KAWIARNIA MOMBERA

Aktualna wersja na dzień 15:05, 3 gru 2023

(Georg Daniel Seyler), Poetischer Abriß des Weltberühmten Momberschen COFFÉE-Hauses in Dantzig entworffen von Solando, wyd. 2, Danzig 1758

KAWIARNIA MOMBERA (Mombersche Coffée-Haus, Momber’s Coffée-Haus, Mombers Kaffeehaus), jeden z lokali gastronomicznych w XVIII-wiecznym Gdańsku, jedyny opisany mową wiązaną: Poetischer Abriß des Weltberühmten Momberschen COFFÉE-Hauses in Dantzig entworffen von Solando (Poetycki zarys sławnej w świecie kawiarni Mombera w Gdańsku naszkicowany przez Solando).

Ten panegiryczny utwór, wydany w okresie wojny 1733–1734 o tron polski (oblężenie Gdańska w 1734), zachwala miłą atmosferę panującą w kawiarni Mombera, odróżniającą ją korzystnie od podobnych lokali zarówno w europejskich stolicach – Paryżu, Brukseli, Londynie, Wiedniu, Hamburgu, Hadze, Amsterdamie, Berlinie, Lipsku – jak i karczm oraz zajazdów położonych wokół Gdańska, które wyliczył: w Zappot (Zoppot; Sopot), Hohewasser (Hochwasser; obecnie Stawowie w Sopocie), Oliwe (sic!, Oliwa), Langfuhr ( Wrzeszcz), Jeschken-Thal (Jäschkental; Jaśkowa Dolina), heil‘ger Brunn (Heiligenbrunn; Święta Studzienka), Schieß-Stang ( Kurkowa, ulica), weisser Schwaan (Im weißen Schwan; Pod Białym Łabędziem), Emaus, Tempelburg ( Krzyżowniki), Ziejaancke (Zigankenberg; Cygańska Góra), Pietzkerdorff (Pietzkendorf; Piecki), Schallmühl (Schellmühle; Młyniska), Neu-Schottland ( Nowe Szkoty), Strieß ( Strzyża), Ballast-Krug (Karczma Balastowa, Nowy Port), Melck-Peters (Milchpeter; Mleczny Piotr nad Wisłą, przy ujściu Motławy), Münde ( Wisłoujście), Ohr (Ohra; Orunia), Herberge (Guteherberge; Lipce), bey den Bauren (?), Zum wilden Mann und Frau (Pod Dzikim Mężem i Kobietą).

Przed wejściem do kawiarni rosły dwie rozłożyste, sięgające szczytu lipy, a w jej pomieszczeniach czekały na gości wypucowane naczynia, w których podawano napoje: kawę, herbatę lub wino. Z wyposażenia kawiarni autor opisuje między innymi zegar szafkowy z kurantem fletowo-dzwonkowo-strunowym i z mechanizmem poruszającym figurkami: grającym na harfie królem Dawidem, wybijającym rytm lewitą Asafem, dmącymi w puzony aniołami, wygrywający przed każdą pełną godziną pieśń nabożną; barometr z ruchomą figurką Merkurego, zmieniającą położenie w pionie w zależności od ciśnienia barycznego. Dla gości dostępne były gazety rękopiśmienne i drukowane, sprowadzane między innymi z Lejdy, Hagi, Amsterdamu, Hamburga, Paryża (zob. prasa), atlas geograficzny, aktualny almanach ( kalendarze). Wnętrze uzupełniały marmurowy kominek z napisem „Wo Feuer ist, geht der Rauch vorher; Wer Ehr sucht, hat dabey Beschwer” (Nie ma dymu bez ognia, a zaszczytu bez trudu), zimą zapraszający do dania mu całusa „mit dem Popo” (pośladkami), oraz piec kaflowy.

Ponad połowę posesji zajmował położony w jej tylnej części ogród, gdzie gościom usługiwała „Jungfer Käschen” (Panna Kaśka). Anonimowy ogrodnik odwzorował w nim w miniaturze założenia parkowe w rezydencjach królewskich i książęcych – Wersalu, Sanssouci, Sorguliet, Honslardyk. Były tam dróżki, pawilony, woliera z egzotycznymi ptakami, oranżeria z tropikalnymi roślinami, wieże ciśnień zasilające w wodę sadzawkę z rybami, kaskady, wodospady, fontanny: jedna w formie łabędzia, inna – Kupidyna na pawiu z rozpostartym ogonem, z którego piór tryskały strużki wody tworzące tęczę, trzecia – latarni świecącej pośrodku mgły wodnej. Po zapadnięciu zmroku ogród oświetlało sześć latarni oraz liczne świece. Dzięki swemu korzystnemu położeniu – nie za blisko i nie za daleko od „Juncker-Hoffu” ( Dwór Artusa) – kawiarnia zawsze była pełna gości, zwłaszcza w czasie Jarmarku św. Dominika. Odwiedzali ją wtedy kupcy z Hiszpanii, Włoch, Portugalii, Holandii, Niderlandów, Fryzji, Anglii, Francji, Szkocji, Irlandii, Śląska, Rosji, Polski i innych krajów, ale nigdy nie przekroczył jej progu ateista.

Autorem tego opisu był Georg Daniel Seyler (24 II 1686 Speyer, Nadrenia Palatynat – 20 XII 1745 Elbląg), w latach wydania utworu konrektor gimnazjum w Elblągu, od 1735 do śmierci jego rektor. W wymienionych przez siebie karczmach bywał zapewne w czasie nauki w Gimnazjum Akademickim, do którego wstąpił w październiku 1703 roku. Okazję do odwiedzania zagranicznych kawiarni miał w latach 1714–1719, gdy podróżował po Europie jako guwerner Reinholda Bauera, syna burmistrza Karla Ernsta Bauera. Nauczając w elbląskim gimnazjum, utrzymywał kontakty z gdańskim przyrodnikiem Johannem Philippem Breynem.

Opisaną przez Georga Daniela Seylera kawiarnię założył Anton Momber (1670 – 1737 Gdańsk; menonici), zapewne przed poślubieniem 29 IX 1697 Marii von Beuningen (Maricke von Boeningen; zm. 6 VI 1746 Gdańsk), i prowadził lokal do śmierci. Spadkobiercom pozostawił znaczne długi, dlatego wdowa nie przeprowadziła przewidzianego prawem podziału spadku z dziećmi – Antonim, Carlem, Isaakem, Dirkem, Magdaleną i Anną. Zatem po jej śmierci długi były dalej dziedziczone, więc gdy w 1749 Magdalena i Anna – po osiągnięciu pełnoletności – sądownie domagały się wypłacenia im udziałów w spadku po matce, bracia odmówili, powołując się na jego wartość, która była plus onerosa quam lucrosa (bardziej przygniatająca niż zyskowna).

Prowadzeniem lokalu zajął się najmłodszy syn Antona, Dirk Momber (15 IX 1716 Gdańsk – 21 VII 1780 Gdańsk). Zapewne jego sumptem w 1758 ukazało się drugie wydanie Poetischer Abriß G.D. Seylera, w wielu miejscach różniące się pisownią od tekstu pierwotnego, na przykład zamiast „Jungfer Käschen” wydrukowano „Jungfer Caschche”, zamiast „Atheist” – „à The”. W sierpniu 1750 roku można było nabyć u niego kompozycje klawesynowe Friedricha Christiana Mohrheima; w 1759 sprzedawał wodę seltzerską w dzbanach; w kwietniu 1776 zatrzymał się u niego nowo mianowany konsul Danii w Gdańsku Friedrich Ferber; w lipcu 1777 odwiedził jego lokal szwajcarski astronom Johann Bernoulli (1744–1807), odnotowując swoją wizytę w wydanych w 1779 relacjach z podróży. Po śmierci Dirka Mombera w 1780 lokal prowadziła wdowa po nim (brak danych biograficznych), we wrześniu 1784 wystawiła go na sprzedaż. Zapewne nie znalazła nabywcy, gdyż w lutym 1790 licytowano ruchomości: naczynia kuchenne, meble, gry hazardowe.

W okresie działalności kawiarni jako jej adres podawano „im [lub am] Fischerthor” (nazwę ulicy zmieniono w latach 30. XIX wieku na Mälzergasse, później na Melzergasse, obecnie ul. Słodowników). W XX wieku autorzy tekstów o kawiarni Mombera, powołując się na relację J. Bernoullego z 1777, podawali jako jej adres Poggenpfuhl (ul. Żabi Kruk). W 2014 Andrzej Januszajtis ustalił prawdziwy adres – Melzergasse 130 (wcześniej Am Fischertor), od 1853 – po zmianie numeracji – Melzergasse 4.

Siegfried Normann (drugi od prawej); fragment rysunku Adolpha Jebensa przedstawiającego kupców przed giełdą zbożową w Dworze Artusa, 1844

Wilhelm Ebner

W XIX i XX wieku posesja ulegała przeobrażeniom zgodnie z wolą i potrzebami kolejnych właścicieli. W latach 40. XIX wieku należała do kupca Siegfrieda Normanna (zm. przed 1864), następnie do Johna Heinricha Paleskego (1817–1893), w 1864–1878 kolejny właściciel, Alexander Julius Olschewski (1820–1895) zbudował w części ogrodu boczną oficynę, w 1878 kupiec Robert Wilhelm Otto przebudował kamienicę na dom czynszowy, w 1904–1907 właścicielem był Johann Leopold von Grass, za którego przebudowano parter kamienicy na dwa sklepy, w 1907 kolejny, inż. Paul Liebau (zm. przed 1921), zbudował w części ogrodu warsztat produkujący instalacje centralnego ogrzewania. Ostatni z właścicieli, w latach 1921–1945, kupiec Wilhelm Ebner (mieszkający przy Kohlenmarkt 32 (Targ Węglowy)) zbudował tamże magazyn i palarnię kawy oraz kurnik. Zniszczony w 1945 budynek nie został odbudowany. Obecnie w miejscu dawnej kawiarni Mombera znajduje się trawnik. JMM