Tekst źródłowy strony KRÓLEWSKA DOLINA

{{paper}}
[[File:Zappio Zacharias.JPG|thumb|  [[ZAPPIO ZACHARIAS, kupiec, filantrop | Zachariasa Zappio]], właściciel Królewskiej Doliny]]
[[File:2_Królewska_Dolina.jpg|thumb|Królewska Dolina, 1691. Fragment planu  [[WILLER PETER, architekt, grafik, kartograf | Petera Willera]]]]
[[File:Krolewska_Dolina.jpg|thumb|[[LUDWIG CHRISTIAN GOTTLIEB,  artysta plastyk | Christian Gottlieb Ludwig]], Franz Bils, Widok Królewskiej Doliny i w tle Świętej Studzienki, lata 40. XIX wieku. Obecnie skrzyżowanie ul. Traugutta (z której widok na niezalesione jeszcze wzgórza morenowe), ul. Sobieskiego i ul. Siedlickiej. W miejscu budynków po prawej obecnie funkcjonuje Wydział Elektroniki Politechniki Gdańskiej. ]]
[[File:3_Krolewska_Dolina.jpg|thumb|Hipotetyczna rekonstrukcja rozplanowania dworu i parku w Królewskiej Dolinie wedle Hansa Reichowa]]
[[File:5_Krolewska_Dolina.jpg|thumb|Dwór w Królewskiej Dolinie, 1925]]
[[File:3_Krolewska_Dolina.JPG|thumb|Zachowany fragment bramy wjazdowej do dworu w Królewskiej Dolinie, 2018]]
[[File:4__Królewskia_Dolina.jpg|thumb|Były dworek, siedziba przedszkola, 2018]]
[[File:5_Królewskia_Dolina.JPG|thumb|Wodospad w parku Królewskiej Doliny, 2018]]

'''KRÓLEWSKA DOLINA''' (Zum Grünen Brunnen 1614, Gruenbrun oder Königstal 1691, Königstal), podmiejska posiadłość mieszczańska, nad [[POTOK KRÓLEWSKI | Potokiem Królewskim]], wydzielona w połowie XVII wieku z gruntów należących do okręgu administracyjnego Cygańska Góra, obecnie we Wrzeszczu, między ul. Sobieskiego (Königstaler Weg) a ul. Do Studzienki (Heiligenbrunnerweg).<br/><br/>
Od 1654 letnia rezydencja kupca [[ZAPPIO ZACHARIAS, kupiec, filantrop | Zachariasa Zappio]], który nabył tę posiadłość od trzymającego ją najmniej od 1614  Hansa Bendzen. 5 VIII 1677 gościł w jego dworze król polski Jan III Sobieski, który odebrał tu skargi na [[RADA MIEJSKA | Radę Miejską]] od przedstawicieli czterech głównych [[CECHY, XIV–XVIII wiek | cechów]]. Na pamiątkę wizyty król 7 VIII 1677 nadał tutejszym dobrom nazwę Królewska Dolina (Regia Vallis, Königstal) i uwolnił je od podatków. Przywilej potwierdzony został 3 VIII 1765 przez króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po śmierci Zachariasa Zappio właścicielem został gdański kupiec Thomas Tympff (zm. 1690), właściciel [[ŚWIĘTA STUDZIENKA | Świętej Studzienki]], od 8 V 1692 posiadłość dzierżawiła od jego syna Ewa córka zlotnika [[SCHMIDT JAKOB I, złotnik | Jakoba Schmidta I]] i jej mąż, Anglik Josua Wilsona. 25 VI 1693 za 12 000 florenów dzierżawę/własność nabył Wilhelm Lumsdal, by 25 II 1700 odsprzedać ją za tę samą cenę [[HAGEMEISTER BALTHASAR II, kupiec, właściciel Królewskiej Doliny | Balthasarowi Hagemeisterowi II]]. Od końca sierpnia do 24 października 1710 rezydował w tutejszym dworze, oczekujący na wykończenie siedziby królewskiej przy Długim Targu 1–3, król polski August II. Kolejnym właścicielem był Salomon Gottlieb Elstorpf. Od 1765 własność Johanna Heinricha Soermannsa (23 IV 1722 Gdańsk – 21 XII 1775 Gdańsk, od 1750 ławnika [[STARE MIASTO | Starego Miasta]], rajcy gdańskiego od 1771 i sędziego 1772), następnie jego synów Johanna Carla Heinricha (ur. 27 X 1761 Gdańsk) i [[SOERMANNS WILHELM ERNST FRIEDRICH, kupiec, senator | Wilhelma Ernsta Friedricha Soermannsa]] (15 III 1763 Gdańsk – 11 VI 1825 Gdańsk). Za ich czasów posiadłość składała się z ogrodzonego ogrodu (5,5 morgi) i także ogrodzonego, rekreacyjnego lasku (Lustwäldchen) o powierzchni 9 mórg, w sumie (1 morga = około 0,56 ha) około 8 ha.<br/><br/> Posiadłość podupadła w czasie wojen napoleońskich; w sierpniu 1813 znalazła się w centrum walk. Dwór został  wówczas prawdopodobnie częściowo zniszczony (część wyposażenia przetrwała). W 1. połowie XIX wieku został odbudowany w formach klasycystycznych. Po Soermannsach posiadłość w latach 1828–1858 kolejno należała do: [[HEIDFELD JOHANN MATHIAS PETER, kupiec, radca | Johanna Mathiasa Heidfelda]] (zięcia i spadkobiercy Wilhelma Ernsta Friedricha Soermannsa), następnie Heidmanna, Franza Jacoba Teodora Genschowa (7 XII 1819 – 1 I 1890), właściciela [[MŁYNISKA | Młynisk]], ostatnim prywatnym właścicielem był prawnik [[MARTINY CARL FRIEDRICH PETER, prawnik, radny | Carl Friedrich Peter Martiny]].<br/><br/>
13 III 1883 władze prowincji odkupiły posiadłość na potrzeby wznoszonego [[ZAKŁAD DLA NIEWIDOMYCH IM. WILHELMA I AUGUSTY | Zakładu dla Niewidomych im. Wilhelma i Augusty]] (w dawnym dworku były mieszkania dla nauczycieli). W latach 1906–1907 na miejscu dawnego sadu wybudowano jego kolejne obiekty (Kaiser Wilhelm II. und Auguste-Viktoria Blindenheim (Dom dla Niewidomych im. Cesarza Wilhelma II i Augusty Wiktorii, dla dziewcząt)). <br/><br/>
Po II wojnie światowej dwór z parkiem był własnością państwową, początkowo pełnił funkcję rezydencji wiceprezydenta Gdańska, od października 1947 w dworze działa przedszkole Gwarny Dworek, do którego przynależy część parku. Pozostała część jest własnością gminną, opiekę nad nią sprawuje Zarząd Dróg i Zieleni. Wjazd do założenia, zakończony masywną murowaną bramą wjazdową (zachowany jeden filar), prowadził aleją lipową od strony obecnej ul. Sobieskiego. Dwór z ogrodem i pawilonem rozrywkowym (Lustschlösschen) został założony w 2. połowie XVII wieku.<br/><br/>
Ogród, kształtowany etapami w XVII i XVIII wieku, łączy w sobie cechy ogrodów późnorenesansowych (system tarasów zapewniający widoki ogrodu i malowniczego otoczenia, parnas widokowy, układ wodny) i barokowych (mocno akcentowana główna oś kompozycyjna zakończona widokiem na morze z jednej, a glorietą z drugiej strony; wyposażenie rzeźbiarskie, formowane aleje i żywopłoty oraz wydłużony salon ogrodowy z parterem (prawdopodobnie haftowym) oraz wodnym). Założenie miało wyjątkowo bogate rozwiązania wodne: trzy stawy, fontannę (6 m wysokości) i wodospad (10 m wysokości). Znajdował się tu też parnas widokowy, początkowo zwieńczony drewnianą wieżą widokową, następnie wspartym na kolumnach z piaskowca pawilonem ogrodowym. Pod parnasem znajdować się miała grota-lodownia. Podawana przez wielu autorów informacja o znajdujących się przy wejściu do niej rzeźbach dwóch nimf oraz marmurowych posągach i kolorowych skrzatach w ogrodzie, które jakoby 24 VII 1773 widział tu [[CHODOWIECKI DANIEL, malarz, rysownik, patron gdańskiej ulicy  | Daniel Chodowiecki]] podczas przejazdu przez Heiligenbrunn (św. Studzienkę), dotyczyć musiała innego ogrodu (Królewska Dolina nie należała bowiem w tym czasie do Lohrmannów, Daniel Chodowiecki wyraźnie napisał, że był to ogród syna pana Lohrmanna).<br/><br/>
Hipotetyczną rekonstrukcję ogrodu z początku XVIII wieku (bez źródeł) podaje H. Reichow, ''Alte bürgerliche Gartenkunst'' (1927). W 1993 sztormowy wiatr wywrócił większość lip ramujących salon ogrodowy. W 1994 park został poddany rewaloryzacji, odtworzono szpalery lipowe. Nie udało się odtworzyć ani parteru kwiatowego przed dworem (znajduje się tu ogródek przedszkolny), ani przywrócić tak charakterystycznych dla tego ogrodu widoków. {{author: KR}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Środowisko i przyroda]]