ZWIĄZEK WALKI ZBROJNEJ ARMIA KRAJOWA W GDAŃSKU

Aktualna wersja na dzień 18:53, 24 wrz 2024

Tablica pamiątkowa żołnierzy 3 Wileńskiej Brygady AK z rzeźbami Elżbiety Szczodrowskiej-Peplińskiej w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gdańsku

ZWIĄZEK WALKI ZBROJNEJ ARMIA KRAJOWA W GDAŃSKU, od początku okupacji (aneksji) Gdańsk odgrywał ważną rolę w działalności Polski Podziemnej, w tym Polskiego Państwa Podziemnego (Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) – Armia Krajowa (AK) i Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej (RP) na Kraj). W Gdańsku organizowano struktury konspiracyjne, prowadzono pracę wywiadowczą, tworząc sieć wywiadu, zwłaszcza morskiego. Struktury konspiracyjne działały w Gdańsku dwutorowo. 1. stanowiły ogniwa Komendy Głównej (KG) ZWZ-AK pracujące na linii Warszawa Gdańsk. 2. – siatki Pomorskiego Okręgu ZWZ-AK. Sieć KG ZWZ-AK teoretycznie działała ponad Okręgiem Pomorskim, praktycznie z nim współpracowała.

Pierwsze meldunki z Gdańska i Gdyni, w maju 1940, przesłała do ekspozytury polskiego wywiadu w Sztokholmie („Sajgon”) sieć kpt. Alfonsa Jakubiańca, operująca wówczas na Litwie. Na prośbę Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza już od połowy listopada 1940 ZWZ zaczął nadsyłać meldunki wywiadowcze z portu i stoczni w Gdańsku, początkowo bardzo ogólnikowe. Dlatego w 1941 przystąpiono do organizowania w Gdańsku centralnej sieci ofensywnego wywiadu dalekiego zasięgu „Stragan” KG ZWZ-AK, rozszerzając ją w latach 1942–1943 i sukcesywnie obejmując nią pas nadmorski od Hamburga, Szczecina przez Gdynię i Gdańsk aż po Królewiec i Rygę. Tereny Gdańska leżały w zasięgu grupy Wywiadu Ofensywnego („WO-3”) „Wybrzeże”. Wchodząca w jej skład sieć „A”, której podlegała Ekspozytura „Morze” („Mare”) dostarczała meldunki z Gdańska. Sieć tę tworzyli między innymi pracownicy Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy (OW ZJ). Agenci wywiadu grupy „Wybrzeże” mieli w Gdańsku oznaczenia do liczby 20 wzwyż. Jedną z grup kierował kpt. rezerwy Antoni Wiśniewski („Grubski”, „A-14”). Po rozbiciu przez Gestapo w 1942 i 1943 sieci „Straganu”, jego zadania na odcinku północnym, w tym i w Gdańsku, przejęła sieć wywiadu KG AK – „Lombard” i grupa „Bałtyk 301”, kierowana przez Edmunda Czarnowskiego (kryptonim „Kolski”). Pracownicy „Lombardu” nadsyłający meldunki z Gdańska posługiwali się literą „L” bądź używali pseudonimów zwierzęcych, np. „Ogar”, „Bóbr”, „Koń”, „Sarna” i innych.

W efekcie od połowy 1941 do Oddziału II KG ZWZ w Warszawie napływały meldunki dotyczące produkcji okrętów podwodnych w Stoczni Schichaua, Stoczni Gdańskiej ( Stocznia Królewska), Gdańskiej Fabryce Wagonów, ruchu statków handlowych i okrętów w porcie gdańskim oraz linii kolejowych i taboru. Od 29 lipca do 26 XI 1941 meldunki przychodziły regularnie. Wzmożenie pracy wywiadowczej w Gdańsku nastąpiło w 1942 i trwało do lata 1944. Wywiad brytyjski, któremu przekazywano informacje morskie m.in. z Gdańska wysoko oceniał te osiągnięcia wywiadu KG ZWZ-AK. Pomoc wojskową władzom krajowym starał się okazywać Wydział Wywiadu Morskiego Kierownictwa Marynarki Wojennej w Londynie, który w Gdańsku i w Gdyni zamierzał stworzyć placówkę wywiadowczą kierowana przez bosman-mata Kajetana Łowczynowskiego („Szlemik”). Zadanie to nie doczekało się jednak realizacji.

W lecie 1941 w Gdańsku zaczęto organizować również punkty kontaktowe sieci Łączności z Zagranicą („Zagroda”) Oddziału V (Łączności) KG ZWZ-AK, mającej na celu przerzucanie na statkach szwedzkich emisariuszy i kurierów do Szwecji, gdzie w Poselstwie RP mieli przekazywać tzw. pocztę, czyli meldunki z kraju. Skrzynką kontaktową były m.in. mieszkania Tadeusza Żółtowskiego (w pobliżu portu gdańskiego przy Arbeitshafenlagerstube) i Karola Wójcika. W lipcu 1944 planowano uruchomienie trzech tras przerzutowych drogą morską z Danii i Szwecji do Gdańska, gdzie zamierzano zorganizować punkt u mieszkającej w Gdańsku, nieznanej obecnie z nazwiska, osoby. Działania te prowadziła działająca nieoficjalnie przy Poselstwie RP w Sztokholmie Baza Łącznikowa „Anna” i placówka polityczna „Adam”, ta w ramach Akcji Kontynentalnej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rządu RP, opierająca się na skupiskach polskich poza granicami, na wzór niemieckiej V kolumny. W korespondencji Sztokholm–Londyn–Kraj, Gdańsk oznaczono kryptonimem „Grzegorz 107”, a placówkę „Zagrody” – „Stock”.

Ponadto w Gdańsku organizowaniem ucieczek do Szwecji zajmował się Leon Matuszewski, który utworzył kilkuosobową grupę złożoną ze skierowanych do pracy w stoczni mieszkańców Warszawy. Mieli oni powiązania z AK i Polską Armią Powstania (PAP). W połowie 1943 roku jej członków aresztowało gestapo. Inny punkt przerzutowy mieścił się u Wandy Jurkiewicz przy Brotbänkengasse 12 (ul. Chlebnicka). Ucieczki do Szwecji miały też miejsce z obozu pracy w Wisłoujściu i z komanda obozu Stutthof w Stoczni Gdańskiej. Do Gdańska docierała prasa podziemna dostarczana z Generalnego Gubernatorstwa, m.in. „Biuletyn Informacyjny”, „Rzeczpospolita Polska”, oraz wydawnictwa drukowane w języku niemieckim symulujące konspirację wewnątrzniemiecką (Akcja „N”). Wydawnictwa te podrzucano w porcie gdańskim na okręty i statki handlowe niemieckie, szwedzkie i fińskie. Bibułę „N” przewożono do Gdańska drogą kolejową z powiatu lipnowskiego (obecnie województwo kujawsko-pomorskie). Akcjami tymi kierowało Biuro Informacji i Propagandy KG AK i Okręgu Pomorskiego. Punkt Akcji „N” w Gdańsku oznaczono kryptonimem „Maszty”.

Od lata 1941 Gdańsk wraz z Gdynią i Tczewem tworzył Inspektorat Rejonowy (IR) wchodzący w skład Podokręgu Morskiego, nazwanego później Północnym Okręgiem Pomorskiego ZWZ-AK. Oznaczono go liczbą 307. W latach 1942–1943 oprócz Gdyni i Tczewa, później Chojnic, powstały 2 IR: Gdańsk-Wolne Miasto (302) i Gdańsk-Miasto (379). Kiedy w 1943 utworzono 2 Podokręgi, Gdańsk z wcześniejszymi 2 IR: Wolne Miasto (340, kryptonim „Żagiel”, „Eter”) i Miasto-Port (341, „Wiosło”, „Etyl”) znalazł się w obrębie Podokręgu Północno-Zachodniego. W 1944 IR Gdańsk-Wolne Miasto (463, „Kiosk 090”, „K-090”) stanowił: Garnizon Gdański (464, „Papieros 095”, „P-095”) i Obwód (Powiat) Gdański („Gazeta 094”, „G-094” lub „Gaz 094” ). W 1944 podjęto próby dalszej reorganizacji powołując Inspektorat Rejonowy Wybrzeże, gdzie Gdańsk ujęty został jako Obwód. Inspektoratem gdańskim miał kierować J. (imię nieznane) Kolanowski („Nogat”) i S. (imię nieznane) Rutkowski („Rubak”) a Obwodem – Brunon Mionskowski („Edwin”) i Brzeski („Gustaw”, imię nieznane). Łączność z Gdańskiem próbowano nawiązać jeszcze jesienią i zimą 1944. Obok wywiadu dalekiego zasięgu KG ZWZ-AK, także wywiad Okręgu Pomorskiego zbierał informacje z Gdańska, przekazując do Oddziału II w Warszawie wiadomości o przemyśle morskim, rozmieszczeniu poszczególnych obiektów cywilnych i wojskowych oraz dyslokacji oddziałów wojskowych. W IR Gdańsk tworzono też grupy sabotażowo-dywersyjne, które działały na terenie stoczni i portu samodzielnie bądź w powiązaniu z innymi organizacjami np. z PAP czy OW ZJ.

W planach powstańczych opracowywanych przez KG ZWZ-AK Wybrzeże Gdańsk wraz z Gdańskiem i Gdynią stanowić miało rejon przyszłego desantu wojsk alianckich i polskich (Raport Operacyjny Nr 54 z 5 II 1941). W Raporcie Operacyjnym Nr 154 z 1942 zasadniczo odstąpiono od koncepcji desantu morskiego, ale do tej sprawy wracano jeszcze w 1943 i 1944. W razie zagrożenia sowieckiego Wybrzeże Gdańskie miało być punktem oporu w oczekiwaniu na pomoc z Zachodu. Plany powstańcze przygotowywano także w Komendzie Okręgu Pomorskiego AK. Do walki o Gdańsk miały zostać przygotowane oddziały tutejszego IR w celu opanowania miasta oraz Sopotu. Komenda Okręgu przygotowywała wytyczne dla poszczególnych Wydziałów i Służb, w tym dla IR Gdańsk.

Zarówno władze wojskowe, jak i cywilne Polskiego Państwa Podziemnego opracowywały plany odbudowy i zagospodarowania terenów nadmorskich, w tym Gdańska. Prace te prowadziło Szefostwo Biur Wojskowych-Administracja Zmilitaryzowana („Teczka”), a więc Biura Wojskowe, w tym Wydział Morski Wojskowego Biura Przemysłu i Handlu (WMWBPiH), Wojskowa Administracja Ziem Nowych (WAZN) i Wojskowy Korpus Służby Bezpieczeństwa (WKSB). Zadaniem WAZN było m.in. objęcie wojskowej administracji Wolnego Miasta Gdańska, a WKSB przeprowadzenie działań na obszarze Ziem Nowych w tym na terenie Gdańska.

Gdańsk został też włączony do prac Wydziału Marynarki Wojennej („Alfa”) KG AK i podporządkowanej mu Komendzie Wybrzeża Morskiego („Polana”). Prace te realizowane były w Warszawie, gdzie np. przygotowywano obsadę portu gdańskiego (kryptonim „P-2”) oraz obsadę personalną gdańskiego garnizonu izby chorych (50 łóżek). Wyznaczono też komisarzy dla Stoczni Gdańskiej i tzw. zespoły przemysłowe dla portu w Gdyni i w Gdańsku. Gdynia miała stanowić główną bazę „Alfy”, a Gdańsk port pomocniczy z ekspozyturami bazy, aczkolwiek w pracach WMWBPiH proponowano, aby obok Szczecina i Królewca miał charakter pierwszorzędny. Zalążki organizacyjne Wydziału Marynarki i „Polany” powstawały na Wybrzeżu Gdańskim i w samym Gdańsku od 1942. Wymienione piony organizacyjne prowadziły prace studyjne dotyczące rozwoju gospodarki morskiej. BC