Tekst źródłowy strony OCHRONA ZABYTKÓW W XIX I POCZĄTKACH XX WIEKU

{{paper}}
[[File:Widok_na_Zielony_Most_i_Zieloną_Bramę_z_przywr__conymi_oryginalnymi_szczytami__1910___1918.JPG|thumb|Widok na Zielony Most i Zieloną Bramę z przywróconymi oryginalnymi szczytami, 1910–1918]][[File:Widok_na_Zielony_Most_i_Zieloną_Bramę_po_przebudowie_dachu_i_szczyt__w__1880.JPG|thumb|Widok na Zielony Most i Zieloną Bramę po przebudowie dachu i szczytów, 1880]]OCHRONA ZABYTKÓW W XIX i POCZąTKACH XX W. Z inicjatywą ochrony zabytków Gd. wystąpiły kręgi administracji prowincji Prusy Zach. W 1822 nadprezydent prowincji Theodor von Schön zlecił władzom Gd. sporządzenie wykazu najcenniejszych zabytków sztuki i historii (Kunst- und Geschichtsdenkmäler), które miały być objęte ochroną. Na liście, obok archit. obiektów sakralnych i świeckich, umieszczono cenne rzeźby, obrazy, inskrypcje, rękopisy i starodruki. Sporządzenie wykazu powierzono administratorowi Archiwum Miejskiego Beniaminowi Ernstowi Schmidtowi (ok. 1765 Gd. – 8 II 1841 Gd., syn rajcy Starego Miasta Johanna Ernsta 1731–1808, od 1780 uczeń w q Gimnazjum Akademickim, miejski archiwista 1808–39), radcy konsystorialnemu q kośc. NMP q Carlowi Fried- richowi Theodorowi Bertlingowi oraz q Fried- richowi Karlowi Gottliebowi Duisburgowi i q Gotthilfowi Löschinowi. Spis obiektów przekazano do Królewca, do prowadzącego tamtejsze archiwum Johannesa Voigta. Od lat 40. XIX w. rząd prus. wzmógł ochronne działania prawne i instytucjonalne na rzecz ochrony zabytków: 1843 powołano państw. urządkonserwatora zabytków. Został nim Ferdinand von Quast (1807–77), sprawujący swój urząd jednoosobowo, ale podlegał mu obszar całego pań- stwa prus. W 1844 Minister do Spraw Wyznań, Oświaty i Zdrowia (Minister der geistlichen,  Unterrichts- und Medizinalangelegenheiten), któremu podlegały także sprawy kultury i zabytków, wydał zarządzenie wymagające zgody władz państw. przy każdej zmianie w budynkach uznanych za zabytkowe (dotyczyło to obiektów w posiadaniu władz państw. i komunalnych, wyłączono zabytki będące w posiadaniu pryw.). W 1845 objęto spisem i ochroną także budynki zabytkowe administrowane przez władze wojsk. Na gd. liście zabytków pozostających w gestii wojska znalazły się m.in. q Dwór Bractwa św. Jerzego, q Brama Wyżynna, q Wielka Zbrojownia, q Baszta pod Zrębem, klasztor pofranciszkański, q Baszta Biała, q Baszta Jacek.  Działania na rzecz ochrony zabytków podej mował także magistrat Gd. W 1855 powołał spośród swoich członków komisję (Kommission zur Erhaltung der architektonischen Eigentümlich- keiten), której zadaniem było czuwanie nad zachowaniem specyfiki archit. miasta. Działała ona do 1865.Pomimo urzędowych działań wiele zależało od inicjatywy i aktywności lokalnych społeczności. W Gd. ważna rola przypadła q Johannowi Carlowi Schultzowi, współzał. qStowarzyszenia na Rzecz Zachowania Starodawnych Budowli i Zabytków Sztuki Gd., które zabiegało o popularyzowanie idei ochrony zabytków i ocalenie cennych dzieł sztuki i architektury, w tym także kamienic mieszczańskich, co wówczas stanowiło jeszcze novum. Sytuacja uległa pewnej zmianie wraz z utworzeniem przez Sejm Prus Zach. 24 II 1892 stanowiska konserwatora zabytków w Prusach Zach. Urząd ten piastowali: 1892–99 q Johannes Heise (1850–99, inż., radca budowlany prowincji); 1900–01 Adolf Bötticher (1842–1901), od 1902 Bernard Schmid (1872–1947). B. Schmid sprawował swój urząd na terenie Gd. do czasu utworzenia II WMG. Działalność konserwatora zabytków wspierało q Stowarzyszenie na rzecz Zachowania Zabytków Budownictwa i Sztuki Gd., organizując prelekcje, wystawy i akcje społ.30 XII 1908 wydano w Gd. statut (Ortsstatut gegen die Verunstaltung der Stadt Danzig) mający na celu zabezpieczenie wyznaczonych obszarów miasta przed niekorzystnymi zmianami archit. W statucie wskazano 108 ulic, placów, nabrzeży i obszarów objętych ochroną. Policja budowlana miała prawo odmowy wydania pozwolenia na takie przekształcenie budynków, które wpływałoby negatywnie na ogólny krajobraz archit. Odrębnych zezwoleń wymagało umieszczanie reklam i szyldów. Ochroną objęto obszary m.in. na terenie q Głównego i q Starego Miasta, q Starego Przedmieścia, q Wrzeszcza i q Dolnego Miasta. W statucie wymieniono także podlegające szczególnej ochronie budynki sakralne (18 obiektów) i plebanie, fortyfikacje (bramy i baszty), budynki użyteczności publicznej oraz kamienice mieszczańskie (24 obiekty). Znalazły się wśród nich, obok budynków starszych, także wzniesione w XIX i pocz. XX w., np. budynki rządowe przy Neugarten (Nowe Ogrody), gmach banku przy Reitbahn (ul. Bogusławskiego), gmach komendantury przy Dominikswall (ul. Wały Jagiellońskie), zespół budynków q THD. Do rozpatrywania spraw budzących wątpliwości i szczególnie skomplikowanych powołano komisję rzeczoznawców.  Postępowanie z obiektami zabytkowymi, zwł. w 1. poł. XIX w., w wielu przypadkach prowadziło do ich wyburzenia (np. śrdw. fortyfikacje). Decyzje administracji lokalnej mające na celu modernizację miasta i usprawnienie komunikacji sprawiły, że od pocz. XIX w. były one usuwane: 1803 rozebrano część q Bramy św. Ducha (Glockentor), 1819 i 1827–28 rozebrano Bramę Rybacką przy ul. Słodowników, 1821 q Bramę Kotwiczników, 1826 i 1831 q Bramę Szeroką, 1836 Bramę przy ulicy Zbytki, 1846 wyburzono bramę przy q Dworze Miejskim, 1848 Basztę Dominikańską oraz fragment murów rozdzielających Stare i Główne Miasto w pobliżu Baszty Jacek, 1887 Bramę św. Jakuba (wieżyczkę osadzono na q kośc. św. Jakuba, a elementy kamieniarki pochodzące z portali umieszczono na elewacji Katowni). Zagrożone rozbiórką były także Stągwie Mleczne (1899), 1903 rozebrano fragment q Dworu Miejskiego (w celu przedłużenia ul. Ogarnej).Podobny tryb postępowa- nia dotknął także inne budynki, np. rozebrano klasztor podominikański (ok. 1840) i klasztor brygidek (1845), a 1905 pałac Jerzego Augusta Mniszcha przy q Długich Ogrodach, Sierociniec (renes. detale kamieniarki szczytu i portalu umieszczono w pobliskim gmachu Ubezpieczeń od Ognia).Nastąpiły także przebudowy obiektów zabytkowych, np. 1831 przebudowano Zieloną Bramę (usuwając szczyty i zastępując je attyką, stan pierwotny przywrócono 1886), 1832 usunięto wieżyczkę wieńczącą q Dwór Bractwa św. Jerzego i zdemontowano figurę św. Jerzego (zrekonstruowane 1882), 1867–72 przebudowano klasztor pofranciszkański wg projektu miejskiego radcy budowlanego q Juliusa Alberta Lichta, w znaczący sposób zmieniając wygląd i dyspozycję wewnętrzną budynku. W 1894 translokowano Dom Cechowy Młynarzy, ustawiając go na wyspie w pobliżu q Wielkiego Młyna. W 1904 całkowicie przebudowano q Bramę Krowią.  Przekształceniom podlegały także gd. domy mieszczańskie, modernizowano ich fasady i przebudowywano wnętrza, usuwając elementy wystroju (np. klatki schodowe, stropy, drzwi, boazerie, piece). W 1822, z inicjatywy gd. miejskiego radcy budowlanego q Carla Samuela Helda i z pomocą nadprezydenta von Schön, uratowano przed zniszczeniem fasadę kamienicy przy q ul. Chlebnickiej 14 (już wcześniej von Schön sugerował umieszczenie tego obiektu w pracy na temat niem. architektury). Data ta przyjmowana jest za początkową w dziejach gd. ochrony zabytków. Fasady nie udało się zachować in situ, została zakupiona przez króla prus. Fryderyka Wilhelma III i, po zinwentaryzowaniu, rozebrana i w elementach przeniesiona na Wyspę Pawią k. Poczdamu. Wystrój kamienic był sprzedawany poza Gd. lub ulegał zniszczeniu. Na przykład q Adam Potocki nabył do pałacu w Krzeszowicach barok. elementy wystroju sieni kamienicy z ul. św. Ducha 101 (od 1949 w Stubie Communis Collegium Maius UJ. Zniszczeniu uległa natomiast np. barok. klatka schodowa z kamienicy przy ul. Piwnej 25 (dom rodzinny J.K. Schultza).Elementy wystroju kamienic przenoszono do innych obiektów w celu uchronienia ich przed zniszczeniem: wiele zabytków kultury mieszczańskiej umieszczono w q Ratuszu Starego Miasta (np. wystrój z kamienicy przy Podwalu Staromiejskim 69–70: strop, wykładzina ścian, kominek zamontowany w pokoju burmistrza; w górnej sieni ratusza zamontowano kamienną arkadę z sieni kamienicy przy ul. Długiej 45 oraz malowidło ze stropu pochodzące z kamienicy przy ul. Długiej 39). Do q Muzeum Miejskiego przeniesiono wystrój sali i piętra kamienicy przy ul. Długiej 18 (rokokowe boazerie, drzwi, supraportę i piec).  Budowa nowoczesnego systemu q wodociągów i kanalizacji, modernizacja ulic (wprowadzenie chodników) oraz chęć poprawy warunków mieszkaniowych przesądziła o wydaniu 1868 nakazu wyburzenia przybudówek i q przedproży, planowanego już od 1861 (w Gd. było wówczas 603 przedproży i 673 przybudówek). Po 1868 rozbierano, sprzedawano, przemieszczano, używano wtórnie balustrady przedproży. W 1881 policja budowlana wydała zezwolenie na zachowanie przedproży i wyraziła zgodę na ich remont w miejscach, gdzie nie kolidowały one z ruchem ulicznym. W 1897 nakazano zachowanie przedproży przy wyznaczonych ul.: Długim Targu, Piwnej, Mariackiej, Chlebnickiej, św. Ducha. W XIX i pocz. XX w. pracami konserwatorskimi objęto wiele budowli, m.in. kośc. NMP, q św. Katarzyny, q św. Jana, q św. Józefa, poklasztorny kośc. w Oliwie, Bramę Wyżynną, Basztę pod Zrębem, Basztę Białą, Zbrojownię, Ratusz Głównego i Starego Miasta, q Dwór Artusa, q Dom Opatów Pelplińskich, q Dom Uphagena. W celu zabezpieczenia niektórych obiektów zabytkowych miasto nabywało je na własność (np. Katownię i Wieżę Więzienną, Basztę pod Zrębem, Dom Angielski). {{author: EBSZ}} [[Category: Encyklopedia]]