Tekst źródłowy strony WISŁOUJŚCIE

{{paper}}

[[File:1__Wisłoujście.jpg|thumb|Twierdza Wisłoujście i po drugiej stronie Wisły Karczma Zachodnia, 1608 (fragment [[APOTEOZA GDAŃSKA | „Apoteozy Gdańska”]] [[BLOCK ISAAK van den, malarz| Izaaka van den Block]])]]

[[File:A_Wisłoujscie.jpeg|thumb|[[DICKMANN AEGIDIUS, rysownik, rytownik| Aegidius Dickmann]], ''Wisłoujście'', 1617]]

[[File:1_Strakowski_Georg.jpg|thumb|Twierdza w Wisłoujściu, rysunek [[STRAKOWSKI GEORG, budowniczy | Georga Strakowskiego]]]]

[[File:3_Wisłoujście.jpg|thumb|Plan fortyfikacji i widok Twierdzy Wisłoujście, 1673]]

[[File:4__Wisloujscie.jpg|thumb|Twierdza Wisłoujście, po lewej ujście Wisły, molo umocnione blokhauzem, po przeciwnej stronie rzeki fragment Szańca Zachodniego, [[CURICKE REINHOLD, historyk, sekretarz Rady Miejskiej, były patron ulicy| Reinhold Curicke]], ''Der Stadt Dantzigk…'', 1687]]

[[File:5_Wisłoujście.jpg|thumb|Gabriel Bodenehr, ''Wisłoujście'', około 1720]]

[[File:6_Wisłoujście.jpg|thumb|Twierdza Wisłoujście, 1734, Johann Christoph Kolb]]

[[File:7_Wisłoujście.jpg|thumb|Twierdza Wisłoujście i Szaniec Zachodni (na pierwszym planie) ostrzeliwana przez okręty rosyjskie podczas oblężenia Gdańska w 1734, Georg Daniel Seyler, ''Alt- und Neue Polnisch-Preussische Chronica, oder Kriegs- und Friedens-Geschichte der Polnisch-Preussischen Lande und Städte als Danzig, Thorn, Elbing, Marienburg, Graudentz, Kloster Oliva'', Frankfurt-Leipzig 1762]]

[[File:Wisłoujście.jpg|thumb|[[DEISCH MATTHAEUS, rytownik | Matthaeus Deisch]], Wisłoujście – widok twierdzy i kościoła św. Olafa (po prawej, z nr 4) od strony zachodniej, 1761–1765]]

[[File:B_Wisłoujście.jpg|thumb|Widok Twierdzy Wisłoujście i Szańca Zachodniego z redy portu gdańskiego, na pierwszym planie po prawej blokhauz przy końcu mola, Pierre Massuet, ''Histoire de la Guerre Presente Contenant Sieges et des Batailles…'', Amsterdam 1735]]

[[File:2__Rudolf_August_Rogorsch.jpg|thumb|Twierdza Wisłoujście, 1877, fot. [[ROGORSCH RUDOLF AUGUST, fotograf | Rudolf August Rogorsch]]]]
[[File:8_Wisłoujście.png|thumb|Twierdza Wisłoujście około 1910]]

[[File:Widok z szańca wschodniego na Zakręt Pięciu Gwizdków i twierdzę Wisłoujście, początek XX wieku.JPG|thumb|Widok na twierdzę Wisłoujście z Szańca Wschodniego, początek XX wieku]]
[[File:Wieniec_i_kamieniczki.jpg|thumb|Wieniec obudowany ceglanymi kamieniczkami koszarowymi, 1938]]
[[File: Wisłoujscie__1950.jpg | thumb| Twierdza Wisłoujście około 1950]]
[[File:Twierdza Wisłoujście.JPG|thumb|Twierdza Wisłoujście, 2010]]
[[File:Wisłoujście_od_strony_Wisły.jpg|thumb|Twierdza Wisłoujście od strony Wisły, 2012]]
[[File:Zakręt_Pięciu_Gwizdków.jpg|thumb|Panorama Twierdzy Wisłoujście, na wprost [[NOWY PORT | Nowy Port]], w prawo [[ZAKRĘT PIĘCIU GWIZDKÓW | Zakręt Pięciu Gwizdków]] na Wiśle i półwysep [[WESTERPLATTE | Westerplatte]]]]

'''WISŁOUJŚCIE''' (Münde, Weichselmünde), część dzielnicy [[PRZERÓBKA | Przeróbka]] ([[ADMINISTRACYJNY PODZIAŁ I TERYTORIALNY ROZWÓJ GDAŃSKA | administracyjny podział]]). Pierwotnie nazwa techniczna miejsca ujścia Wisły do Zatoki Gdańskiej, na północ od Gdańska ([[WISŁA | Wisła]]), rozciągnięta następnie także na punkt osadniczy na prawym brzegu Wisły.<br/><br/>
Do połowy XIV wieku brak informacji o kontroli nad Wisłoujściem i osadnictwie w jego rejonie. Niewykluczone, że istniał tam sezonowy punkt obserwacyjny i stacja rybacka. W 1359 stała tam karczma na [[PRAWO CHEŁMIŃSKIE | prawie chełmińskim]], z obszarem sięgającym na północy od jeziora przy brzegu morskim (istniało jeszcze w 1723, na północ od obecnej twierdzy Wisłoujście), na południu do wzniesienia zwanego [[GÓRKA | Górką]] (Goreck). Na obszarze tym, w związku z odsunięciem się nurtu Wisły (nowe koryto) w 1371 od położonego wcześniej w widłach Motławy i Wisły [[ZAMEK KRZYŻACKI | zamku]], dotychczas panującego także nad ruchem wiślanym, Krzyżacy założyli około 1372 strażnicę – obronny dwór (blokhauz) i powołali specjalnego urzędnika, zwanego mundemajstrem, którego działalność wywoływała skargi Gdańska i stanów pruskich.<br/><br/>
Wisłoujście było portem zewnętrznym Gdańska, utrzymywanym między innymi z opłaty od towarów, zwanej [[CŁO PALOWE | palowym]]. Wytyczaniem i oznakowaniem toru wodnego (głębi) oraz bulwarkiem (molem) o konstrukcji skrzyniowej, którego zadaniem było pogłębianie ujścia, zajmowali się dwaj rajcy Głównego Miasta, zwani panami palowymi, mający do dyspozycji personel pomocniczy. Przed 1403 przy blokhauzie, karczmie i dworze w Górce, powstała kaplica św. Olafa ([[KOŚCIÓŁ GARNIZONOWY ŚW. OLAFA | kościół Garnizonowy]] w Wisłoujściu).<br /><br /> 
'''Twierdza''', ul. Stara Twierdza 1, zespół dzieł obronnych położony na prawym, wschodnim brzegu Martwej Wisły, naprzeciwko [[NOWY PORT | Nowego Portu]]. W 1433 blokhauz został zniszczony przez husytów. Powstałą w jego miejsce basteję zniszczył w 1465 sztorm. W 1482 wzniesiono około 20-metrową, cylindryczną wieżę, zwaną Latarnią (wykorzystywaną także w charakterze latarni morskiej), otoczoną blokhauzem. Kolejny blokhauz, prawdopodobnie wysunięty w morze na końcu mola, w 1497 zniszczony przez sztorm, odbudowany w 1517 lub 1518–1521. W 1562 na miejscu rozebranych drewnianych umocnień otaczających wieżę wzniesiono ceglany tzw. [[WIENIEC | Wieniec]] (basteję z działobitniami), na planie koła o średnicy 31 m, z dwiema kondygnacjami otwartymi od strony dziedzińca i jedną podziemną pod jej północno-wschodnią częścią. Latarnię podwyższono i w 1593 zwieńczono renesansowym hełmem. W 1573 Latarnię i Wieniec otoczono czworobokiem drewnianego parkanu lub palisady (Stacket) z blokhauzami.<br/><br/>
W okresie 1576–1577, częściowo doraźnie w trakcie [[WOJNA GDAŃSKA Z KRÓLEM POLSKIM STEFANEM BATORYM | wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym]], uzupełniono fortyfikacje umocnieniami ziemnymi i fosą, tworząc w ten sposób pierwszy fort. Podczas tej wojny twierdza przetrzymała między 4 czerwca a 3 września kilka ataków polskich wojsk, zniszczeniu uległy górne kondygnacje Latarni i zachodnia część Wieńca. Podczas naprawy zniszczeń w 1584 Latarnię (przesłoniętą nowymi budynkami) podwyższono o trzy kondygnacje (około 11 m), w miejsce prostokątnego założenia z czterech blokhauzów w latach 1586–1602 wzniesiono z cegły fort ''carré'' („kwadratowy”, budowniczy Hans von Lindau, następnie [[OBBERGHEN ANTONI van, mistrz budowlany, były patron ulicy w Gdańsku | Antoni van Obberghen]]). Skonstruowany zgodnie z zasadami nowowłoskiej myśli fortyfikacyjnej, na rzucie zbliżonym do kwadratu, o czterech skazamatowanych bastionach z nasypami ziemnymi, ze stanowiskami ogniowymi w barkach cofniętych i osłoniętych uchem o narożach wzmocnionych granitowymi ciosami, otoczony fosą.<br/><br/>
Bastiony, licząc od północy (zgodnie z ruchem zegara), noszą nazwy: Artyleryjski (1586), Ostroróg (1587), Południowo-Wschodni (1587) i Furta Wodna (1587). Od wschodu do fortu ''carré'' prowadziła brama (zachowana, z datą 1602 na zworniku), zbudowana z granitowych ciosów, której tunel usytuowano skośnie do osi wjazdu (co zabezpieczało wnętrze fortu przed rażeniem pocisków). Wieniec od strony północno-wschodniej i południowej obudowano ceglanymi, piętrowymi kamieniczkami koszarowymi, od północy domem komendanta. Wzdłuż kurtyny łączącej bastiony Ostroróg i Południowo-Wschodni, od strony dziedzińca, wybudowano ceglane, piętrowe koszary. Otwory drzwiowe i okienne domu komendanta, kamienic wokół Wieńca i koszar obramowano piaskowcem.<br /><br /> 
W latach 1624–1626 wokół fortu ''carré'' (pod kierunkiem inż. Petera Janssona) wzniesiono wzorowany na fortyfikacjach niderlandzkich szaniec ziemny o pięciu bastionach; by go osłaniać przed atakiem bezpośrednim, w 1624–1626 wzniesiono tzw. Szaniec Wschodni (Ostschanze), czyli otoczonych fosą pięć bastionów ziemnych (od północy): Pucki Kąt (Putziger Winkel), Ostroróg (Scharffer Ort), Świński Łeb lub Góra (Schweinskopf, Berg), Bielnik (Bleichplatz, Coppel Bolwerk) i Wiślany Róg (Weichsel-Eck). Dla wzmocnienia w 1629–1650 usypano w fosie trzy raweliny (jeden obecnie zachowany), wjazd usytuowano między bastionem Bielnik a Wiślanym.<br/><br/>
W 1627 na zachodnim brzegu Wisły, naprzeciw twierdzy, wybudowano (z dwoma półbastionami) Szaniec Zachodni (Westschanze), w związku z czym mianem Szańca Wschodniego zaczęto określać zarówno fort ''carré'', jak i pięciobastionowy szaniec ziemny. Budowa Szańca Zachodniego pozwalała na całkowite zamknięcie drogi wiślanej. 28 XI 1627 stacjonująca w twierdzy polska flota stoczyła zwycięską bitwę z okrętami szwedzkimi pod Oliwą. W 1639 rozbudowano Szaniec Zachodni. W 1648, w związku z brakiem miejsca w obrębie fortyfikacji, rozbudowano oszańcowanie z 1633 (na południe od Szańca Wschodniego). Nadano mu nazwę Szańca Kleszego (Pfaffenschanze). W okresie 1651–1652 zbudowano rawelin Na Plaży (Strandravelin) między bastionami Ostroróg i Świński Łeb. Między 1657 a 1661 przebudowano rawelin Świński Łeb oraz zlikwidowano ostatecznie pozostałości Szańca Kleszego. W 1654–1655 zlikwidowano dotychczasowy Szaniec Wschodni i rozpoczęto budowę nowego. W 1667 przebudowano bastion północno-zachodni fortu ''carré''. Między 1661 a 1669 wybudowano przedwał przed frontem bastionów Góra (Świński Łeb) i Bielnik. W 1662 rozpoczęto budowę rawelinu Szańca Zachodniego. W 1671 przystąpiono do przebudowy i zabezpieczenia bastionu Pucki Kąt. Po 1669 (lub później) przebudowano południowy front Szańca Wschodniego oraz bastion Wiślany Róg, którego przedwał poprowadzono także wzdłuż czoła od strony Wisły. Do 1691 przebudowano i zredukowano Szaniec Zachodni. W 1692 rozebrano blokhauz na końcu mola, niepotrzebny z powodu przesunięcia linii brzegowej i wejścia do portu. W 1708–1711 zlikwidowano fortyfikacje Szańca Wschodniego i jego zabudowę, a teren szańca zamieniono w przedstok otoczony pozostałą po szańcu fosą. Rozbudowano drogę krytą dookoła fosy fortu ''carré''. 11 X 1709 w wyniku pożaru wypaleniu uległo wnętrze Latarni, spłonął jej hełm. Odbudowana w 1721, została podwyższona o jedną kondygnację, otrzymała hełm późnobarokowy.<br /><br /> W 1734, w czasie wojny o tron polski między Stanisławem Leszczyńskim (wspieranym przez Gdańsk) a Augustem III Wettynem, po kapitulacji Gdańska 8 lipca, twierdzę do 1736 obsadzały wojska saskie ([[OBLĘŻENIE GDAŃSKA W 1734 ROKU | oblężenie Gdańska w 1734]]).<br /><br />
W 1758, skutkiem odsunięcia brzegu morskiego od twierdzy ([[WESTERPLATTE | Westerplatte]]), zrezygnowano z pełnienia przez Latarnię funkcji latarni morskiej (zadanie przejęła nowa latarnia morska w Nowym Porcie, [[LATARNIE MORSKIE (BLIZY) | latarnie morskie]]). Po II rozbiorze Polski (1793) twierdzę obsadziły wojska pruskie. W okresie wojen napoleońskich i [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1807–1815 | I Wolnego Miasta Gdańska]] (WMG) Francuzi umocnili twierdzę. Rozbudowany Szaniec Zachodni otrzymał nazwę Fort Montebello, w samej twierdzy koszary nadbudowano o kolejną kondygnację (zniszczoną w 1945 i rozebraną). Wobec przesunięcia linii obrony ujścia Wisły na teren Westerplatte, Szaniec Zachodni stracił jednak na znaczeniu militarnym, a potrzeby rozbudowującego się Nowego Portu zadecydowały o jego rozebraniu w połowie XIX wieku. Twierdza pełniła także funkcję więzienia ([[WERNICK GOTTHILF, burgrabia gdański | Gotthilf Wernick]]), w latach 1820–1898 przetrzymywani byli w niej zarówno polscy działacze (w 1820 Karol Marcinkowski, Ignacy Danielewski, Józef Chociszewski, Walenty Stefański, Symfirian Vomicki, Aleksy Prusinowski za przynależność do podzioemnje organizacji Polonia), polscy oficerowie po upadku powstania listopadowego (1830–1831: mjr Karbowski, gen.  Szymanowski, ppłk Wiśniewski), jak i osoby oskarżone o obrazę cesarskiego majestatu (w 1898 pochodzący z Gdańska pisarz [[TROJAN JOHANNES, literat, były patron gdańskiej ulicy | Johannes Trojan]], a także redaktor "Przyjaciela Ludu" Ignacy Danielewski czy redaktor "Wiarusa"  Aleksy Prysinowski). Zdarzały się także ucieczki osadzonych tam więźniów politycznych, jak głośna (opisywana przez prasę) ucieczka w noc sylwestrową w 1897 berlińskiego literata dr. Richarda Wredego, który ujawnił się dopiero we Włoszech, gdzie odpoczywał po trudach przebywania od 2 XI 1897 w więzieniu w Wisłoujściu.<br/><br/>
Po 1870 otwory strzelnicze w bastionach północnym i południowym przystosowano do szybkostrzelnej broni palnej. W 1889 od uderzenia pioruna zniszczeniu uległ hełm Latarni; odbudowany w latach 1891–1892, uzyskał kształt stożka krytego dachówką z łupku. Na terenie Bastionu Wiślanego znajdował się kościół Garnizonowy z roku 1823, mocno zniszczony w 1945 i rozebrany. Na terenie Szańca Wschodniego zachowały się magazyny prochowe, laboratoria i schrony wybudowane z cegły na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku (obecnie częściowo w ruinie). <br/><br/> 
Twierdza w okresie 1482–1758 pełniła funkcję latarni morskiej, nadmorskiego fortu granicznego, sprawującego kontrolę nad statkami przypływającymi do portu, ich ładunkiem i pasażerami, utrzymaniem sprawnego do żeglugi toru wodnego, a także sprawowała nadzór nad redą. Od 1616 stacjonowały tam odpowiednio wyposażone statki i łodzie ratownicze z przeszkolonymi załogami, do ratowania rozbitków i ich mienia. W twierdzy poza załogą wojskową miały siedzibę służby zajmujące się dozorem redy, tzw. strażnicy wodni. Urząd nadzorcy redy ustanowiono w 1637. Do kompetencji tej służby należała kontrola statków, ich ładunków i pasażerów, ponadto stanu toru wodnego tzw. głębi. Już od 1593 specjalna komisja wypływała na redę i wytyczała najbardziej dogodny dla żeglugi tor wodny, który z redy prowadził na wiślane wody koło twierdzy. W XIX wieku w twierdzy stacjonował oddział piechoty (1–2 kompanie) oraz pododdział artylerzystów, obsługujących działa ustawione na nadrzecznych bastionach.<br/><br/>
Po 1920 i demilitaryzacji [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 | II WMG]] twierdza była siedzibą klubów żeglarskich. Wzdłuż murów fortu ''carré'' wybudowano pomosty do cumowania żaglówek, w części północnej Szańca Wschodniego – warsztaty szkutnicze i hangary. Podczas II wojny światowej kazamaty przeznaczono na magazyny, z czasem całość na szpital polowy, w nasypach ziemnych w forcie ''carré'' wykopano rowy strzeleckie.<br/><br/>
W marcu 1945 pociski artyleryjskie rozbiły Latarnię, część Wieńca, domki oficerskie i 2 kondygnacje koszar. Do 1955 twierdza podlegała Zarządowi Portu Gdańskiego, po wyłączeniu spod jego kompetencji rozpoczęto odbudowę i rekonstrukcję. Latarnię zrekonstruowano do wysokości sprzed zniszczenia, ale bez hełmu, czyli na 23 m. W 1959 obiekt wpisano do rejestru zabytków. Prace rekonstrukcyjne przerwano w początku lat 70. XX wieku, po wybudowaniu w sąsiedztwie zakładów Siarkopol. W 1975 twierdzę przekazano [[MUZEUM HISTORYCZNE MIASTA GDAŃSKA | Muzeum Historycznemu Miasta Gdańska]], które z braku środków finansowych nie kontynuowało odbudowy obiektu, ograniczając się do remontów. Systematyczną konserwację podjęto po 1989, korzystając z zagranicznych środków finansowych World Monuments Fund (Światowy Program Ochrony Zabytków) i Funduszu Norweskiego, wspartych środkami budżetowymi miasta. Od 1992 twierdza jest udostępniana turystom, nadal są prowadzone prace budowlano-konserwatorskie.  30 IV 2018 twierdza uzyskała status Pomnika Historii i wpisana została do rejestru programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa "Sto najważniejszych zabytków Rzeczypospolitej Polskiej z okazji stulecia odzyskania niepodległości". Obecnie również jedno z dwóch największych w województwie pomorskim zimowisk [[NIETOPERZE | nietoperzy]] (też [[KAMLARIA | kamlaria]]). {{author: GBU}} {{author: ZB}}<br /><br />'''Załoga.''' Dowódcą załogi był komendant w randze oficera, wybierany przez Radę Miejską i przez nią zaprzysiężony. W czasach pokojowych komendant podlegał jednemu z burmistrzów, w czasie stanu wojennego – komisarzowi wojennemu do spraw Wisłoujścia, który był członkiem powoływanej od 1573 Rady Wojennej (w 1624–1793 instytucja stała). Od 1570, po przyjęciu przez Gdańsk tzw. konstytucji Karnkowskiego ([[KOMISJA KARNKOWSKIEGO | komisja Karnkowskiego]]), komendant był zobowiązany do składania przysięgi wierności królowi polskiemu i Rzeczypospolitej. Pierwszym komendantem, który publicznie złożył przysięgę wierności w 1570, był Jost Zander.  W marcu 1774 w twierdzy znajdowało się na stanowiskach obronnych łącznie 71 dział (w tym 10 spiżowych, pozostałe żelazne) o kalibrze od trzech do dwunastu funtów oraz cztery moździerze. Liczebność załogi i uzbrojenie twierdzy ulegały wahaniom, zależnie od stanu zagrożenia miasta i twierdzy. {{author: ZB}} <br /><br />
{| class="tableGda"
|- 
|+ Komendanci wojsk miejskich Gdańska powoływani od 1573 przez Radę Miejską	
|- 
| 1573–1575
| płk Reinhold von Krockow
|- 
| 1576–1577
| płk Hans Winkelburg von Köln
|- 
| 1577–1578
| płk Georg von Farensbach
|- 
| 1599–1628
| płk Peter Gottberg
|- 
| 1635–1648
| gen. mjr Christoph von Houwaldt
|- 
| 1655–1671
| płk [[WINTER VALENTIN von, dowódca wojsk gdańskich  | Valentin von Winter]]
|- 
| 1675–1676
| płk Heinrich von Flemming
|- 
| span style="white-space: nowrap" | 1683–1685
| płk Kristian von Schweinitz
|- 
| 1685–1687
| gen. mjr Joachim von Sydow
|- 
| 1687–1690
| gen. mjr Karl Heinrich von der Osten
|- 
| 1697–1704
| płk Jakob von Kempfen
|- 
| 1704–1707
| gen. mjr Heinrich von der Goltz
|- 
| 1708–1716
| gen. mjr Otto von Zieten
|- 
| 1716–1731
| gen. mjr Johann von Sincklair
|- 
| 1732–1737
| gen. mjr Johann Wilhelm von Viettinghoff
|- 
| 1737–1747
| gen. mjr Salomon Enneberg
|- 
| 1758–1773
| gen. mjr Jakob von Eggers
|-
| 1773
| mjr von Petersen
|- 
| class="authorEgTab" | {{author: MrGl}}
|}
{| class="tableGda"
|- 
|+ Wykaz stanowisk według spisu osobowego twierdzy Wisłoujście w kwietniu 1774 roku
|-
! Stanowisko
! Liczba osób
|-
| class="tytulKol" colspan="2" | Oficerowie
|-	
| Komendant w randze kapitana
| 1
|-
| Kaznodzieja
| 1
|-
| Porucznicy artylerii
| 2
|-
| Porucznik piechoty
| 1
|-
| Audytor (członek sądu wojskowego)
| 1
|-
|  class="tytulKol" colspan="2" | Służby pomocnicze
|-
| Pisarz wojskowy
| 1
|-
| Pisarz okrętowy
| 1
|-
| Felczer
| 1
|-
| Pedagog
| 1
|-
| Dzwonnik
| 1
|-
| Profos – dozorca aresztu i grabarz
| 1
|-
| Położna
| 1
|-
| Pielęgniarka
| 1
|-
| Sługa profosa
| 1
|-
| class="tytulKol" colspan="2" | Służba wodna
|-
| Piloci okrętowi
| 2
|-
| Dozorcy redy
| 6
|-
| Przewoźnik promowy
| 1
|-
| Wioślarz obsługujący łódź
| 1
|-
| class="tytulKol" colspan="2" | Artyleria
|-
| Dowódca
| 1
|-
| Ogniomistrze
| 3
|-
| Bombardierzy
| 3
|-
| Kanonierzy
| 9
|-
| class="tytulKol" colspan="2" | Piechota
|-
| Sierżanci
| 2
|-
| Kaprale
| 4
|-
| Starsi szeregowcy
| 6
|-
| Dobosze
| 2
|-
| Szeregowi żołnierze
| 53
|-
| Ordynans
| 1
|-
| Inwalidzi
| 5
|-
| Kramarz
| 1
|- 
| class="authorEgTab" | {{author: ZB}}
|}
{| class="tableGda"
|- 
|+ Osoby przebywające w twierdzy Wisłoujście w 1774*
|-	
! Zakwaterowani
! Żołnierze, kadra oficerska, inni
! Rodziny zamieszkałe na terenie twierdzy (żona + dzieci)
! Razem na terenie twierdzy
|-
| Wewnątrz twierdzy
| 94
| 43 + 70
| 207
|-
| Poza twierdzą
| 13
| 10 + 70
| 93
|-
| Razem
| 107
| 53 + 140
| 300
|- 
| class="authorEgTab" | *W twierdzy w marcu 1774 znajdowało się na stanowiskach obronnych łącznie 71 dział <br/> (w tym 10 spiżowych, pozostałe żelazne) o kalibrze od 3 do 12 funtów oraz 4 moździerze. <br/> Liczebność załogi i uzbrojenie wahały się w zależności od stopnia zagrożenia miasta i twierdzy. <br/> {{author: ZB}}
|} <br />
W XIX wieku komendantowi twierdzy podlegali dowódcy fortów na Westerplatte, w Mewim Szańcu i – do połowy stulecia – w Nowym Porcie. Komendanta, w randze od majora do pułkownika, wyznaczał sztab generalny armii pruskiej, po 1871 armii niemieckiej. Byli to między innymi (zgodnie z panującą w Niemczech zasadą podawano stopień i nazwisko oficera, bez imion, co utrudnia sporządzenie pełnego wykazu komendantów twierdzy z okresu 1814–1920): w 1797 mjr Hans Friedrich von Wahlen, w 1831 płk von Brockhusen, w 1848–1856 płk Friedrich Hans Ludwig von Mülbe (23 III 1793 Kętrzyn – 17 XII 1877 Gdańsk). Nominacje odnotowywano w wydawanej corocznie przez władze wojskowe ogólnoniemieckiej ''Rangliste''. Komendant podlegał wojskowemu gubernatorowi, zarazem komendantowi twierdzy Gdańsk. {{author: MrGl}} <br/><br/> 
'''Wieś.''' Rozbudowa twierdzy sprzyjała powstaniu przy niej wsi, z mieszkańcami pracującymi na jej potrzeby, także rybołówcze. Po powstaniu Nowego Portu mieszkańcy wsi pracowali głównie w porcie i w przemyśle. W miejscu spalonej w 1577 kaplicy św. Olafa wzniesiono kościół, zniszczony w 1945. Mieścił się przy nim [[CMENTARZ W WISŁOUJŚCIU | cmentarz]]. W 1823 nową świątynię zbudowano już wewnątrz twierdzy (zniszczona w 1945, nieodbudowana).
<br/><br/> 
Wielokrotnie niszczona podczas działań wojennych (np. 1734, 1807, 1814). W północnej części wsi funkcjonował końcowy przystanek [[SZKUTA, SZKUTA KONNA | szkuty]], od 2 połowy XVIII wieku miejsce nadmorskiego wypoczynku gdańszczan, od schyłku tego stulecia i w początkach XIX wieku pierwsze (najstarsze) gdańskie kąpielisko morskie, z funkcjonującymi we wsi sześcioma gospodami, z wynajmowanymi kwaterami. Podczas powodzi 11 i 12 IV 1829 zagładzie uległo 20 chałup (z 83, pozostałe w większości rozebrano i zbudowano od nowa), zginęło dziewięciu mieszkańców, dach nad głową utraciło 157 osób. W latach 40. XIX wieku powstał zakład kąpielowy, z plażą na wschód od twierdzy (obecnie tereny [[PORT PÓŁNOCNY | Portu Północnego]]). <br/><br/> 
W 1905 wieś miała 1467 mieszkańców, a w 1914 – licząc 159 ha i 1562 mieszkańców – została włączona w granice administracyjne miasta Gdańska. W 1925 obok Weichselmünder Weg (ul. Przy Ujściu) wybudowano osiedle [[NOWY HEL | Nowy Hel]] (Neu Hela). W 1927 wieś uzyskała połączenie nową drogą ze Stogami. Po doprowadzeniu w 1905 linii kolejowej (zob. [[KOLEJ | kolej]]) w okolicy zaczęły powstawać [[PRZEDSIĘBIORSTWA I ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE | zakłady przemysłowe]], między innymi Chemische Produkten Fabrik Pommerensdorf GmbH (1913), składy benzyny braci Nobel z Petersburga, Chemische Industrie und Papierfabrik AG (1923). W 1928, w związku z budową obecnego Basenu Górniczego, rozebrano ponad 70 domów w południowej części wsi, mieszkańców – mimo protestów – przesiedlono w rejon Nowego Helu, na Stogi, do Letnicy i do Nowego Portu.<br/><br/>
Po II wojnie światowej osiedle, w 1964 liczyło 1 500 mieszkańców. Od początku lat 60. XX wieku przewidziane do likwidacji, mimo to prowadzono tu inwestycje. W 1963 podłączono domy do miejskiej sieci wodno-kanalizacyjnej, część Domu Kultury adoptowano na potrzeby czteroklasowej Szkoły Podstawowej (do tej pory uczniowie dojeżdżali promem do szkoły w Nowym Porcie), w 1962, po dobudowaniu nowego skrzydła do Domu Kultury, otwarto pełną szkołę (SP nr 48, od 12 IX 1964 im. majora Henryka Sucharskiego). Powstał pawilon handlowy i ośrodek zdrowia. Likwidacja osiedla nastąpiła w latach 1971–1972, wykwaterowano wówczas 113 rodzin, które otrzymały mieszkania w blokach na Stogach. Obszar osiedla przejął Siarkopol. Spis ulic wsi Wisłoujście zob. [[PRZERÓBKA | Przeróbka, tabela ulice]]. {{author: BŚ}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Przestrzeń miasta]]