańsku bar mleczny, w 1955 – pierwsza oszklona budka telefoniczna. W latach 1945 i 1946 prywatni inwestorzy odbudowywali część zniszczonych kamienic wschodniej pierzei ulicy. W końcu 1946 zapadła decyzja o budowie dwupasmowej arterii łączącej Gdańsk z Gdynią. W 1947 rozpoczęto rozbiórkę zniszczonych domów we Wrzeszczu, w północnej pierzei, od ul. Miszewskiego do ul. Lendziona, co umożliwiło poszerzenie ulicy i wydzielenie torowiska tramwajowego – m.in. w ciągu trzech lat wybudowano przy pomocy junaków Służby Polsce drugi pas ruchu w kierunku Oliwy i Gdyni.

Aleja Grunwaldzka w centrum Wrzeszcza, lata 60. XX wieku

Zakłady Dziewiarskie „Fala”, 1979

al. Grunwaldzka, defilada z okazji Tysiąclecia Państwa Polskiego, 1966

W rejonie ul. Lendziona jezdnie obu kierunków umieszczono w odległości około 45 m od siebie, tworząc tzw. Wysepkę i zachowując częściowo jej secesyjną zabudowę; przejazd tramwajowy między domami na Wysepce powstał w 1962. Od 1951 ruszyła budowa tzw. Grunwaldzkiej Dzielnicy Mieszkaniowej w stylu socrealizmu i modernizmu, z wieloma budynkami użyteczności publicznej; były to m.in. Spożywczy Dom Towarowy na parterze budynku Samopomocy Chłopskiej (al. Grunwaldzka nr 100–102, następnie Delikatesy „Gallux”, po 1990 – „Starogdańskie” , obecnie siedziby banków), Powszechny Dom Towarowy (pod nr. 107–109: popularny PDT, później Dom Towarowy „Neptun”, po 1990 Galeria Centrum, obecnie budynek wyburzony, a w jego miejsce powstaje Centrum Biurowe „Neptun”).

Wizualizacja Centrum Biurowego „Neptun”, przy al. Grunwaldzkiej we Wrzeszczu

W 1960 powstało Gdańskie Biuro Projektów Budownictwa Komunikacyjnego (al. Grunwaldzka nr 141), w 1961 – restauracja i kawiarnia Cristal (pod nr. 105 – przy zamkniętym od tego czasu wlocie ul. Klonowej do al. Grunwaldzkiej), w 1963 oddano do użytku budynek Telekomunikacji z centralą telefoniczną (al. Grunwaldzka nr 110 – w sąsiedztwie Urzędu Pocztowego nr 6 przy al. Grunwaldzkiej nr 108), w 1967 nową siedzibę otrzymał Narodowy Bank Polski (al. Grunwaldzka nr 19–23, później Bank „Millennium”). W latach 60. XX wieku przy alei we Wrzeszczu powstały także budynki Spółdzielczego Domu Towarowego „Sezam” (al. Grunwaldzka nr 56, nazwę wybrano 9 III 1968 drogą konkursu, w którym prawo głosowania miały tylko kobiety), Robotniczego Stowarzyszenia „Ster” (nr 103 – obecnie, po przebudowie około 2000, nowa siedziba PKO BP), a u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Partyzantów w 1969 oddano do użytku pierwszy w Gdańsku szesnastopiętrowy wieżowiec (al. Grunwaldzka nr 92/98), potocznie nazywany „Olimpem” (od kawiarni na najwyższym piętrze) lub „dolarowcem” (z powodu formy nabywania mieszkań).

We Wrzeszczu lokowano także zakłady przemysłowe (np. Hydrobudowa pod nr. 135, Zakład Mleczarski w sąsiedztwie skrzyżowania z ul. Kościuszki, pod nr. 139). W pierzei południowo-zachodniej w kierunku Oliwy (między al. Wojska Polskiego a ul. Abrahama) oprócz ciągu kamienic w 1954 roku oddano do użytku gmach Państwowych Szkół Budownictwa (al. Grunwaldzka nr 238) z bursą (w 1999 przekazaną Uniwersytetowi Gdańskiemu, najpierw – Studium Języków Obcych, a obecnie m.in. Instytut Dziennikarstwa). Między Strzyżą a Oliwą po 1945 miejsce niemieckich przedsiębiorstw zajęły polskie, najczęściej tej samej branży, na przykład PH Gazy Techniczne (al. Grunwaldzka nr 311), w 1968 – piekarnia mechaniczna (pod nr. 239, znana później jako „Rogalik”), Wytwórnia Uszczelek PZL „MORPAK” (nr 219, od 1978 także nowy budynek przy al. Grunwaldzkiej nr 237), Zakłady Dziewiarskie „Fala” (nr 303/305 – zakład podobnej branży był tam przed 1945), „Chemia” (nr 363–383), „Bimet” (nr 481–485).

W Oliwie (al. Grunwaldzka nr 487) oddano do użytku 16 II 1969 salon samochodowy „Motozbyt” (później „Polmozbyt”), pierwszy w Gdańsku salon sprzedaży i odbioru samochodów: Wartburgów, Trabantów, Zastaw, Warszaw (wcześniej odbioru nowych samochodów dokonywano z placu w Oruni, bez możliwości sprawdzenia ich stanu technicznego). Rozpoczęto też blokową zabudowę związaną ze znajdującym się po drugiej stronie torów kolejowych osiedlem Żabianka (pod nr. 573–585). W latach 60. XX wieku przy skrzyżowaniu z ul. Piastowską planowano do 1976 wybudować duży kinoteatr (na 940 miejsc), w otwartym konkursie otrzymał nawet nazwę „Zodiak”, po rozpoczęciu prace projektowych odstąpiono jednak od tych planów. W 1972 u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Bażyńskiego otwarto Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia” (z adresem al. Grunwaldzka nr 470).

Obok „dolarowca” (al. Grunwaldzka nr 100) 1 V 1972 otwarto (projekt arch. Stanisława Michela) Supersam Wojewódzkiej Spółdzielni Spożywców (WSS) „Społem”, następnie „Zatoka”, z wejściem także od ul. Partyzantów (wówczas jeden z największych w Gdańsku. Przebudowano też w tym roku – w związku z otwarciem lotniska w Rębiechowie – skrzyżowanie z ul. Słowackiego i Kościuszki (zburzono m.in. Dwór I przy al. Grunwaldzkiej nr 152), zlikwidowano resztki starego cmentarza katolickiego. W 1973 zlikwidowano budynek Komendy Miejskiej MO, przenosząc go na ul. Białą, na placu po nim zlokalizowano z czasem pętlę autobusową dla linii w kierunku Brętowa. 9 VII 1976, po likwidacji siedmiu małych sklepów, na rogu z ul. Jaśkowa Dolina otwarto pierwszy w Gdańsku (23. w kraju) salon Mody Polskiej. W 1989 spontanicznie powstało tam targowisko, tzw. Manhattan, w latach 2001–2004 przebudowane w nowoczesne Gdańskie Centrum Handlowe Manhattan.

W 1997 przy al. Grunwaldzkiej nr 224 (w obrębie Strzyży) otwarto największe w Polsce Schronisko Młodzieżowe na 180 osób oraz pełnowymiarowy stadion do meczów piłki nożnej i rugby. Na przełomie XX i XXI wieku odcinek między Strzyżą a Oliwą wypełniły zakłady i instytucje usługowe. Zachowując na wielu odcinkach funkcję mieszkalną, al. Grunwaldzka stała się główną osią handlu i usług dla miasta. Liczne budynki zmodernizowano i odnowiono, zachowano w ciągu alei wiele reliktów dawnej zabudowy, także z epoki socrealizmu. W 2007 w miejsce między innymi Zakładu Mleczarskiego i kilku innych budynków biurowych powstało największe w chwili budowy w Gdańsku centrum handlowe – Galeria Bałtycka (al. Grunwaldzka nr 141), a w ciągu ulicy kolejne biurowce.

W 2016 mieszkało przy alei 5539 osób (więcej tylko przy ul. Obrońców Wybrzeża). Od 13 III 2021 ograniczono prędkość ruchu samochodów z 70 do 50 km/h. SK