WYDAWNICTWA PODZIEMNE 1978–1989

Aktualna wersja na dzień 11:53, 8 sty 2023

Znaczek pocztowy z obozu internowania w Nowym Łupkowie

Świąteczna karta pocztowa ilustrująca hasło „WRONA skona”

WYDAWNICTWA PODZIEMNE 1978–1989. W Trójmieście działało około 90 niezależnych wydawnictw, połowa efemerycznych, wydających poza cenzurą jedną książkę bądź broszurę. Zarejestrowano około 38 pozycji opublikowanych w Gdańsku bez nazwy wydawcy. Dorobek wydawniczy wydawnictw podziemnych to około 329 druków zwartych (około 3,3% wszystkich książek wydanych w Polsce poza cenzurą). Oferta wydawnicza nie różniła się od repertuaru drugiego obiegu funkcjonującego w innych polskich miastach. Ruch wydawniczy charakteryzował się spontanicznością, często założeniem polityki wydawnictwa było wydanie tego, co odrzuciła cenzura w oficjalnym obiegu.

Względy bezpieczeństwa hamowały przepływ informacji między wydawcami, co powodowało, iż jeden tytuł wydawany był przez kilka oficyn. Literatura społeczno-polityczna stanowiła 44% ogółu wydawanych tytułów (144), około 22% to literatura piękna (44 pozycje prozy i 27 tomików poezji), w dziedzinie najnowszej historii Polski (stosunków polsko-radzieckich, procesów więźniów politycznych) wydano 80 prac. Około 30 tytułów nie dało się sklasyfikować (znane tylko z opisów bibliograficznych). Najwięcej książek wydano w 1981. Ze względów konspiracyjnych zdarzało się, że druki wydane były w zupełnie innym miejscu niż podawano w książce. Większe wydawnictwa podziemne drukowały głównie techniką offsetową. Wśród wydawnictw młodzieżowych i studenckich rozpowszechnione były powielacze białkowe. Efemeryczne oficyny korzystały z sitodruku i wałka. Maszyny drukarskie przemycano z zagranicy (np. maszynę offsetową dla „Liter” przemycono ze Szwecji na jachcie) lub drukowano w państwowych drukarniach. Papier, farby, kleje itp. otrzymywano z darów z zagranicy bądź kradziono z miejsc pracy. Niektóre publikacje były bezpłatne lub sprzedawane za symboliczną kwotę.

Największym wydawnictwem niezależnego ruchu wydawniczego w Trójmieście było Wydawnictwo „Młoda Polska” (WMP). Działalność oficyny związana była z grupą osób wydających „Bratniaka”. W latach 1978–1979, po przejściu na technikę offsetową i zwiększeniu nakładów do 3–6 000 egzemplarzy, działalność wydawnicza tego środowiska przybrała bardziej zorganizowane formy. Pod nazwą „Wydawnictwo Polskie” lub „WP w Gdańsku” wydano cztery publikacje. W 1979 oficynę przemianowano na Wydawnictwo „Młoda Polska”, tworząc zaplecze poligraficzne dla Ruchu Młodej Polski, a także drukowano na zamówienie dla innych gdańskich środowisk opozycyjnych. Winietę oficyny tworzyły litery MP. Od chwili strajku w sierpniu 1980 WMP współorganizowało poligrafię dla protestujących stoczniowców. Z oficyną związani byli głównie Mirosław Rybicki i Sławomir Soból (pseudonim „Jan Kowalski”), współpracowali Maciej Grzywaczewski i Arkadiusz Aram Rybicki (brat Mirosława). Wydawnictwo miało tajną komórkę poligraficzną, którą prowadził „Kowalski”. W ofercie WMP znalazły się: publicystyka społeczno-polityczna, poezja, proza, eseje, opracowania historyczne, reportaże. Dorobek edytorski oficyny to około 41 książek i broszur, w tym seria „Biblioteka Polityki Polskiej” (11 tytułów). Oficyna wydawała pisma: „Bratniak”, Kwartalnik Polityczny „Polityka Polska”, „Opinia”, „Droga”, „Robotnik Wybrzeża”, „Akwilon”, „Węzeł”, „Uczeń”, „Uczeń Polski”. Drukowano także dokumenty i oświadczenia gdańskiego Studenckiego Komitetu Solidarności i Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz ulotki antyrepresyjne.

Ważne miejsce w alternatywnym ruchu wydawniczym zajmowało również wydawnictwo „Litery”, założone w czerwcu 1980 przez Piotra Kapczyńskiego, z którym związani byli Maciej Kapczyński, Zbigniew Nowek i Marek Wachnik, a w późniejszym czasie Donald Tusk i Jacek Kozłowski. Początkowo oficyna działała pod nazwą „Alternatywy” (dziewięć pozycji), w 1983 ze względów konspiracyjnych zmieniła nazwę na „Litery” (10 pozycji). Używano jeszcze innych nazw: „Druk” (dwie pozycje), „Oficyna 40” (jedna pozycja). Do 1987 wydawnictwo związane było z gdańską Solidarnością, następnie ze środowiskiem gdańskich liberałów. Nakładem wydawnictwa ukazywały się: „Przegląd Polityczny”, „Gdańsk”, „Niezależny Serwis Informacyjny”, „Delta”. Nazwą wydawnictwa sygnowana była także seria „Biblioteka Przeglądu Politycznego”. „Alternatywy” drukowały swoje książki za każdym razem gdzie indziej (najczęściej w prywatnych mieszkaniach), „Litery” najczęściej korzystały z usług podziemnej drukarni Lesława i Krzysztofa Witkowskich (ojca i syna), która mieściła się w specjalnie na ten cel wykopanej piwnicy przy ul. Piastowskiej. Była to najbardziej profesjonalna drukarnia, zaspokajająca potrzeby gdańskiego „drugiego obiegu”. Poza tym publikacje „Liter” drukowano także w wynajętym mieszkaniu przy ul. Sobolowej (oraz w Gdyni na Grabówku w mieszkaniu Oświęcimskich). Pierwsze druki wykonano na powielaczu ręcznym, potem odbijano na ksero, a od 1981 drukowano już techniką offsetową.

Podziemną działalność wydawniczą prowadzili też Janusz Prendota, Krzysztof Drożdżala i Mirosław Kaczmarczyk. W późniejszym okresie dołączyli Daniel Trapkowski i Wojciech Pytel. Wydawane przez nich książki sygnowane były różnymi nazwami instytucji wydawniczej, np. „Krąg II”, „Wydawnictwo Czarciego Licha”, „Wydawnictwo im. Gnębona Puczymordy”, „Melina Wydawnicza”, „Wolni i Solidarni”. W 1986 Daniel Trapkowski jako pierwszy użył nazwy „Petit” dla określenia nowej inicjatywy wydawniczej. Później sygnetu „Petit” zaczęło używać wydawnictwo Solidarności Walczącej. Ogólny dorobek edytorski oficyny to 12 książek sygnowanych nazwą „Petit” i jeden numer „Kultury” (przedruk nr. 500). Z oficyną związani byli: Roman Zwiercan, Marek Czachor i Andrzej Więczar (pseudonim). Drukowano w mieszkaniach, garażach oraz państwowych drukarniach.

Na przełomie lat 1986 i 1987 powstało niezależne Wydawnictwo Gdańskie (WG). Oficyna związana była z grupą osób zatrudnionych w Spółdzielni Usług Wysokościowych „Gdańsk”: Jerzym Kowalskim, Leszkiem Urbą, Bogusławem Szybarskim, Markiem Biernackim, Jackiem Śmiechem, Wojciechem Kreftem i Romanem Jankowskim. W 1988 wydawnictwo przejęło Wolną Drukarnię Stoczni Gdańskiej (jedna pozycja) i utworzyło Podziemną Agencję Poligraficzną. Z inicjatywy WG powstała również Podziemna Agencja Fonograficzna, która wydawała kasety magnetofonowe (między innymi piosenki Jacka Kaczmarskiego i Antoniny Krzysztoń). W dorobku oficyny przeważała literatura społeczno-polityczna, dotycząca głównie problematyki ekonomicznej. W serii „ABC związkowca” wydano sześć prac o tej tematyce. Ogółem w ofercie WG znalazło się około 13 książek, dwa numery pisma „Przekaz”, wszelkiego rodzaju ulotki, znaczki pocztowe, kalendarze, kartki pocztowe.

Oficyna „Kształt”, założona 20 III 1985 przez Andrzeja Fica (pseudonim „Jacek”), określała swój profil jako polityczno-propagandowy. Nakładem wydawnictwa ukazało się 11 książek oraz czasopisma: „Solidarność”, „Nasz Czas”, „Portowiec”, „Kontakt”, „Gryps” i wiele innych. W latach 1978–1980 działało w Gdańsku wydawnictwo „Klin” (wcześniejsza nazwa: Oficyna „Punk”). Pomysłodawcą i liderem oficyny był Krzysztof Wyszkowski. Ogółem nakładem wydawnictwa ukazało się około dziewięciu książek (w tym sześć pozycji Witolda Gombrowicza), które drukowano techniką offsetową, przepłacając pracowników w drukarniach państwowych.

Oficyna Wydawnicza „Gdańsk” powstała w 1987 i kierowana była przez Zbigniewa Dąbrowskiego. Wszystkie publikacje stanowiły przedruki z wydawnictw emigracyjnych: „Aneksu”, „Polonii” i „Editions Spotkania” i niejednokrotnie finansowane były przez Solidarność. Biuro Informacji Prasowej NSZZ „Solidarność” w latach 1980–1981 wydawało „Zeszyty Informacyjne BIPS” (14 numerów). Redaktorami zeszytów byli: Andrzej Dorniak, Antoni Pawlak i Marian Terlecki. Publikacje BIPS to różnego rodzaju dokumenty Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” (np. statut NSZZ „Solidarność”, dokumenty Krajowej Komisji Porozumiewawczej, materiały ze zjazdów delegatów NSZZ „Solidarność” itp.), relacje ze strajków, śpiewniki itp.

Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS) Politechniki Gdańskiej (PG) sygnowało swoje publikacje nazwą „Vacat”. Niezależnym wydawnictwem studenckim była także podziemna oficyna PG, w skład której wchodzili młodzi pracownicy naukowi uczelni oraz studenci. Jej liderem był Jarosław Górski. Przy Uniwersytecie Gdańskim (UG) utworzono redakcję niezależnego biuletynu studenckiego „Reduta”. Komitet redakcyjny tworzyli Ryszard Grabowski, Andrzej Kotliński, J. Prendota, Jarosław Słoma, Janusz Tołłoczko. Studenci redagujący pismo NZS UG wydawali także serię „Biblioteka Impulsu”. JOL