Tekst źródłowy strony KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY

{{paper}}
[[File:Znak własnościowy kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.JPG|thumb|Znak własnościowy kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny]]
[[File:2_Kosciol_Wniebowziecia_NMP.jpg|thumb|Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny na tzw. „Planie sztokholmskim” (rysunku aksjonometrycznym wykonanym piórkiem) przypisywanym[[MÖLLER ANTON, malarz, rysownik, grafik| Antonowi Möllerowi]], około 1600]]

[[File:Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, Barthel Ranisch, 1695.JPG|thumb|Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, Barthel Ranisch, 1695]]
[[File:5_Kosciół_Wniebowzięcia_NMP.jpg|thumb|Wnętrze kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, widok z nawy głównej w kierunku zachodnim, 1822, akwarela z około 1852 wedle rysunku [[RANDT AUGUST LOBEGOTT, kupiec, malarz–amator| Augusta Lobegotta Randta]]]]
[[File:6_Kosciol_Wniebowziecia_NMP.jpg|thumb|Wnętrze kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, widok z południowej nawy, 1823, akwarela z około 1852 wedle rysunku [[RANDT AUGUST LOBEGOTT, kupiec, malarz–amator| Augusta Lobegotta Randta]]]]
[[File:Kościół_NMP_od_strony_ulicy_Piwnej,_Julius_Greth,_1857.jpg|thumb|Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny od strony ulicy Piwnej, Julius Greth, 1857]]
[[File:8_Kosciol_Wniebowziecia_NMP.jpg|thumb|Wnętrze kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, widok na ołtarz główny, Julius Greth, 1857]]
[[File:Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny na fotografii Rudolfa Theodora Kuhna, około 1890.JPG|thumb|Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny na fotografii [[KUHN RUDOLF THEODOR ROBERT, fotografik| Rudolfa Theodora Kuhna]], 1878; pierwsze zdjęcie całej sylwetki kościoła]]
[[File:Kościół_NMP_od_strony_ulicy_Mariackiej,_Narcisse_Navellier_i_Alexandre_Léon_Marie,_około_1885.jpg|thumb|Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny od strony ulicy Mariackiej, Narcisse Navellier i Alexandre Léon Marie, około 1885]]
[[File:Widok kościoła NMP od ul. Mariackiej, około 1920.JPG|thumb|Widok kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny od ul. Mariackiej, około 1920]]
[[File:Wieża kościoła NMP widziana z dachu Wielkiej Zbrojowni, około 1930.JPG|thumb|Wieża kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny widziana z dachu Wielkiej Zbrojowni, około 1930]]
[[File:Kościół NMP, widok od strony południowo-zachodniej.JPG|thumb|Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, widok od strony południowo-zachodniej]]
[[File:Kosciol_Wniebowstapienia_Najswietszej_Marii_Panny.JPG|thumb|Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, widok <br/> z wieży kościoła św. Jana, 2012]]
[[File:Sklepienie kościoła NMP, 1905.JPG|thumb|Sklepienie kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, 1905]]
[[File:Wnętrze kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, około 1905.JPG|thumb|Wnętrze kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, około 1905]]
[[File:Wnętrze kościoła NMP, około 1910.JPG|thumb|Wnętrze kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, około 1910]]
[[File:Wnętrze_kościoła_NMP,_około_1941.jpg|thumb|Wnętrze kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, około 1941]]
[[File: Kościół__NMP_zegar_słoneczny.jpg |thumb| Zegar słoneczny na wieży św. Barbary]] 
[[File:Gotycka_madonna_w_niszy_wieży_Kaletniczej_kościoła_NMP.jpg |thumb|  Gotycka madonna w niszy wieży Kaletniczej kościoła NMP]]

'''KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY''' (NMP), konkatedra (od 2 II 1987) [[ARCHIDIECEZJA GDAŃSKA | archidiecezji gdańskiej]], bazylika mniejsza (od 20 XI 1965), [[GŁÓWNE MIASTO | Główne Miasto]], ul. Podkramarska 5. Największa budowla średniowieczna Gdańska, obecnie największy zabytkowy kościół w Polsce i trzecia największa ceglana świątynia na świecie. <br/><br/>
'''Budowa.''' W niezachowanym przywileju wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Ludolfa Königa z około 1342 (znanego z potwierdzenia wielkiego mistrza [[WINRICH von KNIPRODE, komtur gdański, wielki mistrz krzyżacki | Winricha von Kniprode]] z 5 VII 1378) dla Głównego Miasta Gdańska wspomniano o planowanym założeniu w nim kościoła pod wezwaniem Marii Panny. Na jego potrzeby, wraz z planowanym przykościelnym cmentarzem, przeznaczono obszar o długości dwóch sznurów (2 × 42 m) i takiej samej szerokości (razem 7056 m²). Dodatkowo na budynek plebanii przeznaczono działkę równą powierzchnią największym działkom w mieście. 28 III 1343 położono kamień węgielny pod budowę kościoła, 31 VIII 1343 określany był już kaplicą miasta Gdańska, 15 IX 1343 poświęcony. <br/><br/>
4 XII 1344 pojawił się pierwszy jego znany proboszcz, Konrad. Do lat 1359–1363 zbudowano sześcioprzęsłową bazylikę z wieżą prawdopodobnie o wysokości 27 m. Z okazji kończenia tego etapu budowy 28 IV 1359 w Awinionie (Avignon; ówczesna siedziba papieża) 12 kardynałów przyznało kościołowi przywilej odpustowy, przeznaczony także dla tych, którzy wspierać go będą w zaopatrzeniu w szaty, naczynia i księgi liturgiczne. Do 1454 prawo patronatu kościoła (np. prawo wyznaczania proboszczów) posiadali Krzyżacy. W 1374 kościół otrzymał przywilej odpustowy od Stefana arcybiskupa nicejskiego, z Cylicji w Azji Mniejszej, działającego z upoważnienia biskupa włocławskiego do którego diecezji należał Gdańsk (zob. [[BISKUPIA GÓRKA | Biskupia Górka]]). W latach 50. i 60. XIV wieku proboszczem był Paul, syn rajcy wrocławskiego, który reprezentował w kurii papieskiej zakon krzyżacki w jego sporze z arcybiskupem Rygi, a w czasie nieobecności którego rajcy gdańskiego powołali do odprawiania nabożeństw własnego kapelana. <br/><br/>
5 III 1363 [[KOMTURSTWO GDAŃSKIE | komtur gdański]] Giselbrecht von Dudelsheim rozstrzygnął spór między proboszczem a mieszczanami Gdańska, między innymi w sprawie wolnych od opłat pochówków na cmentarzu przykościelnym biednych i bogatych, w samym kościele chować można było tylko prałatów i zwierzchników kościoła (a więc Krzyżaków), nakazano proboszczowi chrzczenia dzieci nie tylko po mszy, ale za opłatą i w innych porach, nakazano rajcom przestrzeganie zapisów testamentowych czynionych przez gdańszczan na rzecz kościoła i nieutrudnianie plebanowi ściągania czynszów z budynków stojących na działce należącej do kościoła, zawarto ugodę w sprawie dzwonnicy, stajni i straganów stojących na cmentarzu. Unormowano wreszcie stosunki plebana z altarystami, kapłanami osadzonymi przy kaplicach fundowanych przez różne bractwa, mającymi odtąd prawo odprawiania mszy i procesji za pieniądze tych bractw. 11 VI 1363 ten sam komtur gdański rozstrzygnął na korzyść proboszcza Paula sporną z kościołem [[KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ | św. Katarzyny]] kwestię filialnej przynależności [[KOŚCIÓŁ ŚW. GERTRUDY | kościoła św. Gertrudy]].<br/><br/>
W 1379 [[RADA MIEJSKA | Rada Głównego Miasta Gdańska]] zawarła z mistrzem Heinrichem Ungeradinem umowę na rozbudowę kościoła, jemu też najpewniej kościół zawdzięcza koncepcję przestrzenną, realizowaną w zasadzie bez zmian do początku XVI wieku. W 1379 – około 1400 wzniesiono mury obwodowe transeptu i prezbiterium oraz kaplice między przyporami (wciągniętymi do wnętrza). Powstały między innymi kaplice: w 1379 św. Doroty, w 1381 Najświętszej Marii Panny, w 1385 św. Barbary, dokładnego czasu powstania wielu dalszych nie udało się dotychczas ustalić. W połowie XVI wieku wyliczano ogółem 30 kaplic bocznych oraz 16 osobnych ołtarzy, umieszczonych przy filarach oraz w transepcie. 17 VI 1400 mszy wysłuchał w kościele wielki mistrz Konrad von Jungingen. W 1426 budowniczy Claus Sweder podpisał umowę na budowę filarów transeptu i prezbiterium, w 1430 zlecono miejskiemu cieśli budowę więźby dachowej, zakończonej około 1438. Przypuszczalnie w 1440 Claus Sweder rozpoczął budowę wschodnich szczytów. Dwa lata później zawarto umowę z mistrzem Steffenem na budowę szczytu północnego (ukończoną w latach 1487–1488), a w 1446 – na szczyt południowy (w 1446 ukończony i pomalowany na czerwono). Wykorzystując osłabienie Zakonu, podczas [[WOJNA TRZYNASTOLETNIA | wojny trzynastoletniej]] gdańszczanie w okresie 1454–1466 dobudowali dwie następne kondygnacje wieży i podwyższyli je do dzisiejszego poziomu 78 m.<br/><br/>
W czasach krzyżackich, w XV wieku, przy proboszczu działał ksiądz wygłaszający kazania w języku polskim (znany jest np. testament spisany w 1426 przez ks. Jakuba, działającego przy proboszczu [[ANDREAS SLOMMOW, proboszcz kościoła NMP | ks. Andreasie Slommowie]]).  
Po 1454 prawo patronatu kościoła przeszło po Krzyżakach na królów polskich. W 1484–1502 przebudowano korpus nawowy na układ halowy (umowa z budowniczym Michaelem, potem z [[BRANDT HANS, architekt, rzeźbiarz | Hansem Brandtem]] na podwyższenie i rozszerzenie nawy północnej), w 1492 wykonano więźbę dachową, w 1494 przebudowano nawę główną, od 1496 nawę południową, prowadzoną przez Heinricha Hetzla, który w latach 1498–1502 kierował budową sklepień. Nakrył on środkową nawę korpusu sklepieniami gwiaździstymi o jednakowym rysunku żeber w każdym przęśle, nawy boczne zasklepił kryształowo, stosując jednolitą formę sklepień w każdej z naw. Kaplice między przyporami otrzymały różnorodne sklepienia, częściowo kryształowe. Ponad przęsłami części wschodniej rozpięto głównie sklepienia gwiaździste o rozmaitych formach. Wraz z założeniem sklepień kościół zyskał ostateczny kształt architektoniczny. W październiku 1497 zawalił się filar w narożu korpusu i południowego ramienia transeptu, zniszczeniu uległa przylegająca Izba Radnych, odbudowana około 1498 (w 2005–2006 przywrócona do stałej ekspozycji).<br/><br/>
W okresie [[REFORMACJA | reformacji]] pierwsze protestanckie nabożeństwo w kościele odprawiono w 1525, po odsunięciu od ambony franciszkanina [[SVENICHEN ALEXANDER, kaznodzieja | Alexandra Svenichena]]. W latach 1525–1526 był tu kaznodzieją Michael Hänlein, przysłany z Wittenbergi przez Marcina Lutra. Po nominalnej restytucji katolicyzmu przez króla polskiego Zygmunta Starego w 1526 luteranizm nadal propagował [[KLEMME PANKRACY, duchowny, teolog, reformator | Pankratius Klemme]], od 1536 pastor, czyli drugi obok katolickiego, protestancki, proboszcz parafii NMP. Po 1557 cała obsada świątyni za wyjątkiem katolickiego proboszcza była już luterańska, protestanci przejęli kaplice boczne. Ołtarz główny służył katolikom do 1572, kiedy to został przejęty przez protestantów (do 1945). Proboszczowie katoliccy zachowali natomiast plebanię kościoła NMP, tworząc z jej wykorzystaniem ośrodek swojego wyznania (powstała tu między innymi stacja misyjna zakonu [[JEZUICI | jezuitów]]), z czasem budując także świątynię zastępczą, czynną od 1683 [[KAPLICA KRÓLEWSKA I PLEBANIA KOŚCIOŁA NMP | Kaplicę Królewską]], lokując tu w okresie 1714–1715 katolicką szkołę parafialną ([[KNABENSCHULE ZUR KÖNIGLICHEN KAPELLE, szkoła | Knabenschule zur Königlichen Kapelle]]). Tytułowani byli odtąd proboszczami gdańskimi (bez dookreślenia, że NMP). Kościół stał się odtąd główną luterańską świątynią parafialną (siedziba seniora gdańskiego, luterańskiego Ministerium Duchownego, kolegialnej zwierzchności nad kościołem luterańskim w Gdańsku i na jego terytorium wiejskim, desygnującej ponadto duchownych do luterańskich zborów w obszarze całych północnych Prus Królewskich).<br/><br/>
W gronie seniorów (pierwszych pastorów świątyni) znaleźli się tacy uznani luterańscy duchowni – teologowie, jak [[KITTEL JOHANN, pastor kościoła NMP | Johann Kittelius]] (senior), [[COLETUS MICHAEL, pastor kościołów św. Trójcy i NMP | Michael Coletus]], [[CORVIN JOHANN,  pastor kościoła NMP | Johann Corvin]], [[BOTSACK JOHANN, pastor kościoła NMP, rektor| Johann Botsack]], [[WEICKHMANN JOACHIM, pastor kościoła NMP | Joachim Weickhmann]], a na przełomie XVII i XVIII wieku działał tu także jako drugi pastor pierwszy znany gdański pietysta, Constantinus Schütz. <br/><br/>
Przykościelny cmentarz był miejscem pochówków mieszkańców Głównego Miasta, natomiast wewnątrz świątyni chowano do lat 1810–1812 członków miejskiego patrycjatu oraz członków cechów i bractw miejskich posiadających tu swoje krypty grobowe. Pozostałością są płyty nagrobne – często już nieczytelne – w posadzce kościoła. W 1613 pożar strawił południowo-wschodnie wieżyczki transeptu (w 1618 odbudowane). W 1688 zawalił się i został odbudowany fragment zachodniej elewacji nawy południowej. W 1693 dodano kamienny fryz wieńczący wieżę, a w 1703 dolne części filarów pokryto tkaniną z malowaną draperią. <br/><br/>
Po zajęciu Gdańska przez Prusy (1793) kościół zachował swój nadrzędny charakter centralnego gdańskiego zboru luteranów. Tu najczęściej rezydowali superintendenci (dziekani) okręgu gdańskiego. 23 III 1843 na szczycie wieży zbudowano podest dla hejnalistów koncertujących w 500-lecie powstania świątyni (następnie wykorzystywany do 1942 jako miejsce widokowe dla turystów; jesienią 1942 umieszczono tam działka przeciwlotnicze do obrony centrum miasta przed nalotami aliantów). W 1843 z fundacji króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV w prezbiterium i transepcie dodano żeliwne laskowania okien (w 1885 również w korpusie). Część okien z nowymi witrażami fundowali gdańscy przedsiębiorcy: bracia [[LINCK OTTO FERDINAND, armator, radny | Otto Ferdinand Linck]] i Wilhelm Gustav Linck oraz [[JÜNCKE FRIEDRICH WILHELM, kupiec, radny | Friedrich Wilhelm Jüncke]] i [[JÜNCKE ALBERT THEODOR HEINRICH, kupiec | Albert Theodor Jüncke]].<br/><br/>
Przez cały XIX wiek wnętrze kościoła było poza czasem nabożeństw odpłatnie udostępniane przez obsługę kościoła zwiedzającym, koszt biletu wstępu wynosił 50 fenigów. Wpływy przeznaczano na jego utrzymanie i konserwację. Kościelny [[HINZ JOHANN AUGUST, kościelny, autor przewodników | Johann August Hinz]] był autorem wielokrotnie wznawianego od 1855 przewodnika po świątyni (''Kurze Beschreibung der Ober-Pfarrkirche zu St. Marien in Danzig''). Kościół stał się miejscem odpłatnych cyklicznych koncertów organowych i występów chóralnych. W 1868 z donacji [[KLOSE KARL GOTTFRIED, kupiec, radny | Karla Gottfrieda Klose]] kosztem 8000 talarów konserwatorzy berlińscy przeprowadzili renowację głównego ołtarza. W latach 1928–1941 wykonano generalne prace konserwatorskie, jako że w murach wieży wystąpiły aż kilkudziesięciocentymetrowe szczeliny. Dzięki tym pracom wieża przetrwała zniszczenia w 1945. W 1939 pastor kościoła [[BEERMANN JOHANNES IMMANUEL, biskup ewangelicki Gdańska | Johannes Immanuel Beermann]] objął utworzoną przez Niemców godność biskupa, zwierzchnika kościoła ewangelickiego byłego [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 | II Wolnego Miasta Gdańska]] (odpowiednik biskupa katolickiego), większej roli jednak nie odgrywał. W latach 1943–1944 znaczną część wyposażenia zdeponowano poza Gdańskiem. Obiekty, których nie można było zdemontować, obmurowano.<br/><br/>
W 1945 kościół zniszczył pożar i bezpośredni ostrzał artyleryjski: całkowicie strawione zostały dachy, więźba, hełmy wieżyczek narożnych, pary wieżyczek dachu nawy głównej i drewniana konstrukcja wnętrza wieży, zawaliła się około połowa sklepień, powstały liczne wyrwy i spękania w przęsłach. Ocalała tylko iglica na wieżyczce św. Jakuba. Jesienią 1945 przystąpiono do pierwszych prac zabezpieczających. 29 I 1946 uchwałą Rady Miasta Gdańska świątynię przekazano Kościołowi katolickiemu. Główne prace remontowe przeprowadzono w okresie 1946–1950 pod nadzorem [[OBMIŃSKI STANISŁAW WITOLD, projektant, pracownik Politechniki Gdańskiej| Stanisława Obmińskiego]], od 1950 Mariana Kossakowskiego. Sklepienia pokryto cienką warstwą betonu, wzmocniono część filarów, przykryto narożne wieżyczki płaskimi dachami, odbudowano szczyty południowe; w 1950 ukończono odbudowę dachów z konstrukcją stalową, ułożono posadzkę i płyty nagrobne. 17 XI 1955 świątynię konsekrowano, pierwsze od prawie 400 lat katolickie nabożeństwo w tej świątyni odprawił administrator [[DIECEZJA GDAŃSKA | diecezji gdańskiej]], [[CYMANOWSKI JAN, ksiądz, administrator diecezji gdańskiej | ks. Jan Cymanowski]] (początkowo uroczystość planowano na niedziele 3 września, z uwagi na trwajace prace techniczne, z polecenia władz została odwołana).<br/><br/> 
W 1959–1961 wykonano prace tynkarskie we wnętrzu (10 tysięcy m² sklepień, ścian i filarów). Od 1958 zaczęły się stałe prace konserwatorskie. W 1965 w prezbiterium zbudowano żelbetowe podium. W latach 1976–1978 zrekonstruowano cztery wieże igliczne, otrzymały wówczas konstrukcję stalową. W 1980 przywrócono tzw. wielką sygnaturkę, a także największe, wschodnie okno otrzymało witraż o powierzchni 127 m², przedstawiający wezwanie świątyni. W 1985 uruchomiono odnowione organy, a rok później zrekonstruowano ołtarz główny i odtworzono w nim gotycki sakramentarz. W 1990 zrekonstruowano [[ZEGAR ASTRONOMICZNY | zegar astronomiczny]]. <br/><br/>
W 1965 świątynia podniesiona została do rangi Bazyliki Mniejszej, a w 1987 (akt promulgacji z 2 lutego, dekret Kongregacji do spraw Biskupów z 22 X 1986) ogłoszono ją gdańską konkatedrą. Proboszczem parafii Wniebowzięcia NMP w latach 1979–2014 był [[BOGDANOWICZ STANISŁAW, proboszcz kościoła NMP | ks. Stanisław Bogdanowicz]], historyk, szczególnie zasłużony w odtwarzaniu dawnego wyposażenia wnętrza świątyni i w staraniach o powrót z Muzeum Narodowego w Warszawie znajdujących się tam od 1945 cennych mariackich dzieł. W latach 2017–2018 przeprowadzono kompleksowy remont dachów (wymieniono ponad 100 000 dachówek), dodano jedną z nieodbudowanych po II wojnie światowej wieżyczek, wewnątrz odtworzono wejściowy wiatrołap i odrestaurowano niektóre zabytki. <br/><br/><br/>
'''Architektura.''' Budowla wznosi się na planie nieregularnego krzyża łacińskiego Poprzedzony kaplicą pod wieżą i dwiema bocznymi kaplicami przy wieżowymi rozciąga się sześcioprzęsłowy korpus zachodni o trzech równej wysokości nawach, z których boczne poszerzone są o kaplice. Ośmiokątne filary oddzielają nawę główną od bocznych i podtrzymują sklepienia. Bieg naw przerywa trójnawowy transept (wyjątkowy w Gdańsku). Transept powiększony jest między przyporowymi kaplicami. Nieregularność północnego ramienia transeptu zredukowanego do dwóch naw wynika z tego, że jej zarys dostosowano do istniejących już zabudowań plebanii. Miejsce przecięcia podłużnych naw korpusu i prezbiterium z nawami poprzecznymi zaakcentowano masywnymi filarami o przekroju zbliżonym do równoramiennego krzyża. Wrażenie rozmachu i przestronności uzyskano dzięki jednolitości przestrzennej.<br/><br/>
Bryła zewnętrzna jest surowa i zwarta. Okna ostrołukowe, wysokie, ze skromną dekoracją maswerkową. Skomplikowany układ powierzchni dachu wynika z osobnego nakrycia każdej nawy. Kalenicę środkowego dachu nad nawą głównego korpusu, transeptem i prezbiterium pierwotnie zdobiły dwie wieżyczki – po wojnie zrekonstruowano jedną, usytuowaną na skrzyżowaniu naw. Naroża są zaakcentowane ośmioma wieżyczkami, z których sześć nakrytych jest hełmami, a każda posiada nazwę: Kaletnicza – od pobliskiej ulicy, kolejne są dedykowane świętym – zgodnie z wezwaniami narożnych kaplic: Barbarze, Michałowi, Jakubowi (ma oryginalną iglicę i drewnianą konstrukcję), Kosmie i Damianowi. Następne dwie pod wezwaniem Grobli (od nazwy pobliskiej ulicy), ostatnia dedykowana św. Rajnoldowi. Wieża ma plan zbliżony do kwadratu, nakryta jest podwójnym dachem czterospadowym. Na jej szczycie znajduje się taras widokowy. Na ścianie wieży św. Barbary, od strony ul. Piwnej, w 1533 umieszczono zegar słoneczny, za którego autora uchodzi Wawrzyniec Zachau (von Zachau, Laurentius Zachow), odnowiony w 1990 z funduszy honorowego senatora Gdańska [[FAUTH HANS-LOTHAR, kupiec, polityk, honorowy obywatel Gdańska | Hansa-Lothara Fautha]]. 20 XI 1992 odzyskano, odnalezioną w kilku kawałkach w magazynach [[MUZEUM NARODOWE | Muzeum Narodowego]] w Gdańsku, gotycką, kamienną rzeźbę Matki Boskiej z zewnętrznej niszy kościoła na wieży Kaletniczej, która po scaleniu i konserwacji, przeprowadzonej przez pracownię konserwatorską Leszka Zakrzewskiego, powróciła na swoje miejsce.<br/><br/>
Do kościoła prowadzi siedem bram: Główna lub Pod Wieżą, Kaletnicza, Radnych, Wysoka, Mariacka, Na Groblę, Szewska. W kościele znajdują się kaplice, w kolejności na prawo od głównego wejścia: św. Olafa, Wszystkich Świętych  (obecnie Kaplica Ludzi Morza), św. Jerzego, św. Katarzyny, św. Elżbiety, Kapłańska, św. Jana, św. Barbary, Jerozolimska, św. Erazma, św. Michała, św. Antoniego, św. Baltazara (Ferberów), Jedenastu Tysięcy Dziewic, św. Jakuba, św. Jadwigi, św. Bartłomieja (św. Gertrudy), św. Kosmy i Damiana, Ścięcia św. Jana, rodziny Kempen, św. Krzyża, Zbawiciela, św. Anny, św. Trójcy, Marii Magdaleny, św. Reinholda. Większość z nich do końca XVIII wieku była pod opieką gdańskich cechów i bractw, które miały pod nimi swoje krypty grobowe. Obecnie kilka z nich zmieniło swoich patronów. <br/><br/><br/>
'''Wnętrze, zabytki.''' W średniowieczu filary i ściany dekorowano malowidłami geometrycznymi i figuralnymi. Filary zdobiono dodatkowo tzw. kwadrami: wzorami naśladującymi ciosy kamienne. Gładką ścianę ożywiały malowane maswerki (zachowany fragment w południowym ramieniu transeptu). Ściany kaplic pokrywano malowidłami; po II wojnie światowej niektóre przemalowano. Od czasów reformacji większość malowideł ściennych zamalowano białą farbą, ten koloryt wnętrz zachowano po odbudowie świątyni po zniszczeniach wojennych w 1945. Nowe wyposażenia kaplic: Ferberów w 1961, Kaplicy Kapłańskiej w latach 1962–1965 (czcząc pamięć 2779 księży polskich zamordowanych przez hitlerowców, z rzeźbą Chrystusa Frasobliwego dłuta 
[[STEFANOWICZ–SCHMIDT JANINA MARIA, profesor Akademii Sztuk Pięknych | Janiny Stefanowicz–Schmidt]]), Matki Boskiej Ostrobramskiej w 1960–1961, Matki Boskiej Częstochowskiej w 1962, św. Elżbiety, Wszystkich świętych (obecnie Ludzi Morza) w 1980. W 1981 prace sondażowo-odkrywkowe w kaplicy św. Olafa potwierdziły całkowite zniszczenie w 1945 monumentalnego gotyckiego malowidła ściennego.<br/><br/>
Na wystrój kościoła składają się cenne zabytki malarstwa, rzeźby gotyckie ([[RZEŹBA GDAŃSKA | rzeźba gdańska]]), manierystycznej i barokowe. Wiele dzieł po 1945 zostało rozproszonych po muzeach Gdańska, Warszawy, Torunia, Hamburga i innych. Najstarszymi dziełami składającymi się na średniowieczny wystrój są rzeźby z okresu XV wieku: [[PIĘKNA MADONNA, rzeźba | Piękna Madonna]], [[PIETA | Pieta]], [[KRUCYFIKS (w kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic w kościele Wniebowzięcia NMP) | krucyfiks]] w kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic, św. Jerzy pokonujący smoka (warsztat gdański, około 1400), Maria i Jan w kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic, ołtarze Bractwa Kapłańskiego NMP (około 1470) i św. Doroty (około 1435). Wczesny gotycki realizm reprezentuje przechowywany od 1956 w gdańskim [[MUZEUM NARODOWE | Muzeum Narodowym]] [[SĄD OSTATECZNY, tryptyk | ''Sąd Ostateczny'']] Hansa Memlinga. Imponujące są rzeźby i malarstwo tablicowe z ostatnich dwóch dekad XV wieku: ołtarz  św. Barbary, Duży (około 1481–1484) i Mały (około 1485) Ołtarz [[FERBER JOHANN, burmistrz Gdańska | Ferberów]], [[ZABYTKI SZTUKI GDAŃSKIEJ W ZBIORACH MUZEUM NARODOWEGO W WARSZAWIE| Tablica Dziesięciorga Przykazań]] (około 1480–1490), zegar astronomiczny (około 1464–1470).<br/><br/>
Z młodszych dzieł średniowiecznych do najważniejszych należą: retabulum ołtarza głównego ([[OŁTARZE | ołtarze]]) dzieło [[MICHAŁ Z AUGSBURGA | Michała z Augsburga]], prace [[MISTRZ PAWEŁ | Mistrza Pawła]]: Grupa Ukrzyżowania na belce tęczowej i figura Chrystusa jako Salvador Mundi, retabulum ołtarza św. Adriana. Liczne tablice epitafijne z XVII i XVIII wieku, XVII-wieczna ambona przeniesiona tu z [[KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA I ŚW. JANA APOSTOŁA | kościoła św. Jana]], podobnie jak i [[ORGANY KOŚCIOŁA WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY | prospekt organowy]]. Obecne organy piszczałkowe w miejsce spalonych w 1945 wykonane zostały w Niemczech i poświęcone 18 VIII 1985. Z okresu późniejszego pochodzi stojący obok Bramy Na Groblę okazały figuralny nagrobek [[BAHR SIMON, kupiec, bankier | Simona]] i Judith Bahrów, dzieło [[BLOCK ABRAHAM van den, rzeźbiarz | Abrahama van den Blocka]] z lat 1614–1620. <br/><br/>
Po 1945 wewnątrz kościoła spoczęły prochy: w 1978 w krypcie w południowo-zachodnim narożniku transeptu proboszcza mariackiego [[ZATOR-PRZYTOCKI JÓZEF, proboszcz kościoła NMP, patron ulicy | ks. Józefa Zator-Przytockiego]] (27 III 2017 przeniesione do Krypty Kapłanów Gdańskich obok Kaplicy Kapłańskiej), 21 IV 2010 w kaplicy Matki Boskiej Ostrobramskiej ofiary katastrofy smoleńskiej, byłego marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej [[PŁAŻYŃSKI MACIEJ, polityk | Macieja Płażyńskiego]], 19 VI 2005 w kaplicy św. Marii Magdaleny wmurowano urnę z prochami zmarłego w Niemczech [[KULCKE OTTO | dr. Ottona Kulckego]], inicjatora odbudowy głównych organów kościoła, 13 I 2017 w Krypcie Kapłanów Gdańskich ks. infułata Albina Potrackiego, wieloletniego proboszcza parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Redzie, tamże 28 X 2017 proboszcza mariackiego [[BOGDANOWICZ STANISŁAW, proboszcz kościoła NMP| ks. infułata Stanisława Bogdanowicza]], 19 I 2019 prezydenta Gdańska [[ADAMOWICZ PAWEŁ BOGDAN, prezydent Gdańska | Pawła Adamowicza]]. Tu też 12 VI 1987, w czasie pielgrzymki do Gdańska, spotkał się z przedstawicielami służby zdrowia oraz grupą ciężko chorych pacjentów gdańskich szpitali papież Jan Paweł II (zob. też [[PAPIEŻ JAN PAWEŁ II W GDAŃSKU | papież Jan Paweł II w Gdańsku]]). 13 XI 2010 odsłonięto w kościele pomnik ku czci ofiar katastrofy smolenskiej.  {{author: BŚ}} {{author: JMY}} {{author: SK}} <br/><br/>
{| class="tableGda"
|-
|+ Proboszczowie katoliccy kościoła Wniebowzięcia NMP*
|-
| style="width: 140px" | 1344
| style="width: 220px" | ks. Konrad
|-
| 1351–1363 (1368?)
| [[PAUL von MOLNSDORF, proboszcz kościoła NMP | ks. Paul von Molnsdorf]]
|-
| 1368–1377
| ks. Johann von Gilgenburg
|-
| 1377–1389
| ks. Nicolaus
|-
| 1389–1398
| ks. Christian Rose
|-
| span style="white-space: nowrap" | 1398–1437
| [[ANDREAS SLOMMOW, proboszcz kościoła NMP | ks. Andreas Slommow]]
|-
| 1437
| [[PFAFFENDORF ANDREAS, proboszcz kościoła Najświętszej Marii Panny | ks. Andreas Pfaffendorf]]
|-
| 1437–1438
| [[ANDREAS SLOMMOW, proboszcz kościoła NMP | ks. Andreas Slommow]]
|-
| 1438–1447
| [[RUPERTI ANDREAS, proboszcz kościoła NMP | ks. Andreas Ruperti]]
|-
| 1447–1455
| [[KUNISCH ANDREAS, proboszcz kościoła NMP | ks. Andreas Kunisch]]
|-
| 1455–1466
| [[TIERGART AUGUSTIN, proboszcz kościoła NMP | ks. Augustin Tiergart]]
|-
| 1467–1476
| ks. Arnold Rogge
|-
| 1478–1484
| ks. Mathias Westphal
|-
| 1484–1493
| ks. Johann Ferber
|-
| 1494–1497
| ks. Georg Grewe
|-
| 1499–1508
| ks. Bernd Sculteti
|-
| 1508–1516
| ks. Johann Sculteti
|-
| 1516–1523
| [[FERBER MORITZ, biskup warmiński | ks. Moritz (Maurycy) Ferber]]
|-
| 1523–1537
| [[DANTYSZEK JAN, proboszcz kościoła NMP, biskup | ks. Jan Dantyszek]]
|-
| 1537–1544
| ks. Urban Ulrici
|-
| 1545–1547
| Walerian (dominikanin)
|-
| 1547–1553
| ks. Andrzej Duchnicki
|-
| 1553–1561
| ks. Piotr Wyszczelski
|-
| 1561–1586
| ks. Mikołaj Kos
|-
| 1586–1611
| [[MILONIUS NICOLAUS, proboszcz kościoła NMP | Nicolaus Milonius]]
|-
| 1611–1635
| ks. Adam Gołyński (Goliński)
|-
| 1635–1637
| span style="white-space: nowrap" | ks. Wojciech Samuel Chrzanowski
|-
| 1637–1644
| ks. Mateusz Judycki
|-
| 1644–1657
| ks. Florian Falck
|-
| 1657–1678
| ks. Ludwik Wawrzyniec a Demuth
|-
| 1678–1681
| [[PASTORIUS JOACHIM, uczony, proboszcz kościoła NMP| ks. Joachim Pastorius]]
|-
| 1682–1689
| ks. Georg Ridelius
|-
| 1683–1962
| zob. [[KAPLICA KRÓLEWSKA I PLEBANIA KOŚCIOŁA NMP | Kaplica Królewska]]
|-
| 1962–1978
| [[ZATOR-PRZYTOCKI JÓZEF, proboszcz kościoła NMP, patron ulicy | ks. Józef Zator-Przytocki]]
|-
| 11 I 1979 –  27 X 2014
| [[BOGDANOWICZ STANISŁAW,  proboszcz kościoła NMP | ks. Stanisław Bogdanowicz]]
|-
| 27 X 2014 – 26 IX 2015
| [[ZIELIŃSKI ZBIGNIEW, biskup pomocniczy gdański | ks. Zbigniew Zieliński]]
|-
| 29 XI 2015 – 
| ks. Ireneusz Bradtke 
|-
| class="authorEgTab" | *Od 1683 do 1962 z siedzibą w Kaplicy Królewskiej. <br/> {{author: SK}}, {{author: AGK}}
|}
{| class="tableGda"
|-
|+ Luterańscy pastorzy (tzw. pierwsi = primarii) kościoła Wniebowzięcia NMP
|-
| 1524
| Alexander
|-
| 1525–1526
| Michael Oberhahn (Hänlein)
|-
| 1536–1546
| [[KLEMME PANKRACY, duchowny, teolog, reformator | Pankratius Klemme]]
|-
| 1552
| Jacobus Dalmann
|-
| 1554–1556
| Johannes Halbrodt
|-
| 1557–1560
| [[BURCHARD FRANZ, pastor kościoła NMP | Franz Burchard]]
|-
| 1560–1567
| [[WEIDNER JOHANN, pastor kościoła NMP | Johann Weidner]]
|-
| 1567–1590
| [[KITTEL JOHANN, pastor kościoła NMP | Johann Kittelius]]
|-
| 1596–1616
| [[COLETUS MICHAEL, pastor kościołów św. Trójcy i NMP | Michael Coletus]]
|-
| 1616–1618
| vacat
|-
| 1618–1643
| [[CORVIN JOHANN,  pastor kościoła NMP | Johann Corvin]] (Rabe)
|-
| 1643–1672
| [[BOTSACK JOHANN, pastor kościoła NMP, rektor | Johann Botsack]]
|-
| 1672–1679
| [[DILGER NATHANAEL, pastor kościoła NMP | Nathanael Dilger]]
|-
| 1679–1682
|vacat
|-
| 1682–1685
| Constantin Schütz (w randze wiceseniora)
|-
| 1685–1702 
| Andreas Kühn
|-
| 1704–1736
| [[WEICKHMANN JOACHIM, pastor kościoła NMP | Joachim Samuel Weickhmann]]
|-
| 1737–1748
| [[SIBETH KARL JOACHIM, pastor kościoła NMP | Karl Joachim Sibeth]]
|-
| 1748–1750
| [[RICHTER GOTTLIEB, pastor kościołów św. Katarzyny i NMP | Gottlieb Richter]] (w randze wiceseniora)
|-
| 1750–1758
| Friedrich Wilhelm Kraft
|-
| 1760–1791
| Jonathan Heller
|-
| 1791–1800
| span style="white-space: nowrap" | [[TREUGE NATHANAEL FRIEDRICH, pastor kościoła NMP | Nathanael Friedrich Treuge]]
|-
| 1801–1827
| [[BERTLING CARL FRIEDRICH THEODOR, pastor | Carl Friedrich Theodor Bertling]]
|-
| 1828
| vacat
|-
| 1829–1860
| [[BRESLER CARL HEINRICH, pastor kościoła NMP w Gdańsku | Carl Heinrich Bresler]]
|-
| 1860–1878
| [[REINICKE ERNST WILHELM, pastor kościoła NMP | Ernst Wilhelm Reinicke]]
|-
| 1879
| vacat
|-
| span style="white-space: nowrap" | 1880–1887
| Wilhelm Kahle
|-
| 1888–1902
| [[FRANCK CARL FRIEDRICH CHRISTOPH, pastor kościoła NMP | Carl Friedrich Franck]]
|-
| 1902–1911
| [[REINHARD WILHELM, pastor kościoła NMP | Wilhelm Reinhard]]
|-
| 1912–1933
| [[KALWEIT PAUL FRIEDRICH MAX, pastor kościoła NMP | Paul Kalweit]]
|-
| 1933–1945
| [[BEERMANN JOHANNES IMMANUEL, biskup ewangelicki Gdańska | Johannes Immanuel Beermann]]
|-
| class="authorEgTab" | {{author: MrGl}}
|} [[Category: Encyklopedia]][[Category: Przestrzeń miasta]]