BURMISTRZOWIE MIAST GDAŃSKICH

Aktualna wersja na dzień 16:40, 8 wrz 2024

BURMISTRZOWIE MIAST GDAŃSKICH. Główne Miasto i miasto Gdańsk. Urząd burmistrza Głównego Miasta Gdańska funkcjonował od 1342 do 15 V 1457, kiedy wielkim przywilejem króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka ( wojna trzynastoletnia) zlikwidowano rozbicie aglomeracji gdańskiej, podporządkowując władzom Głównego Miasta także Stare Miasto, Osiek i tereny po zniszczonym Młodym Mieście. Od tego momentu burmistrzowie Głównego Miasta stali się burmistrzami Gdańska jako całości.

Burmistrzów, którzy pełnili urząd dożywotnio, wyłaniano z Rady Miejskiej, sprawującej najwyższą władzę w mieście. Główne Miasto do 1457 miało dwie rady: Radę Zasiadającą (aktualnie rządzącą) i Radę Ogólną. Burmistrzów od początku było czterech (źródła niekiedy wspominają tylko dwóch lub trzech, wynika to jednak z ich fragmentarycznego zachowania). Wśród czterech burmistrzów dwóch rekrutowało się z aktualnej Rady Zasiadającej i dwóch z poprzedniej: jeden zasiadał w niej przed dwoma laty, kolejny – przed rokiem. Oznacza to, że obowiązywał dwuletni cykl sprawowania urzędu burmistrza w Radzie Zasiadającej. W praktyce wyglądało to następująco: pierwszy burmistrz po roku ustępował z urzędu, a po dwóch latach przynależności do Rady Zasiadającej przechodził do Rady Ogólnej. Z kolei jego zastępca, dotychczas drugi burmistrz, przejmował funkcje pierwszego burmistrza, a na jego miejsce do Rady Zasiadającej wchodził burmistrz, który przed dwoma latami pełnił funkcję pierwszego burmistrza i przez ostatnie dwa lata należał do Rady Ogólnej. Ten model ulegał pewnym zmianom, kiedy jeden z burmistrzów umierał lub jakieś ważne wydarzenia nie pozwalały na przeprowadzenie wyborów, lub też wówczas, gdy jeden z burmistrzów nie mógł z istotnych powodów objąć urzędu. W takich sytuacjach spotykamy się na przykład z trzyletnim pełnieniem funkcji w Radzie Zasiadającej.

Najważniejszy był pierwszy burmistrz, dowodnie od 1379 zwany prezesem (Praeses), czyli burmistrz prezydujący, główny przedstawiciel władzy wykonawczej w mieście. Piastował Urząd Prezydującego Burmistrza (Präsidierendes Amt), któremu podlegały sprawy zewnętrzne miasta, zwoływanie posiedzeń rady i przewodniczenie jej. Ponadto w jego gestii znajdowały się pewne czynności administracyjne i sądowe na podległym mu terenie, obejmującym obszar od Wisłoujścia w górę Wisły aż do Polskiego Haka, a także nadzór nad twierdzą Wisłoujście, Wisłoujściem, ruchem w porcie oraz nad bramami miejskimi. Do niego należało wystawianie listów i certyfikatów okrętowych, rozstrzyganie sporów między armatorami, właścicielami przewożonych towarów, szyprami i załogami, przyjmowanie zeznań dotyczących awarii statków i wynikłych stąd szkód, rozpatrywanie spraw o zbiegostwo chłopów na teren Gdańska, wydawanie glejtów i listów ochronnych dla Żydów i bankrutów, mianowanie balwierzy, chirurgów i akuszerek oraz inne sprawy. Przy wyborach miał przywilej głosowania na końcu (czym mógł przeważyć wynik).

Drugi z burmistrzów, dowodnie od 1379 zwany towarzyszem (Compan), piastował Urząd Wiceprezydującego Burmistrza (Vizepräsidierendes Amt) i zastępował pierwszego w jego głównych funkcjach miejskich, a oprócz tego prowadził osobny urząd – z własnymi uprawnieniami cywilno-sądowymi – na terenie Nowych Ogrodów oraz prawej strony Sandgrube ( Piaskownia, okolica dzisiejszej ul. Rogaczewskiego). Ponadto sprawował jurysdykcję sądową na Wiśle między miastem i Polskim Hakiem, na Motławie i mostach, a w zakresie obrazy słownej na terenie Głównego Miasta, Długich Ogrodów i przedmieść. Jemu też podlegały wszelkie zatargi powstałe na tle budowy domów i spichrzów w Głównym Mieście, sprawy związane z kuratelą nad małoletnimi oraz sprawy osób obcych lub szlacheckiego pochodzenia.

Trzeciemu z burmistrzów powierzano Urząd Prezydenta Wojennego (Kriegspräsident). Z tej racji sprawował on nadzór nad wojskiem miejskim (z wyjątkiem podległej pierwszemu burmistrzowi załogi Wisłoujścia), przewodniczył Radzie Wojennej, pośrednicząc między nią a Radą Miejską, wydawał regulaminy i zarządzenia dotyczące służby wartowniczej oraz karał popełniane w tym zakresie drobniejsze wykroczenia.

Czwarty burmistrz pełnił tzw. Urząd Nadstrażnika (Oberwachherr), odpowiadając za bezpieczeństwo w mieście. Był przełożonym straży miejskich, prowadził sprawy cywilno-prawne dla miejskich posiadłości na Żuławach Gdańskich (Steblewskich), Mierzei Wiślanej, Szkarpawie, Wyżynie (majątki położone na morenowej wysoczyźnie, na zachód od miasta) i Helu.

Po 1457 uprawnienia burmistrzów zostały nieco zmienione i rozszerzone. Najstarszego stażem burmistrza (choć były od tego odstępstwa) wybierano dożywotnio na stanowisko inspektora kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP). Pośredniczył on między Radą Miejską a witrykami, czyli osobami świeckimi zarządzającymi majątkami kościoła, sprawami dotyczącymi wszelkich prac budowlanych czy wyposażenia świątyni itp. Witrycy składali mu roczne sprawozdania finansowe, przedstawiali zażalenia i życzenia. Od 1600 do 1793 najstarszy aktualny burmistrz dożywotnio pełnił funkcję protoscholarchy, w związku z czym był przewodniczącym Kolegium Szkolnego, które sprawowało nadzór administracyjny i organizacyjny nad oświatą w Gdańsku. Od 1650 pierwszy burmistrz objął także obowiązki fiskała, zawiadując kadukami (majątkami bez spadkobierców). Najmłodszy stażem burmistrz był zwykle desygnowany do reprezentowania Gdańska w zjazdach hanzeatyckich oraz na sejmikach i sejmach Rzeczypospolitej.

Od XIV do XVIII wieku (do 1792) data wyboru na urząd konkretnego burmistrza była związana z wyborami do Rady Miejskiej, te zaś odbywały się pierwotnie w lutym, następnie w marcu. Dla wspomnianego okresu trzeba zatem cały czas mieć na względzie to, że mówiąc o burmistrzu na przykład z 1500, mówimy de facto o osobie, która sprawowała ten urząd także w początkach roku następnego (1501).

Po I rozbiorze Polski burmistrzów zastąpili od 1793 prezydenci. Strukturę administracyjną przedrozbiorowego Gdańska zastosowano z pewnymi modyfikacjami w I Wolnym Mieście Gdańsku (WMG; 1807–1813/1814) – wraz z czterema burmistrzami o nieco tylko zmienionych kompetencjach. JZ