Tekst źródłowy strony DOMINIKANIE

{{paper}}
[[File:Dominikanin.JPG|thumb|Dominikanin]]
[[File:Dominikanie.jpg|thumb|[[KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA| Kościół św. Mikołaja]] i klasztor dominikanów, po lewej u góry [[BASZTA JACEK | Baszta Jacek]], według tzw. planu sztokholmskiego z około 1600]]
[[File:Chodowiecki Daniel, Dominikanin, 1773.JPG|thumb|Dominikanin gdański, ojciec Ludwig Matthy (1724 − 6 VIII 1776 Gdańsk), [[CHODOWIECKI DANIEL, malarz, rysownik, patron gdańskiej ulicy | Daniel Chodowiecki]], 1773]]
[[File:Kościół dominikanów, 1906.JPG|thumb|Kościół Dominikanów, 1906]]
'''DOMINIKANIE''', Zakon Braci Kaznodziejów, żebraczy (oparty na regule św. Augustyna), założony przez św. Dominika Guzmana, zatwierdzony 22 XII 1216 przez papieża Honoriusza III. W Polsce (w Krakowie) od 1222, w Gdańsku przynajmniej od połowy roku 1226. Początkowo (pod przewodnictwem brata Benedykta) znaleźli schronienie przy [[KOŚCIÓŁ BOŻEJ RODZICIELKI MARII | kościele Bożej Rodzicielki Marii]] w grodzie gdańskim, 22 I 1227 przejęli od księcia [[ŚWIĘTOPEŁK | Świętopełka]] [[KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA | kościół św. Mikołaja]] wraz z placem, ogrodem i łąką (między obecną ul. Podwale Staromiejskie, Pachołów i Tobiasza od północy, ul. Szeroką od południa, ul. Pańską od zachodu aż po [[MOTŁAWA | Motławę]] na wschodzie), otrzymali także prawo połowu ryb na [[WISŁA | Wiśle]], w wodach przybrzeżnych i na pełnym morzu. Otrzymali też prawo budowy jazu, stawu rybnego i młynów na [[POTOK SIEDLECKI | Potoku Siedleckim]] w pobliżu klasztoru, zezwolenie na cumowanie łodzi w przystani na Motławie. Biskup włocławski zezwolił dominikanom na prowadzenie w Gdańsku działalności kaznodziejskiej, słuchanie spowiedzi i nadawanie odpustów osobom pomagającym w odbudowie kościoła św. Mikołaja i budowie klasztoru (pod obecną [[HALA TARGOWA | Halą Targową]]; klasztor zlokalizowany był w jej wschodniej części), a w 1235 na obsługiwanie pogrzebów gdańszczan.<br/><br/>
W latach 30. XIII wieku prowadzili misję chrystianizacyjną na obszarach Prus (tereny Pomezanii i ziemi pasłęckiej), w latach 40. wyparci zostali z niej przez Krzyżaków. Od 1238, popierając biskupa włocławskiego i Krzyżaków będących w stanie wojny ze Świętopełkiem, znaleźli się wśród przeciwników księcia i ich rola w Gdańsku zmalała. Do normalizacji stosunków doszło za czasów [[MŚCIWOJ II | Mściwoja II]], który w 1278 nadał im działkę w Słupsku (postawili na niej kościół i kolejny klasztor), w 1280 potwierdził nadania ojca z 1227, w 1289 przekazał działkę pod budowę następnego klasztoru, w Tczewie. <br /><br /> 
Zespół dominikański usytuowany był poza miastem na [[PRAWO LUBECKIE | prawie lubeckim]] ([[STARE MIASTO | Stare Miasto]]) albo od początku, albo od chwili budowy nowych umocnień miejskich w czasach Przemysła II. Podczas najazdu brandenburskiego w 1308 przeor [[WILHELM, dominikanin | Wilhelm]] zasugerował obrońcom grodu zwrócenie się o pomoc do Krzyżaków. Po przybyciu do Gdańska posiłków krzyżackich klasztor i kościół św. Mikołaja zostały zniszczone albo podczas szturmów Krzyżaków na miasto, albo (co prawdopodobne) profilaktycznie przez brandenburczyków i gdańszczan, likwidujących pod murami miasta obiekty mogące dać schronienie i punkt wyjścia do ataku przeciwników ([[RZEŹ GDAŃSKA W 1308 ROKU | rzeź Gdańska w 1308]]).<br/><br/>
Odbudowa klasztoru i kościoła św. Mikołaja w początku XIV wieku związana była ze zmianą układu przestrzennego dotychczasowego założenia. Nowy klasztor, funkcjonujący już w 1335, postawiono nie tylko na ruinach wcześniejszych obiektów i pierwotnego kościoła św. Mikołaja, ale także na terenie przyległym (na obecnym warzywniczym placu handlowym). Według nowożytnych planów (XVII–XVIII wiek) zabudowania klasztorne przylegały, oddzielone wąską ulicą, do [[MURY OBRONNE| murów obronnych]] [[GŁÓWNE MIASTO | Głównego Miasta Gdańska]]. Wejście do klasztoru (furta) znajdowało się od strony obecnej ul. Pańskiej oraz przez kościół św. Mikołaja (dwoma wejściami od obecnej ul. Świętojańskiej). Pomieszczenia składały się z domu kapituły (sąsiadującego z prezbiterium kościoła św. Mikołaja), zlokalizowanej równolegle do miejskich murów obronnych spiżarni, kuchni oraz wielkiego refektarza, do których wchodziło się z małego krużganka. Do wielkiego krużganka, naprzeciw furty klasztornej, przylegał mały refektarz. W części przylegającej do ul. Lawendowej znajdowały się zabudowania gospodarcze: browar ze słodownią (usytuowane w pobliżu murów obronnych), młyn kieratowy, piekarnia. Przy murach obronnych w XVIII wieku zlokalizowane były stajnia i wozownia.<br/><br/>
Zabudowania klasztorne objęły cały teren, jaki pozostawiono dominikanom po regulacjach z Głównym Miastem w latach 1344–1348, kiedy ustąpili miastu obszar od ul. Lawendowej po Motławę. Dominikanie opiekowali się tercjarkami (wspólnota kobiet świeckich; zamieszkiwały w dwóch domach pod opieką klasztornego superiora: naprzeciwko chóru kościoła św. Mikołaja, na Kogelzyppel / Kagenzimpel, obecnie część ul. Pańskiej, i na Pfaffengasse, ul. Księża, równoległa do ul. Lawendowej od strony wschodniej – obecną jej część zajmuje ul. Słomiana), trudniącymi się opieką nad kaplicą św. Urszuli w kościele św. Mikołaja, nauką młodych kobiet, zbieraniem jałmużny, wyrobem świec, praniem bielizny. Zgromadzenie to zlikwidowano w roku 1572.<br/><br/>
W klasztorze istniało bractwo (w 1357 przyjęto do niego cech rzeźników, 1386 cech szyprów, 1374 bractwo kapłańskie / mariańskie z [[KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY | kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny]], 1403 czeladników szewskich), od XV wieku funkcjonowało Bractwo Różańcowe, zanikłe po [[REFORMACJA | reformacji]]. Od 1421 zabroniono dominikanom pobierania jałmużny po domach prywatnych; sytuację pogorszył pożar, który w 1423 strawił klasztor i kościół św. Mikołaja. W latach [[WOJNA TRZYNASTOLETNIA | wojny trzynastoletniej]], w 1456, klasztor był miejscem spotkań opozycji przeciwko [[RADA MIEJSKA | Radzie Miejskiej]] ([[BUNT KOGGEGO 1456 | bunt Koggego]]). <br /><br /> 
W 2. połowie XV wieku dominikanie przeżywali kryzys moralny i intelektualny, od 1475 reformowani (większość gdańskich dominikanów rekrutowała się z niższych, rzemieślniczych warstw; z gdańskich rodzin patrycjuszowskich pochodzili: Mikołaj Tirgarte – w roku 1386 subprzeor, Jan Tirgarte – w 1442 przeor, Henryk Munkenbecke – przeor w latach 1420, 1422, 1430–1431, 1445–1446, Piotr Episcopi / Bischof – przeor w roku 1525). W efekcie na przełomie XV i XVI wieku wysoki poziom uzyskała klasztorna szkoła, nauczająca w języku niemieckim i polskim; na szczególnie wysokim poziomie stało nauczanie muzyki kościelnej. Do pobierania w niej nauk teologicznych polska kapituła prowincjonalna dominikanów w 1501 skierowała dziewięciu zakonników, w 1505 i 1512 – po pięciu. Kres szerszej działalności szkoły przyniosła reformacja, ograniczając jej rolę do szkoły katolickiej, nauczającej języka polskiego, katechizmu katolickiego i śpiewu kościelnego. W połowie XVII wieku w małym refektarzu urządzono bibliotekę.<br /><br /> 
Z chwilą nastania w Gdańsku reformacji, w styczniu 1525 Rada nakazała dominikanom opuszczenie miasta, podejmując (niedokończone) prace nad przekształceniem klasztoru w szpital. W 1526, po interwencji króla polskiego Zygmunta I Starego, dominikanie powrócili do klasztoru, którego majątek i sprzęt kościelny pozostał jednak pod nadzorem delegatów Rady. Z klasztoru wywodzili się niektórzy lokalni zwolennicy reformacji (np. [[KLEMME PANKRACY | Pankratius Klemme]]). W 1539 roku klasztor został częściowo zniszczony w wyniku pożaru; z powodu zarazy w 1564 pozostało jedynie dwóch zakonników. Zabudowania klasztorne ponownie przejęły władze Gdańska, wynajmując cele na mieszkania, w tym oficerom wojsk miejskich. Dzięki interwencji króla i hierarchów polskiego Kościoła katolickiego w 1567 dominikanie powrócili do klasztoru. Ponownie opuścili go w 1577, w okresie [[WOJNA GDAŃSKA Z KRÓLEM POLSKIM STEFANEM BATORYM | wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym]]. Po splądrowaniu klasztoru przez pospólstwo w jego zabudowaniach urządzono prowizoryczny szpital dla miejskich żołnierzy. <br /><br /> 
Dominikanie powrócili do Gdańska w 1578 na mocy traktatu pokojowego Gdańska ze Stefanem Batorym; w 1584, ustępując Gdańskowi m.in. z domu przy Kogelzyppel, uzyskali fundusze na renowację klasztoru. Zasady jego funkcjonowania unormowało porozumienie z 1592 między królem polskim Zygmuntem III Wazą a Radą. Dalsze zatargi z władzami Gdańska wynikały z usytuowania na terenie klasztoru warsztatów rzemieślniczych, mogących produkować na potrzeby dominikanów, ale nielegalnie wytwarzających także na rynek miejski (np. w 1765 na terenie klasztoru funkcjonowało 48 warsztatów, w których pracowało około 60 osób: szewcy, krawcy, rymarz, siodlarz, gwoździarz, balwierz, chirurg, introligator, malarz, zegarmistrz, igielnik, złotnicy, stolarz, bednarz i perukarz).<br/><br/>
Od lat 60. XVII wieku zarzewiem konfliktu była otwarta na terenie jurydyki klasztoru [[APTEKI | apteka]] (w 1666 z polecenia Rady witrynę apteki zabito deskami, co doprowadziło do jej zamknięcia). Protesty Rady powodowało ponadto zbieranie jałmużny, także wśród protestantów (np. w czasie [[JARMARK ŚW. DOMINIKA | Jarmarku św. Dominika]]). W 1617, podczas wizytacji klasztoru, generał zakonu Damian Fonseca przeznaczył go do grupy klasztorów ściślejszej obserwancji (przestrzegającej ustaw i zwyczajów).<br/><br/>
W XVII wieku znani byli dominikańscy teologowie z Gdańska, między innymi przeor Margonius, kaznodzieja Izajasz Kraliński, angażujący się w polemiki z protestanckimi teologami z [[GIMNAZJUM AKADEMICKIE | Gimnazjum Akademickiego]] (np. 1636). W XVII i XVIII wieku klasztor był ulubionym miejscem pobytu w Gdańsku biskupa włocławskiego, katolickich dostojników kościelnych i świeckich. W roku 1718, decyzją biskupa włocławskiego Felicjana Konstantyna Szaniawskiego, dominikanie objęli działalnością duszpasterską okręg filialny parafii gdańskiej, obejmujący teren dawnych parafii [[KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA I ŚW. JANA APOSTOŁA | kościoła św. Jana]] i [[KOŚCIÓŁ ŚW. BARBARY | kościoła św. Barbary]] (wraz z [[DOLNE MIASTO | Dolnym Miastem]]). Od około 1775 roku obok Arcybractwa Różańca Świętego istniała przy klasztorze Kongregacja Boleści Jezusa i Maryi. <br /><br /> 
W 1807, po zajęciu Gdańska przez wojska napoleońskie, w klasztorze utworzono lazaret dla rannych żołnierzy. 10 X 1813, podczas ostrzału miasta przez wojska rosyjskie, bomba, która trafiła w kaplicę św. Urszuli, spowodowała pożar klasztoru. Dominikanie znaleźli schronienie w ocalałych i należących do nich domach przy ul. Świętojańskiej. W 1835, po śmierci ostatniego z dominikanów (wcześniej władze pruskie zakazały przyjmowania nowych członków), częściowo wypalony teren zabudowań klasztoru upaństwowiono. Pomieszczenia w niezniszczonych częściach klasztoru dzierżawiono różnym rzemieślnikom na warsztaty. Plan wybudowania w tym miejscu koszar upadł z uwagi na niekorzystne warunki gruntowe. W latach 1839–1840 resztki klasztoru rozebrano; plac wykorzystywano do ćwiczeń wojskowych. W 1881, po wykupieniu przez miasto od wojska, przeniesiono nań z [[DŁUGI TARG | Długiego Targu]] główny plac targowy. W latach 1894–1896 zbudowano na nim [[HALA TARGOWA | Halę Targową]].<br/><br/>
W 1945 dominikanie (wywodzący się z klasztoru we Lwowie) powrócili do Gdańska, obejmując kościół św. Mikołaja oraz ocalałe fragmenty dawnego klasztoru, czyli plebanię utworzonej w 1840 parafii pod tym samym wezwaniem, objęli także (do 19 II 1970) administracyjnym zarządem [[KOŚCIÓŁ ŚW. BRYGIDY| kościół św. Brygidy]]. Oprócz duszpasterstwa parafialnego podjęli szereg innych działań typowych dla swojej duchowości zakonnej. Z tych inicjatyw najbardziej znane stało się Duszpasterstwo Akademickie „Górka”, założone w roku 1966. Obecnie przy klasztorze działa Dominikański Ośrodek Informacji o Nowych Ruchach Religijnych i Sektach, Dominikańska Szkoła Wiary oraz wydająca posiłki ubogim Kuchnia św. Mikołaja.<br/><br/>
Po przemianach w 1989 dominikanie podjęli w 1991 starania o odzyskanie terenów nadanych im w roku 1227 przez Świętopełka (głównie placu warzywnego dochodzącego do Hali Targowej) i samej Hali, a także dziewięciu kamienic przy ul. Lawendowej). 30 IX 1999, za 2% wartości otrzymali od władz Gdańska plac między ul. Świętojańską, Szeroką, Pańską, Szklary (akt notarialny podpisano 29 X 1999), za co zrezygnowali z roszczeń. Plac przeznaczony miał być na budowę Centrum Dominikańskiego św. Jacka. Od roku 2000 prowadzono kompleksowe badania archeologiczne na obszarze pierwotnego (do 1308) klasztoru (realizowane przez [[MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W GDAŃSKU | Muzeum Archeologiczne]]) i przy ul. Szerokiej (realizowane przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego). Do 2021 Centrum Dominikańskiego nie wybudowano. {{author:BM}} {{author: BŚ}} {{author: DK}} {{author: SK}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Życie miasta]]<br/><br/><br/><br/><br/><br/><br/><br/><br/><br/><br/><br/>
'''Bibliografia''':<br/>
Kościelak Sławomir, ''Katolicy w protestanckim Gdańsku od połowy XVI do końca XVIII wieku'', Gdańsk 2012, passim, zwłaszcza s. 128-133.<br/>
Możejko Beata, Kaczor Dariusz, Śliwiński Błażej, ''Zarys dziejów klasztoru dominikańskiego w Gdańsku od średniowiecza do czasów nowożytnych (1226/1227 – 1835)'', „Archeologia Gdańska”, t. 1, 2006, s. 137-214.