SCHÜTZ CONSTANTIN, pastor kościoła NMP

Aktualna wersja na dzień 16:49, 21 lis 2024

Constantin Schütz, na podstawie portretu Daniela Kleina

Constantin Schütz

CONSTANTIN SCHÜTZ (14 IX 1646 Gdańsk – 11 IV 1712 Gdańsk), pastor kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP). Syn pochodzącego z Wrocławia Gottfrieda (1603 – 22 VI 1653 Gdańsk), kupca bławatnego, od 20 V 1634 posiadającego kupieckie obywatelstwo Gdańska, oraz poślubionej przez niego 3 VII 1634 w kościele NMP Cathariny (1611–1676 Gdańsk), córki Caspra Bodensteina (zm. 1612). Brat Gottfrieda (ur. 1544 Gdańsk), w październiku 1652 zapisanego do gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, od 31 VIII 1688 posiadającego potwierdzenie kupieckiego obywatelstwa jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli), oraz pochowanych w rodzinnym grobie w kościele NMP pod płytą nr 91 Johanny Marii (pochowana 11 IX 1691 w wieku 53 lat) i Cathariny, zmarłej w stanie panieńskim (pochowana 12 XI 1691 w wieku 51 lat).

W sierpniu 1654, podobnie jak brat, zapisany został do gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Studiował teologię od 1664 w Jenie, w 1668 w Królewcu i Wittenberdze, od 1669 w Lipsku. 18 XI 1673 wrócił do Gdańska, wyświęcony 15 X 1676, od 16 XI 1676 pastor w Groß Zünder (Cedry Wielkie). Od 25 VIII 1680 diakon w gdańskim kościele św. Katarzyny, od 25 grudnia tego roku (1680) do śmierci pastor w kościele NMP, w latach 1682–1685 oraz 1702–1705 w randze wiceseniora Ministerium Duchownego.

Jako wyznawca umiarkowanego pietyzmu, postulujący pogłębienie duchowości i pobożności, brał udział w zapoczątkowanym w 1692 sporze pietystów z ortodoksyjnymi wyznawcami luteranizmu, reprezentowanymi głównie przez rektora Gimnazjum Akademickiego i pastora kościoła św. Trójcy Samuela Schelwiga. Spór rozpoczęła krytyka pietystów w przedmowie Samuela Schelwiga do opracowanego w 1692 na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lipskiego pisma Johanna Benedikta Carpzova Schrift Gründliche und wohlgesetzte Bedenken von der Pietisterei. Na krytykę zareagował prepozyt i radca konsystorza kościoła św. Mikołaja w Berlinie, jeden z najsłynniejszych przedstawicieli pietyzmu Philipp Jacob Spencer (1635–1705). Schütz współpracował ze Spencerem i wsparł go w Gdańsku poprzez wygłoszenie kazania przeciwko Schelwigowi, zarzucając przeciwnikom skostniałość i nadmiar naukowej postawy wobec teologii. Doczekał się oskarżenia o szyderstwo z prawdziwej nauki Kościoła. Po kilku podobnych wymianach zdań gdańska Rada Miejska, także na żądania Trzeciego Ordynku o zakończenie konfliktu, odbyła z oboma adwersarzami osobne rozmowy i 6 V 1693 opublikowała deklarację mającą załagodzić spór, obaj mieli podpisać oświadczenie o zaniechaniu sporu. Stanowisko Schelwiga poparli jednak z ambon senior Ministerium Duchownego Andreas Kühn, archidiakon kościoła NMP Michael Strauß oraz diakon kościoła św. Katarzyny Friedrich Christian Bücher. Schütz zareagował na to jeszcze w 1693 opublikowaniem polemiki Christliche Erinnerung An die Evangelische Lutherische Gemeine In Dantzig.

Samuel Schelwig w 1694 podróżował po niemieckich uniwersytetach i zyskiwał tam stronników, a w Gdańsku dołączali do niego kolejni duchowni. Po jego powrocie Rada Miejska 20 IX 1694 zakazała mu występować przeciwko pastorowi kościoła NMP zarówno z ambony, jak i na piśmie, następnie 9 IX 1695 zakazała Michaelowi Straussowi kontynuowania polemiki pod groźbą m.in. zakazu głoszenia kazań, zapowiedziała też konfiskatę drukowanej we Frankfurcie i Lipsku broszury przeciwko Schützowi, a w Gdańsku zakazała jej czytania. Wiele to nie pomogło, także i on nie pozostawał dłużny i publikował swoje repliki (m.in. Versicherung An die Christliche Gemeine, 1695 ; Heilsame Artzeney Gegen Herr Doct. Samuel Schelwigs/eigenen und eingemachten Zanck–Apffel: Den Gifft seiner lüsternden und beißigen Zähne, 1702), włączał się też z Berlina sam Spener (Freudiges Gewissen / gegen Herrn. D. Samuel Schelwigs / unbillige Zunötigungen, 1695). Dopiero w 1703 spór zakończył się formalnym pojednaniem teologów.

Był autorem mowy żałobnej wygłoszonej w kościele NMP po śmierci króla Jana III Sobieskiego, w której podkreślał niepowetowaną utratę ojca ojczyzny, a także nawiązał do swoich poglądów i wzywał gdańszczan do skromnego i prostego życia (1696). Rok później, w 1697, witał kazaniem wybranego na króla Augusta II Wettyna i przypominał wiernym o konieczności dochowania wierności nowemu władcy. Komentował też odrębnym drukiem ustąpienie Augusta z tronu polskiego w 1706, widząc w tym fakcie nadzieje na pokój w Polsce. Podczas panującej w Gdańsku w 1709 epidemii dżumy ogłosił drukiem kazanie o potrzebie pokuty, drukował także inne swoje kazania.

Jako pastor najważniejszego gdańskiego kościoła wygłosił wiele kazań przy pogrzebach pierwszych obywateli miasta, m.in. burmistrzów Gabriela Krumhausena (1685), Constantina Pahla (1691), Gabriela Schumanna (1700), Constantina Ferbera (III) (1704, także z własnym wierszem w wydaniu drukowanym), Constantina Fredera (1707), rajców i ławników Carla Ehlera (1686; ojciec burmistrza Carla Gottlieba), Michaela Schmidta (1687; dziadka burmistrza Michaela Schmidta), Emanuela Dilgera (1697), Michaela Tessina (1703, w wydaniu drukiem z wierszem także i własnego autorstwa), lekarzy Johanna Fabritiusa (1691), Christiana Bucky’ego (1705, z wierszem własnym), Christophera Gottwaldta (1700), także m.in. kupca Joachima Krumhausena i jego żony, Marii z domu Müehg (1684), czy rajcy Petera Bentzmanna (1693). Swój wiersz dodał m.in. do kazania żegnającego Friedricha Büthnera, oraz do zbioru przygotowywanego przez Abrahama Heysego po zgonie pastora kościoła NMP Nathanaela Dilgera, wydanego w 1683.

Jego drugą żoną była poślubiona 16 II 1681 w kościele NMP Anna Euphrosina (pochowana tamże 13 XI 1721 w grobie nr 91 w wieku 62 lat), córka ławnika Johanna Heinricha Schmidta (zm. 1664). Mieli siedmioro dzieci ochrzczonych w kościele NMP, z których czwórka nie przeżyła wieku niemowlęcego: 1) Ephraim (chrzest 21 IV 1682), 2) Constantin (2 XI 1684), 3) Constantia (2 XII 1695) oraz 4) Johann Gabriel (29 III 1701). Pozostałe dzieci to: 5) Dorothea (chrzest 14 XII 1690 – pochowana 31 X 1724 w kościele NMP w grobie nr 415), od 20 IX 1707 druga żona Nathanaela Gerlacha (ur. Toruń – pochowany 26 IX 1715 wraz z teściem), zaś od 19 X 1719 Jacoba Theodora Kleina; 6) Benjamin Gottlieb (chrzest 18 IX 1693 – 1740 Gdańsk), w 1723 ławnik, od 1726 rajca Starego Miasta; 7) Concordia (chrzest 13 III 1698 – pochowana 5 IV 1773 w kościele NMP w grobie nr 351), od 1 IX 1718 żona poślubionego tamże sekretarza Rady Miasta (od 1717) Caspara Bartha (zm. 4 IV 1731).

Pochowany 28 IV 1712 w kościele NMP w grobie nr 351. Mowę pogrzebową wygłosił drugi pastor tego kościoła Johannes Laurentius Fischer. Do 1945 w zakrystii kościoła NMP wisiał jego portret namalowany przez Daniela Kleina. JANSZ













Bibliografia:
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2019, t. II, s. 179; t. VI, s. 401; t. VII, s. 529.
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 175, 180. Bertling August, Schütz Constantin w: Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 33, 1891, s. 116–117.
Lewandowska Liliana, Zwischen der lutherischen Orthodoxie und dem Pietismus in Danzig im Ausgang des 17. Jahrhunderts, „Documenta Pragensia”, t. 33, Praga 2016, s. 485–499.
Lewandowska Liliana, Ludzie pietyzmu gdańskiego, „Gdański Rocznik Ewangelicki”, t. 14, 2020, s. 15, 20.
Prätorius Ephraim, Dantziger-Lehrer Gedächtniβ…, Danzig und Leipzig, 1760, s. 3, 8, 47.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 36, 50, 98.
Schnaase Eduard, Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs',. Danzig 1863, s. 332—353.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, Klausdorf–Schwentine 1986–1992, Bd. 1, 138, 194; 2, 48; 3, 89; 4, 55, 231.