Tekst źródłowy strony KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA

{{paper}}
[[File:Herb kościoła św. Mikołaja.JPG|thumb|Herb kościoła św. Mikołaja]]
[[File:Hala_Targowa2.jpg|thumb|Kościół św. Mikołaja (na pierwszym planie), za nim klasztor dominikanów, w miejscu którego stanęła Hala Targowa, po lewej [[BASZTA JACEK | Baszta Jacek]], powyżej [[WIELKI MŁYN | Wielki Młyn]], [[KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ | kościół św. Katarzyny]] i [[KOŚCIÓŁ ŚW. BRYGIDY | kościół św. Brygidy]], miejsce fosy zajmuje obecnie ul. Podwale Staromiejskie. Tzw. „Plan sztokholmski” (rysunek aksonometryczny wykonany piórkiem), przypisywany [[MÖLLER ANTON, malarz, rysownik, grafik | Antonowi Möllerowi]], około 1600]]
[[File:Kościół św. Mikołaja, Der Stadt Dantzigk..., 1687.JPG|thumb|Kościół św. Mikołaja, <br> [[WILLER PETER, architekt, grafik, kartograf | Peter Willer]] w pracy [[CURICKE REINHOLD, historyk, sekretarz Rady Miejskiej, były patron ulicy | Reinholda Curickego]], ''Der Stadt Dantzigk...'', 1687]]
[[File:Barthel_Ranisch,_widok_ogólny_kościoła_św._Mikołaja,_1695.jpg|thumb|Kościół św. Mikołaja, [[RANISCH BARTHEL, murarz miejski | Barthel Ranisch]], 1695]]
[[File:Kościół_św._Mikołaja,_Julius_Greth,_1857.jpg|thumb|Kościół św. Mikołaja, <br> [[GRETH JULIUS GOTTHARD BENIAMIN, artysta plastyk | Julius Greth]], 1857]]
[[File: Kościół_św._MIkołaja_wnętrze.jpg | thumb| Wnętrze kościoła św. Mikołaja, [[GRETH JULIUS GOTTHARD BENIAMIN, artysta plastyk | Julius  Greth]], 1857]]
[[File: Johann_Schultz,_kościół_św._Mikołaja.jpg | thumb| Kościół św. Mikołaja, [[SCHULTZ JOHANN CARL, artysta malarz, pedagog | Johann Carl Schultz]], 1859]]
[[File: Ołtarz_kościoła_św._Mikołaja.jpg | thumb| Ołtarz kościoła św. Mikołaja, przełom XIX-XX wieku]]
[[File:Kościół św. Mikołaja, początek XX wieku.JPG|thumb|Kościół św. Mikołaja, początek XX wieku]]
[[File:Portal_wejściowy_kościoła_św._Mikołaja,_Kazimierz_Lelewicz,_1951.jpg|thumb|Portal wejściowy kościoła św. Mikołaja, fot. [[LELEWICZ KAZIMIERZ, fotografik | Kazimierz Lelewicz]], 1951]]
[[File:Losowski_Alfons.jpg|thumb|Kościół św. Mikołaja, lata 60. XX wieku]]

[[File:Kościół św. Mikołaja.jpg|thumb|Kościół św. Mikołaja, 2010]]
[[File:Nawa południowa kościoła św. Mikołaja.JPG|thumb|Nawa południowa kościoła św. Mikołaja]]

'''KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA''', zbudowany przed 1190 z kamienia, pod wezwaniem patrona kupców. Jednonawowy, z dwiema wieżami od zachodu i półkolistą absydą od wschodu (34,5 × 17,4 m), wzniesioną (pod obecną [[HALA TARGOWA | Halą Targową]] w jej zachodniej części i obecną ul. Pańską) na terenie wcześniejszego cmentarzyska. Obsługiwany był przez kanoników z [[KOŚCIÓŁ BOŻEJ RODZICIELKI MARII | kościoła Bożej Rodzicielki Marii]] na gdańskim grodzie. W listopadzie 1226 zniszczony przez Prusów. 22 I 1227 przekazany [[DOMINIKANIE | dominikanom]]. Biskup włocławski Michał zezwolił wówczas dominikanom nadawać odpusty pomagającym w renowacji kościoła. Odbudowany na planie krzyża (bez wieży i absydy, 40 × 24,5 m), z dodanym prezbiterium, konsekrowany w 1235. Znajdowały się w nim ołtarze św. Piotra, św. Mikołaja i Najświętszej Panny Maryi.<br/><br/>
W latach 2001–2005, podczas modernizacji Hali Targowej i badań archeologicznych, odsłonięto warstwy wcześniejsze, tworząc skansen archeologiczny, z reliktami prezbiterium i częścią nawy. Jesienią 1308 zniszczony razem z klasztorem dominikanów, w czasie brandenbursko-krzyżackich walk o Gdańsk (zob. [[RZEŹ GDAŃSKA W 1308 ROKU | rzeź Gdańska w 1308]]). Odbudowę rozpoczęto w nowym miejscu, wykorzystując ocalałe fragmenty zabudowy klasztoru Dominikanów: wieżę kościoła w części południowo-wschodniej (w części dolnej kwadratowej, w części górnej ośmiokątnej, dobudowanej w XV wieku) i pomieszczenia zakrystii (o nieregularnej formie, niższej od pozostałej części kościoła, ozdobionej od zewnątrz ostrołukowymi oknami i blendami w górnej, ozdobionej krenelażem, części muru). Obiekt halowy wzniesiono w stylu gotyckim, o długości 63 m, szerokości 22,24 m, podzielony ośmiokątnymi filarami na trzy sześcioprzęsłowe nawy, z prezbiterium od wschodu oddzielonym od nawy głównej łukiem tęczowym o długości 26 m i szerokości 9,50 m. Przypory (podtrzymują ściany boczne), umieszczono wewnątrz, tworząc płytkie kaplice boczne.<br/><br/>
W 1423 spalony razem z klasztorem dominikanów, w 1425 ponownie funkcjonował (na lata 1430–1440 datowane są zachowane w północnej ścianie prezbiterium freski z przedstawieniem męki Jezusa), choć odbudowę sklepienia (gwiaździstego, 16 m wysokości, wspartego na 10 filarach), zakończono w 1487. Zachowały się półkoliste, zamknięte wnęki w górnej części wieży oraz zdobiący zachodnią (od obecnej ul. Pańskiej) elewację trójdzielny szczyt. Pod kapitularzem (obecnie budynek duszpasterski Dominikańska Górka) powstała krypta grzebalna znaczniejszych zakonników, rozbudowana w 1. ćwierci XVII wieku i funkcjonująca do początku XIX wieku. Na początku XV wieku, w tzw. kaplicy Herrenkapelle – wschodnia część obecnej kaplicy św. Jacka - grzebano członków gdańskiego konwentu Krzyżaków. W 1446 nadzorujący pobór cła funtowego Krzyżak Winrich von Manstede ufundował w kościele wikarię. W kaplicy odprawiano codziennie mszę w intencji Krzyżaków, a cztery razy w roku cały konwent dominikański miał brać udział w mszach w intencji zakonu krzyżackiego. Herrenkapelle około 1492 roku przejęło kupieckie bractwo tzw. lubeczan (Ława Bractwa św. Krzysztofa z [[DWÓR ARTUSA | Dworu Artusa]]).<br/><br/>
W 1480 powstał ołtarz członków Bractwa Słodowników i Browarników. Kupcy i żeglarze z Amsterdamu, zrzeszeni w Ławie Holenderskiej w Dworze Artusa, ufundowali (1492) nieopodal kościelnych organów kaplicę św. Trójcy oraz błogosławionych: Fabiana, Sebastiana, Filipa i Jakuba. W zamian za prawo pochówku zobowiązali się zaopatrzyć kaplicę w sprzęt liturgiczny i obraz, zachowany, ''Matka Boska z Dzieciątkiem'', z symboliczną datą 1466 (zakończenie [[WOJNA TRZYNASTOLETNIA | wojny trzynastoletniej]]), herbami Holandii, Zelandii, Amsterdamu i Gdańska.<br/><br/>
W zachodniej części powstała w końcu XV wieku kaplica św. Urszuli, którą opiekowały się związane z dominikanami tercjarki (beginki). Ze średniowiecznego wystroju kościoła zachowała się mała rzeźba Pieta (początek XV wieku), grupa Ukrzyżowanie, na belce tęczowej z gdańskiego warsztatu rzeźbiarskiego mistrza Pawła oraz odsłonięte po II wojnie światowej malowidła na filarach korpusu nawowego (w kształcie rdzawoczerwonych figur nawiązujących do kształtu kamiennych ciosów). Zainteresowanie bractw kaplicami i ołtarzami skończyło się w okresie reformacji. W 1577, po wygnaniu z Gdańska dominikanów, w kościele odprawiano kalwińskie nabożeństwa dla szkockich najemników z miejskich wojsk gdańskich. Po zwycięstwie reformacji był jednym z trzech kościołów (obok karmelickiego [[KOŚCIÓŁ ŚW. JÓZEFA (Stare Miasto) | kościoła św. Józefa]] i należącego do [[BRYGIDKI | brygidek]] [[KOŚCIÓŁ ŚW. BRYGIDY | kościoła św. Brygidy]], oba na Starym Mieście), pozostawionych do dyspozycji katolickiej mniejszości. Prezbiterium otrzymało stalle z czarnego dębu (w 1730 uzupełnione zapleckami). W 1683 Jan III Sobieski wystawił przywilej dla kaplicy św. Ducha. Od strony północnej dobudowano kaplicę św. Jacka (zamkniętą od wschodu półokrągłą ścianą, od 1864 kaplica św. Krzyża), zastąpiono w głównym ołtarzu gotycki tryptyk ''Ukoronowanie Najświętszej Marii Panny'' ołtarzem barokowym, trzykondygnacyjnym, z obrazem św. Mikołaja z 1643, autorstwa ucznia (lub naśladowcy) [[HAN HERMAN, malarz | Hermana Hana]]. W 1755, na zachodniej ścianie zainstalowano istniejące do dziś organy, które zastąpiły XV-wieczne. W XVIII wieku wnętrze otrzymało barokowe i rokokowe ołtarze przy filarach i w prezbiterium, ambonę, chrzcielnicę, konfesjonały i ławy. <br/><br/>
Kościół św. Mikołaja do 1718 obejmował duszpasterstwem dawne parafie kościołów Najświętszej Marii Panny, św. Jana, św. Trójcy, św. Piotra i Pawła (Przedmieście) oraz św. Barbary (Długie Ogrody). Po przejęciu w 1718 funkcji głównej świątyni parafialnej dla katolików przez [[KAPLICA KRÓLEWSKA I PLEBANIA KOŚCIOŁA NMP | Kaplicę Królewską]], obsługiwał teren między obecnym Podwalem Staromiejskim (murami oddzielającymi Stare Miasto od Głównego Miasta) do ul. Szerokiej, [[ZAMCZYSKO | Zamczysko]] (teren byłego zamku krzyżackiego), Targ Rybny, Spichlerze, [[OŁOWIANKA | Ołowiankę]] oraz tereny Długich Ogrodów i Dolnego Miasta.<br/><br/>
W latach 1784–1809 została ochrzczona w kościele prawie połowa ludności katolickiej Gdańska, służył jako miejsce pochówków i upamiętnienia szlachty pomorskiej wyznania katolickiego. Pozostały po tym epitafia Jana Konopackiego (1594–1605), Johanna Joachima Posseliusa (przed 1625), Johanna Ernesta Schefflera (1663), Piotra Wyhowskiego (epitafium inskrypcyjne z okresu 1705–1713), Józefa Hercyka (epitafium inskrypcyjne z 1733). W okresie kasaty klasztoru dominikanów planowano zamienić go (1833) w kościół garnizonowy. Po rezygnacji z budowy koszar w miejscu klasztoru, od 1840 był siedzibą parafii katolickiej także dla części Przedmieścia (z wyłączeniem Podwala Przedmiejskiego, ul. Rzeźnickiej, Kładki i św. Trójcy), [[SIEDLCE | Siedlec]], Cygańskiej Góry, [[EMAUS | Emaus]] i [[MIGOWO | Migowa]], a od 1845 także obszarów położonych za Bramą Żuławską: [[BŁONIA | Błoni]] i [[GĘSIA KARCZMA | Gęsiej Karczmy]].<br/><br/>
10 X 1813, podczas ostrzału miasta przez wojska rosyjskie, zniszczeniu uległa (razem z klasztorem) kaplica św. Doroty, a uszkodzeniu prezbiterium. W 1860, staraniem proboszcza, [[LANDMESSER FRIEDRICH, proboszcz kościoła św. Mikołaja | ks. Friedricha Landmessera]], wybudowano od strony Junkergasse (ul. Pańska) przylegającą do kościoła plebanię. Podczas remontu w 1896 usunięto między innymi 15 z 25 istniejących wcześniej ołtarzy. 25 IV 1928 podniesiony do godności bazyliki mniejszej. W okresie [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 | II Wolnego Miasta Gdańska]] odprawiano tu także msze w języku polskim. W 1945 jako jedyny na Głównym Mieście nie uległ zniszczeniu (zerwany przez bombę wybuchającą przy kaplicy św. Krzyża został dach).<br/><br/>
W maju 1945 kościół ponownie objęli dominikanie, głównie ze Lwowa, przywożąc średniowieczną ikonę patronki tego miasta, Matki Bożej Zwycięskiej. Początkowo parafia dominikańska obejmowała obszar Głównego Miasta, sięgała [[ORUNIA | Oruni]] i [[NOWY PORT | Nowego Portu]]. W 1950 naprawiono dach i sklepienia, w latach 1957–1958 odnowiono wnętrze, w 1970–1974 dokonano renowacji elewacji, w 1974–1975 odnowiono kaplicę św. Krzyża, w 1986 wyremontowano zakrystię. W okresie 1975–1977 podwyższono o mieszkalne piętro w konstrukcji szkieletowej przybudówkę od północy, dom spotkań środowisk twórczych, tzw. Górkę, jedno z miejsc zebrań opozycji gdańskiej w czasie stanu wojennego. Przy kościele pracuje 10 dominikanów. <br/><br/>
W związku z posadowieniem na słabym gruncie, kościołowi kilkakrotnie groziła katastrofa budowalna. M.in. w 1679, przy ścianie szczytowej za ołatrzem, z uwagi na jej mocne wychylenie i pękanie sklepień, musiano od zewnątrz dostawić dwie przypory, a w celu odciążenia ściany rozebrano szczyt. Wobec pojawiających się rys na sklepieniach, prace ratownicze prowadzono także w latach 1852–1858.
W związku z zagrożeniem katastrofą budowlaną 31 X 2018 ówczesny przeor klasztoru dominikanów i proboszcz parafii, o. Maciej Okoński, zamknął kościół do odwołania. W ślad za tym 9 XI 2018 miasto ze względów bezpieczeństwa zamknęło przylegający do kościoła odcinek ul. Świętojańskiej, wiosną 2019, z powodu m.in. dodatkowego przechylania się sterczyn, zamknięto chodnik przy ul. Lawendowej.
Natychmiast podjęto działania zmierzające do ekspertyzy przyczyn takiego stanu rzeczy, a potem działań naprawczych. 8 VIII 2020 kościół został otwarty, po jednoczesnej ratunkowej renowacji zachodniej elewacji od ul. Pańskiej (pierwszych pracach przy murach kościoła od 1945). Środki na ten cel pochodziły z okolicznościowych publikacji, wydawanych przez klasztor, ofiar wiernych i dotacji różnych instytucji, w tym Sejmiku Województwa Pomorskiego, Miasta Gdańsk i innych. {{author: BŚ}} {{author: BM}} {{author: DK}} {{author: SK}} <br/><br/>
{| class="tableGda"
|-
|+ Proboszczowie kościoła św. Mikołaja 
|-
| 1838–1891
| [[LANDMESSER FRIEDRICH, proboszcz kościoła św. Mikołaja | Friedrich Landmesser]]
|-
| 1819–1905
| [[SCHARMER FRANZ, proboszcz kościołów św. Ignacego i św. Mikołaja, były patron ulicy | Franz Scharmer]]
|-
| 1906–1916
| [[SPORS ALBERT, proboszcz kościoła św. Mikołaja | Albert Spors]]
|-
| 1916–1934
| [[MAĆKOWSKI THEODOR, proboszcz kościoła św. Mikołaja | Theodor Maćkowski]]
|-
| 1935–1945
| [[BRUSKI MAGNUS, proboszcz kościoła św. Mikołaja | Magnus Bruski]]
|-
| 1945
| Edmund Kamiński (administrator)
|-
| 1945–1948
| Fabian Madura OP (administrator)
|-
| 1948–1962
| Anioł Siwek OP (administrator)
|-
| 1962–1969
| Urban Szeremet OP (administrator)
|-
| 1969–1978
| Konstanty Dubiński OP (administrator)
|-
| 1978–1981
| Augustyn J. Mamulski OP (administrator)
|-
| 1981–1984
| Leopold Nowak OP
|-
| 1984–1990
| January Pusz OP
|-
| 1990–1996
| Józef Bakalarz OP
|-
| 1996–1999
| Robert Drużbowski OP
|-
| 1 VII 1999 – 3 VI 2002
| Krzysztof Popławski OP
|-
| 4 VI 2002 – 29 VI 2010
| Jacek Krzysztofowicz OP
|-
| 30 VI 2010 – 26 V 2013
| Michał Mitka OP
|-
| 27 V 2013 – 25 V 2016
| Marcin Mogielski OP
|-
| 25 V 2016 – 1 II 2019
| Maciej Okoński OP
|-
| 1 II 2019 – 
| Michał Osek OP
| class="authorEgTab" | {{author: MrGl}}, {{author: AGK}}
|} [[Category: Encyklopedia]][[Category: Przestrzeń miasta]]