OBSERWACJE METEOROLOGICZNE I STACJE OBSERWACYJNE

Aktualna wersja na dzień 16:54, 24 wrz 2024

Strona tytułowa pracy Gottfrieda Reygera o rodzajach i zmianach pogody w Gdańsku

OBSERWACJE METEOROLOGICZNE I STACJE OBSERWACYJNE. Pierwsze informacje o warunkach pogodowych Gdańska (anomalie: wielkie śniegi, sztormy) odnotowano w kronikach z XV wieku (np. Caspar Weinreich). W XVI wieku Wilhelm Misocacus, wyznający poglądy o astronomicznych wpływach na pogodę, publikował roczniki Prognosticum oder Practica auffs Jahr 1577… 1595. W XVII wieku Peter Krüger publikował Neuer und Alter Schreibcalendar auffs Jahr 1609–1639, opisujące przewidywany układ gwiazd z krótką informacją o spodziewanej pogodzie. Pierwszym obserwatorem pogody był profesor Gimnazjum Akademickiego, matematyk Fryderyk Büthner. Zapiski zawarł w rękopiśmiennych i zaginionych Observationes meteorom. singulis diebus Calendaria annotatae ab a. 1655 ad a. 1699 oraz prowadzonych w latach 1662–1701 kalendarzach Neuer und alter Schreib Calendar / auffs Jahr nach unsers Herren Jesu Christi geburt / MDCLXXIII auff den Dantziger und umbliegender Oehrter. Zawierają one drukowane prognozy pogody oraz odręczne dopiski: „zimne/ciepłe powietrze”, „wietrznie”, „przymrozek”, „słonecznie”, „pochmurno”, które opisują warunki termiczne oraz zjawiska pogodowe, dołączane niemal każdego dnia i będące weryfikacją prognoz.

Pierwsze pomiary (a nie tylko obserwacje meteorologiczne) prowadził profesor Gimnazjum Akademickiego Michael Christoph Hanow. Częściowo opublikowane w „Danziger Erfahrungen” obejmują rezultaty codziennych pomiarów temperatury powietrza, ciśnienia atmosferycznego, sumy opadu atmosferycznego, wilgotności powietrza i kierunku wiatru, wykonywanych czterokrotnie w ciągu doby od 1 I 1739 do 30 IX 1772. Michael Hanow wykonywał pomiary w siedzibie Towarzystwa Przyrodniczego w Zielonej Bramie, na wieży kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.

W latach 1752–1792 pomiary (dwa, a niekiedy trzy razy dziennie) prowadził profesor Gimnazjum Akademickiego Johann Eilhard Reinick (ojciec Daniela Friedricha Reinicka) (dane zaginęły). Z kolei Gottfried Reyger w pracach o rodzajach pogody w Gdańsku, ich przyczynach i zmianach na tle porównawczym w okresie 1722–1786 (Beobachtungen der Witterung in Danzig, Die Beschaffenheit der Witterung in Danzig) dokonał analizy warunków pogodowych w Gdańsku na przestrzeni kilkudziesięciu lat, opisał lokalizację przyrządów i sposoby wykonywania pomiarów, wykonywał analizy porównawcze warunków pogodowych sezonów i lat, porównywał klimat Gdańska z innymi miastami Europy (Halle, Paryż, Berlin, Uppsala). Carl Gottfried Minior był autorem dwóch manuskryptów (2-tomowych, z wynikami pomiarów temperatury powietrza i kierunku wiatru, charakterystyką pogody w latach 1744–1784, ciśnienia atmosferycznego w 1755–1760 i 1764–1784). Z okresu 1764–1790 pochodzą zapiski Laurentiusa Eichhorna, wykonywane dwa–cztery razy na dobę pomiary ciśnienia atmosferycznego oraz sporadycznie temperatury powietrza i kierunku wiatru. W 1783–1806 (z przerwami 1783–1784, 1795) pomiary ciśnienia atmosferycznego, temperatury powietrza, kierunku i siły wiatru oraz w krótszym okresie wilgotności powietrza (rano i wieczorem, a od 1787 również w południe) prowadził Johann Georg Fuellbach.

W latach 1788–1812 (z przerwami w 1788–1789 i 1811) pomiary i obserwacje ciśnienia atmosferycznego, temperatury powietrza, kierunku wiatru i zjawisk atmosferycznych prowadził (dwukrotnie w ciągu doby) mechanik Towarzystwa Przyrodniczego, Raphael Skurke. Porównanie temperatury powietrza utrudnia używanie w Gdańsku w XVIII wieku termometrów bez ujednoliconej skali. Michael Hanow wykorzystywał dwie różne skale: do pomiarów porannych i wieczornych oraz południowych i nocnych. Obok stopni Hanowa wykorzystywano w Gdańsku stopnie według skali Daniela Fahrenheita, skali florenckiej, Réaumura oraz Reygera, termometry różniły się budową, rodzajem szkła i cieczy termometrycznej.

Pod koniec XVIII wieku pomiary termometryczne rozpoczął Johann Gottfried Kleefeld, który usprawnił i ustandaryzował przyrządy, inicjując w 1807 w Gdańsku regularne, instrumentowe obserwacje meteorologiczne. Prowadził je przy Langgasse 551 (ul. Długa 51), umieszczając termometr i higrograf na wysokości 28 stóp paryskich (około 9 m) od południa i północy od swojego domu, obserwowane tylko w cieniu (do 1812 termin porannej obserwacji: między godziną 7 a 8, przez kilka miesięcy około 9, w latach 1813–1845 obserwacje o godzinach 6, 14 i 22). Równolegle (1826–1831 oraz 1839 i 1850) między godziną 6 a 22, w odstępach dwugodzinnych obserwacje temperatury powietrza, ciśnienia atmosferycznego, kierunku i siły wiatru oraz występowanie deszczu, burzy i innych zjawisk meteorologicznych prowadził Friedrich Samuel Strehlke (m.in. w obserwatorium znajdującym się w latach 1839–1850 w mieszkaniu dyrektora szkoły św. Piotra i Pawła). W okresie 1850–1880 na zlecenie Pruskiego Instytutu Meteorologicznego wykonywał obserwacje trzy razy na dobę (o godzinach 6, 14 i 22), zmieniając co pewien okres miejsce obserwacji: przy Fleischergasse (ul. Rzeźnicka), Poggenpfuhl (ul. Żabi Kruk), ponownie Rzeźnickiej, Hauptstraße we Wrzeszczu (al. Grunwaldzka), Sandgrube (ul. Rogaczewskiego), u podnóża Biskupiej Górki (przerwy w obserwacjach: w pomiarach z godziny 6 w okresie od października 1846 do listopada 1847, brak pomiarów między czerwcem 1844 a październikiem 1845, kiedy odbierał doktorat honoris causa w Królewcu).

Po Friedrichu Strehlkem obserwacje meteorologiczne (nie najwyższej jakości) prowadzono w Szkole Nawigacyjnej przy Karpfenseigen (ul. Karpia), o godzinach 8, 12 i 16 odczytując temperaturę powietrza i ciśnienie atmosferyczne. Od 1876 do lipca 1919 w Nowym Porcie funkcjonowała stacja Niemieckiego Obserwatorium Morskiego (Nord-Deutsche Seewarte) z Hamburga. Wykonywała pomiary temperatury powietrza oraz ciśnienia atmosferycznego o godzinach 8, 14 i 20, ponadto dwa razy dziennie odczytywała termometry ekstremalne. Od sierpnia 1919 do 1924 dane meteorologiczne z obszaru Gdańska dotyczyły tylko opadów atmosferycznych.

W 1924 rozpoczęła pracę stacja synoptyczna na terenie lotniska Zaspa (Wrzeszcz), wchodząca w skład Obserwatorium Meteorologicznego (Staatliches Observatorium), powołanego w II Wolnym Mieście Gdańsku (WMG). Wyposażona była w barometr, standardowy zestaw termometrów (suchy, zwilżony, maksymalny i minimalny), standardowe samopisy (barograf, termograf, higrograf), wiatromierz elektryczny, anemograf Steffens-Hedde, deszczomierz Hellmana i termometry gruntowe. Pomiary obejmowały, poza normalną służbą rozszerzoną o aktynometrię, także prace nad zmiennością warunków klimatycznych: strukturą pola wiatru, wpływem linii brzegowej i wzgórz morenowych na to pole, pionowym profilem wiatru nad morzem, w strefie kontaktowej morze–ląd oraz nad lądem. Pomiarów opadu atmosferycznego dokonywano na 52 stanowiskach, zlokalizowanych na całym obszarze II WMG. Staatliches Observatorium prowadziło również służbę ostrzegawczą: odpowiadało między innymi za osłonę hydrologiczną delty i ujścia Wisły. Główne morskie stanowiska sygnalizacyjne znajdowały się w Sopocie, Nowym Porcie i Skowronkach.

Po wybuchu II wojny światowej obserwatorium weszło w skład niemieckiej sieci obserwacyjnej i funkcjonowało do 1945. W okresie II WMG działała również polska stacja meteorologiczna Wydziału Morskiego Państwowego Instytutu Meteorologicznego w Nowym Porcie (ul. Portowa 37, obecna ul. Oliwska), dysponująca angielskimi klatkami meteorologicznymi ze standardowym zestawem termometrów, trzema wiatromierzami, deszczomierzem i barometrem, wyposażona ponadto w standardowe samopisy, anemografy elektryczne, solarymetr, aktynograf i pluwiograf. W XI 1925 rozpoczęto pomiary pyrheliometryczne oraz wypromieniowania nocnego. Obserwacje zapisywano osiem razy na dobę, poważne zastrzeżenia budziła lokalizacja stacji na tarasie III piętra, nad ciemną matową powierzchnią. Stacja została zamknięta w czerwcu 1929.

Po II wojnie światowej pierwsza polska stacja klimatologiczna znajdowała się na Siedlcach; wraz z wyposażeniem (klatka meteorologiczna, komplet termometrów, wiatromierz Wilda, barometr rtęciowy i pomieszczenie stacji) została przejęta od władz radzieckich 27 XII 1945. Od 19 IV 1947 do 31 V 1948 prowadziła obserwacje synoptyczne, od 1 VI 1948 do 1 III 1965 obserwacje klimatologiczne (o 6.46, 12.46, 20.46 czasu urzędowego). W tym czasie stacja wyposażona była w klatkę meteorologiczną z kompletem termometrów (termometry: suchy, zwilżony, minimalny i maksymalny, deszczomierz Hellmana, łatę śniegowskazu, termometr minimalny przy gruncie).

7 I 1948 utworzono stację klimatologiczną w Świbnie, przy ul. Świbnieńskiej 40, na terenie portu rybackiego (obserwacje o 6.44, 12.44 i 20.44 czasu urzędowego). W ogródku meteorologicznym była początkowo klatka żaluzjowa z kompletem termometrów, wiatromierz Wilda zainstalowano na wysokości 10 m. Stację założono na bazie istniejącej stacji III rzędu na życzenie Dyrekcji Dróg Wodnych, prowadzącej pomiary hydrologiczne i prace hydrotechniczne w tym rejonie.

1 XII 1954 powstała hydrologiczna Stacja Ujściowa w Świbnie, prowadząca pomiary hydrologiczne i prace badawcze strefy ujściowej Wisły. W ogródku meteorologicznym zainstalowano dwie klatki (w pierwszej – termometry, ewaporometr i higrometr włosowy, w drugiej – termograf oraz higrograf), przy stacji wybudowano drewnianą ośmiometrową wieżę z wiatromierzem Wilda. 1 IV 1961 włączono do niej stację klimatologiczną w porcie, co spowodowało podniesienie jej rangi do stacji meteorologicznej II rzędu. Powiększono ogródek meteorologiczny do wymiarów 15 × 15 m, wymieniono na wyższy maszt wiatromierza. W 1965 stację przekształcono w Obserwatorium Ujściowe (w 1966 zainstalowano pluwiograf), a 31 VIII 1970 w Stację Hydrologiczno-Meteorologiczną w Świbnie. Zakres prac pomiarowo-badawczych ograniczono do strefy ujściowej Wisły, stacja przejęła część sieci żuławskiej (sieć posterunków wodowskazowych, posterunków wód podziemnych, posterunków opadowych). 1 I 1978 dla polepszenia lokalizacji ogródka meteorologicznego przeniesiono go około 200 m, na nasyp ziemny obok wału przeciwpowodziowego Wisły (naprzeciw budynku Stacji Hydrologiczno-Meteorologicznej). Między 1 VIII 1982 a 31 III 1992 działającą w ramach Stacji etatową stację klimatologiczną przekształcono w stację meteorologiczną prowadzącą cogodzinne obserwacje synoptyczne. Zmodernizowana w roku 2000 (zainstalowano stację automatyczną MAWS fińskiej firmy Veaisala, mierzącą kierunek i prędkość wiatru, temperaturę i wilgotność powietrza, wysokość opadu atmosferycznego oraz temperaturę powietrza przy gruncie na wysokości 5 cm).

Od 1 VIII 1955 do 30 IV 1961, z przerwą 12 III 1956 – 1 III 1957 spowodowaną wylewem Wisły, działał w Świbnie posterunek meteorologiczny (stacja II rzędu) Ujście Wisły.

Od września 1946 rozpoczęła pracę dla potrzeb lotnictwa cywilnego Polskich Linii Lotniczych LOT stacja meteorologiczno-informacyjna we Wrzeszczu, przy obecnej ul. Kunickiego 3/7. W ogródku (100 m od budynku) znajdował się początkowo jedynie wiatromierz Wilda. Od 1 VI 1948 weszła do służby meteorologicznej jako Stacja Meteorologiczna I rzędu. 1 I 1949 osłonę meteorologiczną przejął Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny, obecnie Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW), tworząc we Wrzeszczu Lotniskowe Biuro Pogody (LBP). 1 III 1952, z chwilą wybudowania portu lotniczego przy ul. Dzierżyńskiego, LBP przeniesiono do nowego pomieszczenia, podobnie ogródek meteorologiczny – około 90 m w kierunku północno-wschodnim. Od 1 I 1956 prowadzono cogodzinne obserwacje synoptyczne połączone z obserwacjami dla potrzeb osłony. Założono dokumentacje informacji o oblodzeniu samolotów i opracowywanych na stacji pasków z samopisów. 1 V 1964 prognozy lotnicze LBP przejęło Okręgowe Biuro Prognoz w Gdyni, pozostawiając we Wrzeszczu informację lotniczą. Stacja zmieniła nazwę na Lotniskowe Biuro Informacyjne. 31 XII 1965 zaprzestano wykonywania obserwacji klimatologicznych oraz opracowywania pasków z samopisów. 30 IV 1974, w związku z przeniesieniem lotniska cywilnego do Rębiechowa, stację przekształcono w posterunek meteorologiczny, prowadzący standardowe obserwacje klimatyczne w terminach 5.46, 11.46, 17.46 czasu GMT. Z uwagi na budowę osiedla mieszkaniowego Zaspa i pogarszającą się reprezentatywność pomiarów ogródek meteorologiczny (10 × 10 m) przeniesiono 1 IX 1977 za północno-wschodnią ścianę hangaru byłego lotniska, a 22 XII 1983 około 250 m w kierunku wschodnim na skwer miejski; 31 I 1987 stacja zakończyła działalność.

1 V 1974 o godzinie 0.00 GMT rozpoczęło pracę Lotniskowe Biuro Meteorologiczne (LBM) i Stacja Meteorologiczna w Rębiechowie (nr rejonu 12, nr stacji synoptycznej 150, nr stacji klimatologicznej 1407), kontynuujące (w zakresie pomiarów i obserwacji) pracę LBM i stacji meteorologicznej we Wrzeszczu. Ogródek meteorologiczny i biuro LBM zlokalizowano w północnej części lotniska, w pobliżu wsi Firoga. Lokalizacja ogródka pozostaje niezmienna (jedynie od 1 VI do 30 IX 1984, kiedy z powodu remontu płyty lotniska LBM przeniesiono na lotnisko wojskowe w Pruszczu Gdańskim i w Rębiechowie funkcjonował posterunek meteorologiczny). 1 VIII 1982 zlikwidowano stację meteorologiczną w Rębiechowie, pozostało LBM oraz stacja klimatyczna. W październiku 2008 roku zainstalowano, do pomiarów elementów meteorologicznych, automatyczną stację firmy Veaisala, mierzącą kierunek i prędkość wiatru, temperaturę oraz wilgotność powietrza. W ramach LBM pracuje druga, automatyczna stacja, mierząca wysokość podstawy i rodzaj chmur, widzialność, służąc głównie meteorologicznej osłonie lotniska.

1 XI 1986 utworzono stację hydrologiczno-meteorologiczną Portowe Biuro Hydrologiczno-Meteorologiczne w Porcie Północnym, przy ul. Poinca, bezpośrednio nad brzegiem Zatoki Gdańskiej. Między 11 XI a 31 XII 1986 stacja ta prowadziła obserwacje dla celów wewnętrznych Oddziału Morskiego IMGW w Gdyni.

W ogródku meteorologicznym znajdują się dwie standardowe żaluzjowe klatki meteorologiczne (pierwsza z kompletem termometrów, druga – z samopisami), deszczomierz Hellmana, pluwiograf (od 1 V 1987), termometr minimalny przy powierzchni gruntu, maszt wiatromierza. Od 1 III 1992 rozpoczęto cogodzinne obserwacje meteorologiczne. Od kwietnia 2004 stacja posiada urządzenie automatycznego pomiaru elementów meteorologicznych: kierunek i prędkość wiatru, temperatura powietrza aktualna, maksymalna i minimalna, temperatura powietrza przy gruncie, ciśnienie atmosferyczne, widzialność, wysokość opadu atmosferycznego i usłonecznienie. Stacja Port Północny jest stacją synoptyczną, włączoną do krajowej służby prognoz, pozostałe stacje zlokalizowane na terenie Gdańska służą celom klimatologicznym. MM