Tekst źródłowy strony TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUKI I SZTUKI

{{paper}}
[[File: 1930_Towarzystwo_Przyjaciół_Nauki_i_Sztuki.jpg |thumb| Wystawa malarstwa polskiego zorganizowana przez TPNiS w Gdańsku w kwietniu 1930]]
[[File: 1935_Towarzystwo_Przyjaciół_Nauki_i_Sztuki.jpg |thumb|  Otwarcie wystawy prac Wojciecha i Jerzego Kossaków zorganizowanej przez TPNiS w siedzibie [[DYREKCJA KOLEI | Dyrekcji Kolei]] w Gdańsku 2 II 1935, pierwszy z prawej Wojciech Kossak, trzeci Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku [[PAPÉE KAZIMIERZ | Kazimierz Papée]] z żoną (czwarta), piąty Wysoki Komisarz Ligi Narodów w Gdańsku  [[LESTER SEÁN| Sean Lester]], siódmy Johan Nederbragt prezydent [[RADA PORTU I DRÓG WODNYCH W II WOLNYM MIEŚCIE GDAŃSKU | Rady Portu i Dróg Wodnych]] w Gdańsku, za nim dr Victor Böttcher, kierownik wydziału spraw zagranicznych [[SENAT II WOLNEGO MIASTA GDAŃSKA 1920–1939 | Senatu II Wolnego Miasta Gdańska]]]]
'''TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUKI I SZTUKI''' (TPNiS, 1922–1956), polska organizacja w [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 | II Wolnym Mieście Gdańsku]], stawiająca sobie za zadanie działalność naukową i wydawniczą ze szczególnym uwzględnieniem spraw Gdańska, Pomorza i Polski, prowadzenie wymiany kulturalnej polsko-gdańskiej, organizowanie polskiej biblioteki i czytelni, utworzenie w Gdańsku polskich uniwersytetów ludowych, opieka i popieranie polskiej działalności literacko-naukowo-artystycznej w Gdańsku. <br/><br/>
Powstało 11 VII 1922 (zebranie założycielskie w [[HOTEL CONTINENTAL | hotelu Continental]]), zarejestrowane w sądzie gdańskim 18 XI 1922 z uprawnieniami publicznymi wobec władz administracyjnych i policyjnych (co dawało nieograniczone prawo do publicznych zebrań, odczytów, wydawnictw, kontaktów zewnętrznych). Założone z inicjatywy ks. [[KANTAK STEFAN KAMIL JULIUSZ | Kamila Kantaka]], w zebraniu założycielskim brali także udział: [[POMIERSKI JAN KANTY | Jan Kanty Pomierski]], Witold Kukowski, [[CIESZYŃSKI WŁADYSŁAW | Władysław Cieszyński]], Marceli Scheffs z żoną Marią, [[KWIATKOWSKI JAN | Jan Kwiatkowski]], [[SZUCA MICHAŁ | Michał Szuca]], [[KUHNERT STANISŁAW | Stanisław Kuhnert]]. Referat otwierający, prezentujący cele towarzystwa, wygłosił ks. Kamil Kantak.  <br/><br/> 
W początkowym okresie, w 1922, liczyło 22 członków, 4 XII 1922 wybrano zarząd główny: prezes Jan K. Pomierski, wiceprezesi ks. Kamil Kantak i Stefan Lalicki, sekretarz generalny Władysław Cieszyński, skarbnik Witold Kukowski; sekretariat mieścił się przy Brotbänkengasse (ul. Chlebnicka). 5 VI 1923 powołano wydziały: historyczno-literacki, prawniczo-handlowy oraz artystyczny. Prowadziło w tym czasie akcję odczytowo-popularyzatorską (w 1924 – 8 odczytów, w 1925 – 10), organizowało wieczory muzyki polskiej, w lutym 1924 urządziło pierwszą w Gdańsku wystawę malarstwa polskiego. <br/><br/>
Po śmierci Jana K. Pomierskiego od marca 1926 do wybuchu II wojny światowej prezesem był [[DRAGAN MARCIN | Marcin Dragan]]. Nadał on TPNiS charakter naukowy, zaangażował do współpracy nauczycieli [[GIMNAZJUM POLSKIE | Gimnazjum Polskiego]], w którego budynku znalazł nową siedzibę sekretariat; tam też organizowano większość zebrań i wykładów (niektóre odbywały się także w Domu Polskim przy Wallgasse 16 (ul. Wałowa; [[GMINA POLSKA | Gmina Polska]])). W 1926 zreorganizowane, 29 kwietnia powołano sześć wydziałów: historyczny (przewodniczący Marcin Dragan), historii sztuki (przewodniczący ks. Wiktor Wysocki), przyrodniczy (przewodniczący [[GAWEŁ BRONISŁAW | Bronisław Gaweł]]), językoznawczy (przewodniczący [[PNIEWSKI WŁADYSŁAW | Władysław Pniewski]]), prawno-ekonomiczny (przewodniczący radca Zygmunt Kalkstein) i bibliotekarski (przewodniczący Józef Zygmunt Nowicki, urzędnik [[KOMISARIAT GENERALNY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W II WMG | Komisariatu Generalnego Rzeczpospolitej Polskiej w II WMG]]).<br/><br/>
Od grudnia 1929 działała Stacja Naukowa (biblioteka, czytelnia, pokój gościnny), z której korzystali badacze z Polski i innych krajów (w okresie 1930–1939 goszczono około 70 naukowców). Od 1927 TPNiS zaczęło wydawać [[ROCZNIK GDAŃSKI | „Rocznik Gdański”]], od 1931 serię wydawniczą „Biblioteka Gdańsko-Pomorska”, następnie „Studia Gdańskie. Monografie z dziejów Gdańska i stosunków polsko-gdańskich”, planowano ciągłe wydania źródłowe „Monumenta Poloniae Maritima”. 9 III 1930 Towarzystwo zainicjowało w Gdańsku zjazdy naukowców z Torunia i Poznania zajmujących się badaniami dziejów Gdańska i Pomorza (następnie zjazdy odbywały się w Toruniu, Poznaniu, Krakowie i Lwowie). W 1935 powstał fundusz stypendialny dla młodych badaczy przeszłości Gdańska. W 1929 Towarzystwo liczyło 67 członków, w 1930 – 97, od 1932 liczba ta wahała się od 110 do 120 osób. <br/><br/>
Po II wojnie światowej, 22 VII 1945 w [[RATUSZ STAREGO MIASTA | Ratuszu Starego Miasta]] odbyło się zebranie byłych członków TPNiS; pod petycją o jego reaktywowanie podpisało się 52 dawnych członków. W uroczystości wziął udział między innymi delegat rządu do spraw Wybrzeża, Eugeniusz Kwiatkowski. Do realizacji zadań statutowych utworzono sześć komisji naukowych, kontynuujących działalność przedwojenną ukierunkowaną na problematykę morską, gdańską i pomorską. 9 XII 1945 podczas pierwszego walnego zebrania na prezesa ponownie wybrano Marcina Dragana, zaś na sekretarza generalnego ponownie [[PELCZAR MARIAN | Mariana Pelczara]] (pełnił tę funkcję także w latach 1937–1939). Od 1948 podejmowało starania o przekształcenie TPNiS w wielowydziałową organizację naukową Gdańska. W efekcie jego sukcesorami stały się (funkcjonujące i obecnie) od 27 X 1956 [[GDAŃSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE | Gdańskie Towarzystwo Naukowe]] i od 26 XI 1958 [[GDAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ SZTUKI | Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki]]. {{author: BŚ}} <br /><br /> 
{| class="tableGda"
|- 
|+ Prezesi Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki
|- 
| 1922–1926
| [[POMIERSKI JAN KANTY | Jan Pomierski]]
|- 
| 1926–1939
| [[DRAGAN MARCIN | Marcin Dragan]]
|-
| 1945–1956
| [[DRAGAN MARCIN | Marcin Dragan]]
|- 
| class="authorEgTab" |  {{author: BŚ}}
|} 
{| class="tableGda"
|- 
|+ Sekretarze generalni Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki 
|- 
| 1922–1923
| [[CIESZYŃSKI WŁADYSŁAW | Władysław Cieszyński]]
|- 
| 1923–1924
| Aniela Walterówna (urzędniczka [[KOMISARIAT GENERALNY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W II WMG | Komisariatu Generalnego Rzeczpospolitej Polskiej w II WMG]])
|- 
| 1924–1925
| [[CIESZYŃSKI WŁADYSŁAW | Władysław Cieszyński]]
|- 
| 1925–1928
| [[SZYMAŃSKI KAZIMIERZ | Kazimierz Szymański]]
|- 
| 1929–1936
| [[CZARTKOWSKI ADAM | Adam Czartkowski]]
|- 
| 1937–1939
| [[PELCZAR MARIAN | Marian Pelczar]]
|- 
| 1945–1956
| [[PELCZAR MARIAN | Marian Pelczar]]
|- 
| class="authorEgTab" | {{author: BŚ}}
|}
[[Category: Encyklopedia]] [[Category: Życie miasta]]