Tekst źródłowy strony ŚWIĘTY WOJCIECH

{{paper}}
[[File:Święty Wojciech, początek XX wieku.jpg|thumb|Święty Wojciech, początek XX wieku]]
[[File: Ulica_w_Świętym_Wojciechu.JPG |thumb| Ulica w Świętym Wojciechu, po prawej widoczny fragment [[KOŚCIÓŁ ŚW. WOJCIECHA (Święty Wojciech) | kościoła pod wezwaniem św. Wojciecha]], 2021]]
[[File: 1_Ulica_w_Świętym_Wojciechu.JPG |thumb| Ulica w Świętym Wojciechu, 2021]]
[[File: Dom_w_Świętym_Wojciechu.JPG |thumb| Dom w Świętym Wojciechu, 2021]]
'''ŚWIĘTY WOJCIECH''' (Sankt Albrecht), część dzielnicy Gdańska ([[ADMINISTRACYJNY PODZIAŁ I TERYTORIALNY ROZWÓJ GDAŃSKA | administracyjny podział]]) Orunia – Święty Wojciech – Lipce, nad [[KANAŁ RADUNI | Kanałem Raduni]] i [[RADUNIA | Radunią]] (płynącymi tu równolegle), w odległości 7 km od dawnych fortyfikacji miejskich [[STARE PRZEDMIEŚCIE | Starego Przedmieścia]]. Do XIII wieku pierwotna nazwa osady przypuszczalnie Dąb (Quercus). W dokumentach kościelnych jeszcze do sekularyzacji dóbr w 1772 używano formy złożonej: Sanctus Adalbertus ad Quercum. Od północy graniczy z gdańskimi osiedlami [[LIPCE | Lipce]] i [[MAĆKOWY | Maćkowy]], sięgając [[OBWODNICE | Obwodnicy Południowej]], od zachodu ze Straszynem, od południa z Rotmanką i Pruszczem Gdańskim, od wschodu z [[NIEGOWO | Niegowem]] i Radunicą, wchodzącą w skład Pruszcza Gdańskiego. W obrębie Świętego Wojciecha wyróżnia się jako podjednostki także dawny majątek Ostróżek ([[BENEDYKTYNI | benedyktyni]]) oraz [[PLEBANKA | Plebankę]]. <br/><br/>
Od najdawniejszych czasów przechodził tędy główny szlak handlowy z południa Polski nad Zatokę Gdańską (obecnie szeroka, dwupasmowa arteria, [[TRAKT ŚW. WOJCIECHA | Trakt św. Wojciecha]]). Opinie o dawnym miejscu kultowym we wsi Dąb, o przebywaniu tu w 997 [[WOJCIECH (Adalbert) | św. Wojciecha]], są powtarzanymi od XVI wieku legendami, niemającymi nic wspólnego z prawdą historyczną. Odkryty w XIX wieku wielki skarb monet (rzekomych ofiar składanych w miejscu pogańskiego kultu) okazał się podrzuconą przez lokalnego pasjonata historii [[PAWLOWSKI JOSEPH NICODEMUS, pedagog, historyk | Josepha N. Pawlowsky’ego]] jego własną kolekcją numizmatyczną.<br/><br/> 
Być może już pod koniec XII wieku przybyli tu [[BENEDYKTYNI | benedyktyni]] z Mogilna. Zakonnicy założyli prepozyturę i około 1222 roku zbudowali [[KOŚCIÓŁ ŚW. WOJCIECHA (Święty Wojciech) | kościół pod wezwaniem św. Wojciecha]]. W 1306 (1315?) wieś Święty Wojciech stała się częścią uposażenia tej prepozytury. W 1327 opat mogileński Jan nadał niejakiemu Selleco karczmę we wsi wraz z dwiema chełmińskimi morgami ogrodu z rocznym zobowiązaniem jednej grzywny czynszu. W Świętym Wojciechu w czasach krzyżackich funkcjonował należący do Krzyżaków duży młyn zbożowy, postawiony około 1340 nad świeżo wybudowanym Kanałem Raduni. Gdy kanał przedłużono do Gdańska, młyn około 1364 przeniesiono na [[STARE MIASTO | Stare Miasto]] ([[WIELKI MŁYN | Wielki Młyn]]).<br/><br/>
W 1446 [[SZPITAL ŚW. ELŻBIETY | szpital św. Elżbiety]] otrzymał jako zastaw za pożyczkę w wysokości 100 grzywien dwie włóki łąki w Świętym Wojciechu, w 1551 przejął je na własność, a w 1555 sprzedał burmistrzowi [[FERBER CONSTANTIN (I), burmistrz Gdańska | Constantinowi Ferberowi]]. Graniczyły one z czterema włókami ziemi należącymi do kościoła św. Wojciecha, które dały później początek Plebańskiej Wsi Święty Wojciech (Pfarrdorf St. Albrecht), zwanej po polsku Jurysdykcją Proboszczowską, a obecnie Plebanką, nadanymi (zatwierdzonymi) parafii w 1579 przez bp. [[KARNKOWSKI STANISŁAW, arcybiskup gnieźnieński | Stanisława Karnkowskiego]]. Była to część gruntów w sąsiedztwie kościoła po zachodniej stronie kanału, obecnie między innymi cmentarz i ogródki działkowe, ale także domy wokół świątyni. Dom zakonny benedyktynów wygasł tu już przed końcem XV wieku. W 1516 wieś ucierpiała wskutek wylania Raduni i jej kanału.<br/><br/>
Pierwotny kościół św. Wojciecha spłonął w 1537. W 1541 opat Andrzej Łopieński z Mogilna, w ramach wymiany dóbr, przekazał posiadłości opactwa pod Gdańskiem biskupom włocławskim w zamian za dziesięciny biskupie z Opatowic, likwidując tym samym benedyktyńską prepozyturę. W 1575 bp Stanisław Karnkowski wybudował nowy, murowany kościół oraz odnowił [[KAPLICA ŚW. WOJCIECHA | kaplicę św. Wojciecha]] na Wzgórzu św. Wojciecha. W 1580 za zgodą bp. Karnkowskiego szlachcic Jakub Gierkowski otworzył we wsi gospodę. W 1589 powstał spór między biskupem włocławskim [[ROZRAŻEWSKI HIERONIM, biskup włocławski, patron ulicy | Hieronimem Rozrażewskim]] a [[RADA MIEJSKA | Radą Miejską]] Gdańska o parkan przy kościele nad Kanałem Raduni. W 1641 szlachcicowi Johannowi Wolfowi von Lüdinghausen bp włocławski Maciej Łubieński zezwolił na postawienie młyna na gruncie Plebanki. Od 1685 pojawiły się zwyczajowe procesje odpustowe w uroczystość św. Wojciecha (23 kwietnia), początkowo tylko ze [[STARE SZKOTY | Starych Szkotów]], od 1928 z Gdańska. Uroczystościom odpustowym towarzyszył doroczny jarmark, w XIX wieku nazywany Albertus-Markt. <br/><br/>
W początku XVIII wieku w osadzie istniał także szpital, do którego na pewien czas przeniesiono szkołę (1703), w 1710 wybudowano ponownie osobny budynek szkolny. Od 1711 ulokowano we wsi konwent [[MISJONARZE ŚW. WINCENTEGO À PAULO | misjonarzy św. Wincentego à Paulo]], którzy objęli stałą pieczą parafię, a na ich potrzeby (i potrzeby parafii) przeznaczono Jurysdykcję Proboszczowską (Plebankę). W 1736 było na niej ogółem 46 budynków mieszkalnych. W XVIII wieku był tam także browar i inne budynki gospodarcze. W 1726 zakonnicy otrzymali od biskupa włocławskiego Krzysztofa Antoniego Szembeka przywilej na założenie na tym gruncie karczmy (potwierdzony w 1741).<br/><br/>
Część wsi, należąca bezpośrednio do biskupów, posiadała samorząd z wójtem i dwojgiem ławników, zbierających opłaty na rzecz biskupa i wpłacających je do kasy w Starych Szkotach. W 1645 było tam dwanaście ogrodów z domami i dwie budy (być może rzeźnickie), ponadto karczma dworska, razem wnoszące 41 zł opłat (oraz naturalia). W 1713 mieszkający tam browarnicy, rzeźnicy, kowale, a także inni rzemieślnicy i gospodarze wnieśli ogółem 200 zł pruskich i 20 gr czynszu. W 1720 mieszkały tu 24 rodziny (piętnaście luterańskich, siedem katolickich, dwie menonickie), wnoszące łącznie 275 zł pruskich różnych opłat. W 1760 było tu 37 domów i kilka placów. Mieszkańcy Świętego Wojciecha płacili 82 zł pruskich i 15 gr podatku gruntowego, 90 zł pruskich podatku szynkowego, a od warzenia piwa uiszczali kwotę 292 zł pruskich i 15 gr. Biskupia posiadłość w Świętym Wojciechu w XVII i XVIII wieku zaliczała się do klucza subkowskiego, bywała jednak osobno dzierżawiona (wespół z innymi osadami z okolic Gdańska), na przykład w 1739 przez Walentego Lubowieckiego, łowczego kołomyjskiego.<br/><br/>
W 1772 część biskupią posiadłości sekularyzowano i włączono do [[ZJEDNOCZONE MIASTO CHEŁM | Zjednoczonego Miasta Chełm]]. W 1780 w Świętym Wojciechu mieszkało 449 katolików i 112 niekatolików; w 1789 było tu 110 domów. W 1807 dawną wieś Święty Wojciech wraz z całym Zjednoczonym Miastem włączono do [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1807–1815 | I Wolnego Miasta Gdańska]]. W 1813 toczyły się tu ciężkie walki pomiędzy atakującymi miasto oddziałami rosyjskimi a polską brygadą gen. Michała Radziwiłła. W 1814 wieś (dawna część biskupia) stała się częścią miasta Gdańska (aż do 1933, do włączenia [[ORUNIA | Oruni]] w obręb miasta, pozostawała niepołączoną z miastem enklawą). W 1818 ostatecznie zlikwidowano dom zakonny misjonarzy. W 1821 dzielnica Święty Wojciech liczyła 696 mieszkańców. W 1823 przeprowadzono tędy szosę do Gdańska, a w 1852 linię kolejową, funkcjonowała tu ponadto poczta i szkoła symultaniczna na miejscu zlikwidowanego w 1818 domu zakonnego. Część wsi, stanowiącą uposażenie parafii, ostatecznie uwłaszczono w 1864 i również włączono do Gdańska. <br/><br/>
W 1878 kursowała do Świętego Wojciecha z Oruni (a wcześniej z Gdańska) linia [[OMNIBUSY | omnibusu konnego]]. W 1885 w 57 domach na terenie dawnej Jurysdykcji Proboszczowskiej mieszkało 492 mieszkańców, w tym samym roku w dawnej części biskupiej zamieszkiwało 1119 osób w 92 domach. W Świętym Wojciechu funkcjonowały zakłady browarnicze: Söncke J.B., Brauerei und Hefefabrikant St. Adalbert i Bierbrauerei und Destillation ([[BROWARY | browary]]). W 1894 otworzono przystanek kolejowy Gdańsk-Święty Wojciech (na linii kolejowej z Tczewa do Gdańska). W 1911 uruchomiono dzielnicowy Urząd Stanu Cywilnego. Przed I wojną światową w całym Świętym Wojciechu w 102 domach zamieszkiwało około 1400 osób. Po 1920 przez miejscowość przebiegała linia [[AUTOBUSY MIEJSKIE | autobusu]] podmiejskiego Gdańsk–Pruszcz Gdański, podobnie od około 1950 linia nr 118, do dnia dzisiejszego linie 205, 207, 232, oraz linie międzymiastowe PKS.<br/><br/>
Działania wojenne w [[ROK 1945 | 1945]] doprowadziły tylko do stosunkowo nieznacznych zniszczeń, miejscowość zajęta została przez Armię czerwoną 25 III 1945. Po wojnie miejscowość objęły wysiedlenia i wymiana ludności. W 1945 założyły tu swój dom zakonny ze świetlicą [[SIOSTRY MATKI BOŻEJ MIŁOSIERDZIA | Siostry Matki Bożej Miłosierdzia]]. 23 IV 1961 podczas odpustowej procesji pod zbyt dużym obciążeniem przechylił się i złamał drewniany mostek nad Radunią. Do wody wpadło około 150 osób, kilkanaście odwieziono do gdańskiej Akademii Medycznej ([[GDAŃSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY | Gdański Uniwersytet Medyczny]]). W 1992 przystanek kolejowy Gdańsk-Święty Wojciech został zamknięty, a w 1993 zlikwidowany.<br/><br/>
Do charakterystycznych nowych budowli w obrębie dzielnicy można zaliczyć wzniesiony po 1989 „zamek” (czworobok budynków) przy Trakcie św. Wojciecha 395, dom i pracownię gdańskiego artysty rzeźbiarza Piotra Kazimierczaka, właściciela „zamku” w Łapalicach koło Kartuz. Dzielnica znacznie ucierpiała podczas powodzi w 2001, gdyż nastąpiło tu przerwanie wałów w rejonie domów przy Trakcie św. Wojciecha 417 i 450. Po 2000 na wzgórzu sąsiadującym od południa ze Wzgórzem św. Wojciecha rozwinęła się zabudowa jednorodzinna. {{author: SK}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Przestrzeń miasta]]