Tekst źródłowy strony KOŚCIÓŁ ZBAWICIELA (I)

{{paper}}

[[File:Znak własnościowy kościoła Zbawiciela.JPG|thumb|Znak własnościowy kościoła Zbawiciela]]
[[File: Kościół_Zbawiciela_2_połowa_XVII_wieku.jpg |thumb| Lokalizacja kościoła Zbawiciela w 2 połowie XVII wieku: po prawej [[BISKUPIA GÓRKA | Biskupia Górka]], poniżej [[KANAŁ RADUNI | Kanał Raduni]] i [[SZPITAL ŚW. GERTRUDY | szpital św. Gertrudy]]]]
[[File:2_Kosciol_Zbawiciela_(I).jpg|thumb|Przekrojowy plan kościoła Zbawiciela, 1816]]
[[File:Kościół_Zbawiciela_I.JPG|thumb|Kościół Zbawiciela, powyżej koszary na Biskupiej Górce, rysunek ołówkiem [[GOTTHEIL, rodzina| Juliusa Gottheila]], 1847]]
[[File: Kościół_Zbawiciela,_po_1883.jpg |thumb| Wnętrze kościołą Zbawiciela, po 1883]]
[[File:Kośćiół_Zbawiciela_I.jpg|thumb|Kościół Zbawiciela, początek XX wieku]]
[[File:KOŚCIÓŁ_ZBAWICIELA_(I).jpg|thumb|Kościół Zbawiciela około 1915]]
[[File:3_Kosciol_Zbawiciela_I.jpg|thumb|Kościół Zbawiciela na akwaforcie [[HELLINGRATH BERTHOLD FRANZ, rzeźbiarz, malarz, rysownik| Bertholda Hellingratha]], około 1920]]
[[File:Kościół Zbawiciela, 1928.JPG|thumb|Kościół Zbawiciela, 1928]]
[[File:Kościół_Zbawiciela_I_(Salvatorkirche),_ul._Zaroślak_18.JPG|thumb|Trzon dzwonnicy kościoła Zbawiciela, 2015]]


'''KOŚCIÓŁ ZBAWICIELA''' (Salvatorkirche), ul. Zaroślak 18. Zbór na [[ZAROŚLAK | Zaroślaku]], tzw. Zewnętrznym, wzniesiono w latach 1633–1635 z inicjatywy kaznodziei Eliasa Hirschfelda, jednocześnie obsługującego [[KAPLICA ŚW. GERTRUDY | kaplicę św. Gertrudy]] (urządzoną w przeniesionym w 1582 do części wewnętrznej tej osady [[SZPITAL ŚW. GERTRUDY | szpitalu św. Gertrudy]]). Kaplica ta była niewielka i nie wystarczała do obsługi pensjonariuszy przytułku oraz coraz liczniejszych mieszkańców przedmieścia.<br/><br/>
Kościół Zbawiciela to pierwszy w Gdańsku od samego początku luterański dom modlitwy, jednocześnie ośrodek ewangelicki parafii dla tej części zespołu miejskiego. Jego budowniczym był Rajnold de Clerck. Powstała budowla jednonawowa, o konstrukcji ryglowej z wieżą, zorientowana równolegle, dłuższym bokiem wzdłuż Kanału Raduni. We wnętrzu znalazły się cenne obrazy, m.in. autorstwa  [[STECH ANDREAS, malarz | Andreasa Stecha]], także ołtarz, zamówiony w 1635 przez burmistrza [[BODECK VALENTIN von, burmistrz Gdańska | Valentina von Bodecka]] u przebywającego  w Gdańsku śląskiego malarza Bartholomäusa Strobla. W 1636 orgamnistrz Tiedemann Neunaber (stroiciel i konserwator organów [[KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY | kościoła Najświętszej Marii Panny]]) za 600 florenów zbudował pozytyw (małe organy piszczałkowe). Przy kościele założono również szkołę, w 1642 pracowało w niej trzech nauczycieli, po zniszczeniach z 1656 odrodziła się dopiero w 1695. <br/><br/>
Pierwszy kościół został w 1656 zburzony przez gdańszczan w ramach przygotowań do obrony przed atakiem Szwedów. Niektóre z elementów jego wyposażenia trafiły wówczas do innych świątyń, ambona i ołtarzowa predella z przedstawieniem „Ostatniej Wieczerzy” do kościoła na Oruni ([[KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA I ŚW. JANA BOSKO | kościół Najświętszego Serca Jezusa i św. Jana Bosko]]), dzwon do Rokitnicy na Żuławach Gdańskich, górny ołtarzowy obraz „Zmartwychwstanie” do zboru w Koźlinach, organy do zboru w Ujeścisku ([[KOŚCIÓŁ ŚW. JERZEGO | kościoła św. Jerzego]]), marmurowa późnorenesansowa chrzcielnica do kościoła w Pruszczu Gdańskim. Misa chrzcielna tej ostatniej, bogato zdobiona scenami biblijnymi i cytatami z Pisma św., przechowywana jest obecnie w gdańskim [[MUZEUM NARODOWE | Muzeum Narodowym]] i jest jedyną pamiątką po pierwotnym kościele Zbawiciela. Po potopie szwedzkim posługę duszpasterską ponownie przeniesiono do szpitalnej kaplicy św. Gertrudy.<br/><br/>
W latach 1695–1697 wybudowano nowy zbór pod wezwaniem Zbawiciela, tym razem na Zaroślaku Wewnętrznym, bezpośrednio nad Kanałem Raduni, na wprost mostu przerzuconego przez ten kanał, u podnóża Biskupiej Górki. Budowniczym świątyni był [[RANISCH BARTHEL, murarz miejski | Barthel Ranisch]], najprawdopodobniej według projektu [[WILLER PETER, architekt, grafik, kartograf | Petera Willera]]. Obiekt pierwotnie o cechach barokowych, jednonawowy, o konstrukcji ryglowej, otynkowany, z murowaną wieżą od strony wschodniej, nakrytą hełmem z tzw. latarnią. Do zboru przeniesiono ołtarz i ambonę z kaplicy św. Gertrudy, przy ołtarzu po roku zawieszono całopostaciowy, naturalnej wielkości, obraz Marcina Lutra w towarzystwie łabędzia. Na wieży umieszczono zegar z pierwszego kościoła Zbawiciela, z lat 30. XVII wieku. Przy kościele istniał cmentarz, od wezwania zboru zwany z czasem kościołem Zbawiciela (Salwatorem). Ze względu na szybki rozrost parafii (rocznie rozdawano do 8000 komunikantów), po odejściu pastora [[HENRICHSDORFF JOHANN DAVID, pastor | Johanna Davida Henrichsdorffa]] (1727) zaczęto powoływać do niej po dwóch kaznodziejów, wprowadzając ponadto dodatkowe kazania we czwartki.
<br/><br/>
Kościół był kilkakrotnie niszczony, podczas oblężeń w latach 1734, 1807 i 1813. W okresie 1807–1813 był zamieniony przez Francuzów na magazyn prochu strzelniczego. Po uszkodzeniach poddawano go gruntowym remontom w 1742 i 1826. Podczas ostatniego nadano mu cechy neogotyckie, a od północy dodano przypory. Długości 42,7 m i szerokości 12,9 m, posiadał trzy wejścia, nawę doświetlały okna, w części ostrołukowe, w części tzw. maswerkowe. We wnętrzu znajdował się strop drewniany, kolebkowy, ponadto dwie empory, zachodnia nad i za ołtarzem oraz wschodnia nad wejściem głównym. Ławki były zwrócone ku ambonie. Kwadratowa wieża z dzwonnicą wznosiła się od strony wschodniej nad wejściem głównym i chórem z organami z 1738 (autorstwa gdańskiego organmistrza [[HILDEBRANDT ANDREAS, organmistrz | Andreasa Hildebrandta]]). Kilkakrotnie zmieniano obraz zdobiący ołtarz główny w prezbiterium od strony zachodniej, od 1881 był to obraz ''Jezus błogosławi dzieci'' [[STRYOWSKI WILHELM AUGUST, artysta malarz, patron gdańskiej ulicy | Wilhelma Augusta Stryowskiego]], przez pewien czas mieszkańca Zaroślaka. Od 1635 każdorazowy kaznodzieja kościoła był członkiem gdańskiego Ministerium Duchownego ([[LUTERANIE | luteranie]]), od 1727 posługiwało tu dwóch duchownych. 21 V 1743 miejscowy organista, Johann Gottlieb Stancke, urodzony w Gdańsku, otrzymał kupieckie [[OBYWATELSTWO MIEJSKIE | obywatelstwo tego miasta]]. W 1754 pastor Friedrich Klein (1722–1761) otrzymał od Rady Miasta Gdańska 200 guldenów za napisanie ody w trzechsetlecie usunięcia z Gdańska Krzyżaków i przyłączenia miasta do Polski ([[WOJNA TRZYNASTOLETNIA | wojna trzynastoletnia]]), a w rok później otrzymał tu stanowisko diakona, w 1789–1796 diakonem był [[BLECH ABRAHAM FRIEDRICH, pastor | Abraham Friedrich Blech]], profesor [[GIMNAZJUM AKADEMICKIE | Gimnazjum Akademickiego]].<br/><br/>
Zbór w 1945 został kompletnie zniszczony. Ocalała tylko podstawa wieży (do II kondygnacji), w 1965 zabezpieczona jako trwała ruina. Obiekt przeszedł na Skarb Państwa i przekazany został miastu Gdańsk. Po remoncie i adaptacji w 1979 znajdował się tu butik pod nazwą Stary Dzwon, następnie Biuro Nieruchomości „Baszta”. W 1996 o odzyskanie obiektu wystapiła parafia ewangelicko-augsburska w Gdańsku z siedzibą w Sopocie, zgłaszając gotowość nie tylko do wyremontowania wieży, ale i do dobudowania do niej kaplicy. Zgodę na przejęcie nieruchomości otrzymała 20 V 1998. {{author: SK}} <br/><br/>
{| class="tableGda"
|-
|+ Pastorzy kościoła Zbawiciela na Zaroślaku
|-	
| 1635–1641
| Elias Hirschfeld
|-
| 1641–1652
| Casper Prüser (1602 Gdańsk – 13 V 1652 Gdańsk), w lutym 1614 zapisany został do [[GIMNAZJUM AKADEMICKIE | Gimnazjum Akademickiego]], po studiach w 1630–1641 pastor w Koźlinach na Gdańskich Żuławach
|-
| 1652–1656
| Isaac Fabritius (Schmidt) (zm. 10 IX 1682 Gdańsk), pochodził z Gdańska, w styczniu 1639 zapisany został do [[GIMNAZJUM AKADEMICKIE | Gimnazjum Akademickiego]], po studiach 11 VII 1652 zweryfikowany przez gdańskie [[LUTERANIE | Ministerium Duchowne]], w 1657–1672 pastor [[KOŚCIÓŁ ŚW. BARBARY |kościoła św. Barbary]], 1672–1673 diakon w [[KOŚCIÓŁ ŚW. BARTŁOMIEJA I OPIEKI NAJŚWIĘTSZEJ BOGURODZICY | kościele św. Bartłomieja]], od 1673 diakon w [[KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY | kościele NMP]]
|-
| 1711*
| Constantin Fehlau (1655–1711), syn Georga (zm. 1672), diakona kościołą NMP, wcześniej pastor w Żelistrzewie
|-
| 1711–1715
| Samuel Krüger (30 IX 1682 Gdańsk – 28 IX 1715 Gdańsk), w październiku 1693 zapisany został do przedostatniej klasy (secundy) [[GIMNAZJUM AKADEMICKIE | Gimnazjum Akademickiego]], po studiach w 1710 zweryfikowany przez gdańskie [[LUTERANIE | Ministerium Duchowne]], od tego roku do 1711 zastepca pastora w Stegnie
|-
| 1715–1727
| [[HENRICHSDORFF JOHANN DAVID, pastor | Johann David Henrichsdorff]]
|-
| 1727–1744
| Heinrich Keltz (3 XII 1689 Gdańsk – 13 VIII 1761 Gdańsk), w marcu 1700 zapisany do czwartej (czyli drugiej) klasy [[GIMNAZJUM AKADEMICKIE | Gimnazjum Akademickiego]], po studiach w 1717 zweryfikowany przez gdańskie [[LUTERANIE | Ministerium Duchowne]] i kaznodzieja w [[DOM DOBROCZYNNOŚCI | Domu Dobroczynności]] (Spendhaus), od 1744 diakon w [[KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY | kościele NMP]], od 1752 drugi pastor tego kościoła
|-
| 1744–1755
| Johann Gottlieb Pfenning (21 IV 1708 Schlieben, Brandenburgia – 1755 Gdańsk), w listopadzie 1723 zapisany do ostatniej klasy (primy) gdańskiego [[GIMNAZJUM AKADEMICKIE | Gimnazjum Akademickiego]], po studiach  w 1735 zweryfikowany przez gdańskie [[LUTERANIE | Ministerium Duchowne]] i i kaznodzieja w [[DOM DOBROCZYNNOŚCI | Domu Dobroczynności]] (Spendhaus)
|-
| 1755–1776
| [[SCHEFFLER REINHOLD, pastor kościoła Zbawiciela | Reinhold Scheffler]]
|-
| 1776–1812
| [[NEURÄHS JOHANN JACOB, pastor kościoła Zbawiciela | Johann Jacob Neurähs]]
|-
| 1812–1825
| [[SCHALCK JOHANN JACOB, pastor kościoła Zbawiciela | Johann Jacob Schalck]]
|-
| 1826–1832
| [[BÄRREYSEN JOHANN WILHELM LUDWIG, pastor kościołów w Sobieszewie i Zbawiciela | Johann Wilhelm Ludwig Bärreysen]]
|-
| 1832–1877
| [[BLECH KARL ADOLPH, pastor | Karl Adolph Blech]]
|-
| 1878–1911
| [[WOTH ALFRED AGATHON WILHELM, pastor kościoła Zbawiciela | Alfred Agathon Wilhelm Woth]]
|-
| 1911–1940
| [[MEYER BERNHARD LOUIS, pastor kościoła Zbawiciela | Bernhard Louis Meyer]]
|-
| 1940–1945
| Martin Hesekiel
|-
| class="authorEgTab" | *Kościół odbudowany po zniszczeniach w 1656. <br/> {{author: MrGl}}
|} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Przestrzeń miasta]]