KOŚCIÓŁ ZBAWICIELA (I)

Aktualna wersja na dzień 20:17, 21 lis 2024

Znak własnościowy kościoła Zbawiciela

Lokalizacja kościoła Zbawiciela w 2 połowie XVII wieku: po prawej Biskupia Górka, poniżej Kanał Raduni i szpital św. Gertrudy

Przekrojowy plan kościoła Zbawiciela, 1816

Kościół Zbawiciela, powyżej koszary na Biskupiej Górce, rysunek ołówkiem Juliusa Gottheila, 1847

Wnętrze kościoła Zbawiciela, po 1883

Kościół Zbawiciela, początek XX wieku

Kościół Zbawiciela około 1915

Kościół Zbawiciela na akwaforcie Bertholda Hellingratha, około 1920

Kościół Zbawiciela, 1928

Trzon dzwonnicy kościoła Zbawiciela, 2015

KOŚCIÓŁ ZBAWICIELA (Salvatorkirche), ul. Zaroślak 18. Zbór na Zaroślaku, tzw. Zewnętrznym, wzniesiono w latach 1633–1635 z inicjatywy kaznodziei Eliasa Hirschfelda, jednocześnie obsługującego kaplicę św. Gertrudy (urządzoną w przeniesionym w 1582 do części wewnętrznej tej osady szpitalu św. Gertrudy). Kaplica ta była niewielka i nie wystarczała do obsługi pensjonariuszy przytułku oraz coraz liczniejszych mieszkańców przedmieścia. Uroczystemu kazaniu inaguracyjnemu wygłoszonemu przez Eliasa Hirschfelda (Encoenia Templi Novi Salvatoris, Oder Einweyhungs-Predigt) w druku towarzyszyły gratulacyjne wiersze i ody m.in. kaznodziei kościoła św. Olafa w Wisłoujściu Adama Büthnera, jego syna Friedricha Büthnera, pastora-poety (PLC = Poeta Laureatus Caesareus) z Przywidza Martina Schemecheliusa, pastora z Trzepowa Johanna Bentherusa.

Kościół Zbawiciela to pierwszy w Gdańsku od samego początku luterański dom modlitwy, jednocześnie ośrodek ewangelicki parafii dla tej części zespołu miejskiego. Jego budowniczym był Rajnold de Clerck. Powstała budowla jednonawowa, o konstrukcji ryglowej z wieżą, zorientowana równolegle, dłuższym bokiem wzdłuż Kanału Raduni. We wnętrzu znalazły się cenne obrazy, m.in. autorstwa Andreasa Stecha, także ołtarz, zamówiony w 1635 przez burmistrza Valentina von Bodecka u przebywającego w Gdańsku śląskiego malarza Bartholomäusa Strobla. W 1636 orgamnistrz Tiedemann Neunaber (stroiciel i konserwator organów kościoła Najświętszej Marii Panny) za 600 florenów zbudował pozytyw (małe organy piszczałkowe). Przy kościele założono również szkołę, w 1642 pracowało w niej trzech nauczycieli, po zniszczeniach z 1656 odrodziła się dopiero w 1695.

Pierwszy kościół został w 1656 zburzony przez gdańszczan w ramach przygotowań do obrony przed atakiem Szwedów. Niektóre z elementów jego wyposażenia trafiły wówczas do innych świątyń, ambona i ołtarzowa predella z przedstawieniem „Ostatniej Wieczerzy” do kościoła na Oruni ( kościół Najświętszego Serca Jezusa i św. Jana Bosko), dzwon do Rokitnicy na Żuławach Gdańskich, górny ołtarzowy obraz „Zmartwychwstanie” do zboru w Koźlinach, organy do zboru w Ujeścisku ( kościoła św. Jerzego), marmurowa późnorenesansowa chrzcielnica do kościoła w Pruszczu Gdańskim. Misa chrzcielna tej ostatniej, bogato zdobiona scenami biblijnymi i cytatami z Pisma św., przechowywana jest obecnie w gdańskim Muzeum Narodowym i jest jedyną pamiątką po pierwotnym kościele Zbawiciela. Po potopie szwedzkim posługę duszpasterską ponownie przeniesiono do szpitalnej kaplicy św. Gertrudy.

W latach 1695–1697 wybudowano nowy zbór pod wezwaniem Zbawiciela, tym razem na Zaroślaku Wewnętrznym, bezpośrednio nad Kanałem Raduni, na wprost mostu przerzuconego przez ten kanał, u podnóża Biskupiej Górki. Budowniczym świątyni był Barthel Ranisch, najprawdopodobniej według projektu Petera Willera. Obiekt pierwotnie o cechach barokowych, jednonawowy, o konstrukcji ryglowej, otynkowany, z murowaną wieżą od strony wschodniej, nakrytą hełmem z tzw. latarnią. Do zboru przeniesiono ołtarz i ambonę z kaplicy św. Gertrudy, przy ołtarzu po roku zawieszono całopostaciowy, naturalnej wielkości, obraz Marcina Lutra w towarzystwie łabędzia. Na wieży umieszczono zegar z pierwszego kościoła Zbawiciela, z lat 30. XVII wieku. Przy kościele istniał cmentarz, od wezwania zboru zwany z czasem kościołem Zbawiciela (Salwatorem). Ze względu na szybki rozrost parafii (rocznie rozdawano do 8000 komunikantów), po odejściu pastora Johanna Davida Henrichsdorffa (1727) zaczęto powoływać do niej po dwóch kaznodziejów, wprowadzając ponadto dodatkowe kazania we czwartki.

Kościół był kilkakrotnie niszczony, podczas oblężeń w latach 1734, 1807 i 1813. W okresie 1807–1813 był zamieniony przez Francuzów na magazyn prochu strzelniczego. Po uszkodzeniach poddawano go gruntowym remontom w 1742 i 1826. Podczas ostatniego nadano mu cechy neogotyckie, a od północy dodano przypory. Długości 42,7 m i szerokości 12,9 m, posiadał trzy wejścia, nawę doświetlały okna, w części ostrołukowe, w części tzw. maswerkowe. We wnętrzu znajdował się strop drewniany, kolebkowy, ponadto dwie empory, zachodnia nad i za ołtarzem oraz wschodnia nad wejściem głównym. Ławki były zwrócone ku ambonie. Kwadratowa wieża z dzwonnicą wznosiła się od strony wschodniej nad wejściem głównym i chórem z organami z 1738 (autorstwa gdańskiego organmistrza Andreasa Hildebrandta). Kilkakrotnie zmieniano obraz zdobiący ołtarz główny w prezbiterium od strony zachodniej, od 1881 był to obraz Jezus błogosławi dzieci Wilhelma Augusta Stryowskiego, przez pewien czas mieszkańca Zaroślaka. Od 1635 każdorazowy kaznodzieja kościoła był członkiem gdańskiego Ministerium Duchownego ( luteranie), od 1727 posługiwało tu dwóch duchownych. 21 V 1743 miejscowy organista, Johann Gottlieb Stancke, urodzony w Gdańsku, otrzymał kupieckie obywatelstwo tego miasta. W 1754 pastor Friedrich Klein (1722–1761) otrzymał od Rady Miasta Gdańska 200 guldenów za napisanie ody w trzechsetlecie usunięcia z Gdańska Krzyżaków i przyłączenia miasta do Polski ( wojna trzynastoletnia), a w rok później otrzymał tu stanowisko diakona, w 1789–1796 diakonem był Abraham Friedrich Blech, profesor Gimnazjum Akademickiego.

Zbór w 1945 został kompletnie zniszczony. Ocalała tylko podstawa wieży (do II kondygnacji), w 1965 zabezpieczona jako trwała ruina. Obiekt przeszedł na Skarb Państwa i przekazany został miastu Gdańsk. Po remoncie i adaptacji w 1979 znajdował się tu butik pod nazwą Stary Dzwon, następnie Biuro Nieruchomości „Baszta”. W 1996 o odzyskanie obiektu wystapiła parafia ewangelicko-augsburska w Gdańsku z siedzibą w Sopocie, zgłaszając gotowość nie tylko do wyremontowania wieży, ale i do dobudowania do niej kaplicy. Zgodę na przejęcie nieruchomości otrzymała 20 V 1998. SK