Tekst źródłowy strony KANAŁ RADUNI

{{paper}}
[[File: Kanał_Raduni_1.jpg |thumb| Rozgałęzienia Kanału Raduni na obszarze [[STARE MIASTO | Starego Miasta]] w Gdańsku (z prawej, dół)]]
[[File:3_Kanał_Raduni.jpg|thumb|Kanał Raduni i tzw. Koński Wodopój (obecnie teren przy Kanale i południowej stronie ul. Hucisko), z prawej (za mostkami nad Kanałem) folusz, [[DICKMANN AEGIDIUS, rysownik, rytownik| Aegidius Dickmann]], 1617]]
[[File:1_Kanał_Raduni.jpg|thumb|Akwedukt przenoszący wody kanału przed Starym Miastem,[[DEISCH MATTHAEUS, rytownik | Matthaeus Deisch]] Panorama miasta od strony Ogrodu Strzeleckiego (fragment), 1761-1765]]
[[File:4_Kanał_Raduni.jpg|thumb|Kanał Raduni, tzw. Koński Wodopój, [[JUCHANOWITZ ALBERT WILHELM ADAM, malarz, grafik | Albert Juchanowitz]], Der Bischofsberg (fragment), 1838]]
[[File:Widok_miasta_od_strony_Bramy_Oliwskiej,_H._Wallis,_około_1850.jpg|thumb|Akwedukt przenoszący wody kanału przed Starym Miastem, widok od strony obecnego Dworca Gdańsk Główny, H. Wallis, 1850 ]]
[[File:2_Kanał_Raduni.jpg|thumb|Akwedukt przenoszący wody kanału przed Starym Miastem, 1870]]
[[File:Kanał Raduni w okolicach Wielkiego Młyna, widok od strony zachodniej, koniec XIX wieku.JPG|thumb|Kanał Raduni w okolicach Wielkiego Młyna, widok od strony zachodniej, koniec XIX wieku]]
[[File:Kanał Raduni w okolicach ul. Wałowej, 1927.JPG|thumb|Kanał Raduni w okolicach ul. Karpiej, widoczna przeszklona wieżyczka [[SZKOŁA NAWIGACYJNA | Szkoły Nawigacyjnej]] i komin [[PRZEPOMPOWNIA OŁOWIANKA | przepompowni na Ołowiance]], około 1900]]
[[File:X_Kanał_Raduni.jpg|thumb|Bagrowanie kanału wzdłuż ul. Na Piaskach, przy [[DOM OPATÓW PELPLIŃSKICH| Domu Opatów]], w głębi [[MOST CHLEBOWY| Most Chlebowy]] i [[WIELKI MŁYN| Wielki Młyn]], lipiec-sierpień 1983]]
[[File:Y_Kanał_Raduni.jpg|thumb|Bagrowanie kanału wzdłuż ul. Na Piaskach, widok z [[MOST CHLEBOWY| Mostu Chlebowego]], lipiec-sierpień 1983]]
[[File: Kanał_Raduni,_Orunia.JPG |thumb| Kanał Raduni, okolice ul. Nowiny, Orunia]]
[[File:Kanał_Raduni.jpg|thumb|Kanał Raduni przy Forum Gdańsk na Targu Siennym, 2018]]
[[File:Kanał_Raduni_w_Forum_Gdańsk.jpg|thumb|Kanał Raduni w Forum Gdańsk, 2020]]

'''KANAŁ RADUNI''' (Neue Radaune, Radaunekanal), sztucznie przekopany obiekt hydrotechniczny o spadku podłużnym dna 0,05%, długość 13,5 km (w granicach Gdańska 10,35 km), w większości otwarty, w przekroju prostokątny, szerokości w dnie maksymalnie 8 m, średniej głębokość 3 m. Zachodnia strona opiera się o naturalne zbocze, wschodnia przebiega w nasypie o szerokości korony 3–5 m i wysokości 4–5 m. Wyprowadzony około 1 km na wschód od Juszkowa pod Pruszczem Gdańskim z rzeki [[RADUNIA | Raduni]]. Płynie na północy wzdłuż krawędzi wysoczyzny morenowej przez [[ŚWIĘTY WOJCIECH | Święty Wojciech]], [[LIPCE | Lipce]], [[ORUNIA | Orunię]], [[ZAROŚLAK | Zaroślak]], [[GŁÓWNE MIASTO | Główne]] i [[STARE MIASTO | Stare Miasto]]. Zasilany jest przez Potok Rotmanka, [[POTOK ŚWIĘTY WOJCIECH | Potok Świętego Wojciecha]], Potok M2, [[POTOK MAĆKOWSKI | Potok Maćkowski]], Potok M1, [[POTOK ORUŃSKI | Potok Oruński]], [[POTOK SIEDLECKI | Potok Siedlecki]] (który odciął od naturalnego ujścia do [[MOTŁAWA | Motławy]]). Do lat 40. XVII wieku uchodził do [[WISŁA | Wisły]] na przedłużeniu obecnej ul. Rybaki Górne, następnie wody skierowano u zbiegu obecnej ul. Rybaki Dolne i Krosna do fosy Starego Miasta i przy obecnej ul. Karpia–Wapiennicza skierowano do Motławy. Całkowita zlewnia kanału (od strony zachodniej) wynosi 52,9 km². <br/><br/>
Zbudowany w celu zaopatrzenia aglomeracji gdańskiej w wodę pitną, źródło energii dla maszyn, głównie kół młyńskich, nawodnienia fos i odprowadzania ścieków (zob. [[WODOCIĄGI | wodociągi]]). Do połowy XVI wieku w okresie wojennym newralgiczne miejsce Gdańska, którego oblężenia rozpoczynano z reguły od niszczenia odcinków kanału przy Pruszczu Gdańskim. Pierwszy kanał wzmiankowano w 1338. Później, z powodu małego spadku wody (z 9 na 5 m) przed 1356, od wysokości Oruni przeprowadzono nowe odgałęzienie, płynące bliżej krawędzi wysoczyzny, o 4 m wyżej niż poprzedni (spadek wody z 13 na 5 m). W 1356 kanały nazywano nowym i starym młyńskim, w 1456 młyńskim i Raduni.<br/><br/>
Dopływ wody poniżej Pruszcza Gdańskiego regulowała wzmiankowana od 1367 śluza, zamykana raz w roku na dwa–trzy tygodnie. Po ustąpieniu wody kanały pogłębiano. Na terenie Starego Miasta oba cieki płynęły w kierunku północno-wschodnim (między obecnymi ul. Wodopój / Brygidki-Refektarska oraz Rybaki Górne / Rybaki Dolne) i południowo-wschodnim (równolegle po północnej stronie i nieopodal obecnej ul. Podwale Staromiejskie do obecnej ul. Tartacznej, wzdłuż niej zmierzał na północ, zasilając fosę [[OSIEK | Osieka]] i łącząc się z pierwszym ciekiem). Oba ramiona połączono już około 1367 w okolicy obecnego [[TARG DRZEWNY | Targu Drzewnego]] specjalnym kanałem (tzw. Flutrinne), w 1487 obmurowanym i zakrytym. Po otoczeniu Starego Miasta [[MURY OBRONNE | murami]] około 1480 pod obecną ul. Wały Jagiellońskie (obok [[NOWY RATUSZ | Nowego Ratusza]]) zbudowano przepust i chroniącą go Bramę Raduńską ([[BRAMY MIEJSKIE | bramy]]). Około 1570, w związku z budową nowych fortyfikacji, starszy kanał zasypano, a po wykopaniu fosy przy Starym Mieście wody jednego już tylko kanału przerzucono nad nią (na wysokości obecnej [[HUCISKO | ul. Hucisko]]) otwartym, ceglano-kamiennym akweduktem, a pod wałem (powstałym w miejscu uprzedniego muru, obecnie ul. Wały Jagiellońskie) murowanym tunelem. Przed wpłynięciem na akwedukt wody kanału od około 1567 rozlewały się w staw, tzw. Koński Wodopój, związany z sąsiednim Targiem Końskim (na placu przed [[BRAMA WYŻYNNA | Bramą Wyżynną]]; zob. [[NOWE OGRODY | Nowe Ogrody]], [[FORTYFIKACJE | fortyfikacje]]). Od końca XVI wieku zachodni brzeg kanału, od wysokości obecnego [[TARG SIENNY | Targu Siennego]], zabudowano domami mieszkalnymi, dostępnymi poprzez przerzucone mostki. Około 1636 zbudowano nowy, 150-metrowy, drewniany akwedukt doprowadzający wodę do Starego Miasta, o konstrukcji skrzyniowej, od góry otwarty, umieszczony 3 m nad fosą, rozebrany wraz z przepustem w końcu XIX wieku przy plantowaniu wałów i zasypywaniu fos.<br/><br/>
Przeprawę drogową przez kanał umożliwiały przerzucone nad nim mosty. Na terenie Oruni w XIX wieku funkcjonowały trzy drewniane: nieco na północ od wylotu obecnej ul. Dworcowej, nazywany Reckenbrücke (Most Żołdacki), zbudowany w 1835 przez gdańskiego mistrza ciesielskiego Theodor Barnicka, remontowany w 1857, drugi w pobliżu wylotu obecnej ul. Gościnnej, zwany Peckenbrücke (Most Rozpustnic), wybudowany w 1816 dzięki finansowemu wsparciu kupca [[HOENE FRIEDRICH AUGUST THEODOR, kupiec, przedsiębiorca, radny | Friedricha Augusta Theodora Hoenego]], w 1854 rozebrany i na nowo zbudowany, oraz trzeci, u wylotu obecnej ul. Starogardzkiej (obecnie tzw. Most Maćkowski), remontowany w 1856. <br/><br/>
Podczas budowy (od 1865) linii kolejowej od [[DWORZEC BRAMA NIZINNA | dworca Gdańsk-Brama Nizinna]] do Oliwy pierwotnie zbudowano most nad kanałem, następnie skierowano wody kanału w 300 m podziemny przepust od Zaroślaka do Targu Siennego, w którym i obecnie płynie zakryty. Na wysokości Zaroślaka wody kanału połączono przepustem z [[OPŁYW MOTŁAWY | Opływem Motławy]]. W  1901, przy budowie obecnej ul. Hucisko w miejsce akweduktu wody kanału poprowadzono podziemnym tunelem/przepustem łączącym się z dawnym, zlokalizowanym pod obecną ul. Wały Jagiellońskie. W latach 30. XX wieku na dnie kanału, na odcinku od [[STARE SZKOTY | Starych Szkotów]] do granic miasta na południu zamontowano 3000 m szyn dla kolejki wąskotorowej, pracującej po corocznym zatrzymywaniu wody przy wywożenia mułu i śmieci; tory funkcjonowały do lat 50. XX wieku, szyny zalegały na dnie jeszcze w 1956.<br/><br/>
Podczas zatoru lodowego 21-22 III 1947 wody kanału przelały się przez wały, zalewając ul. Oruńską (obecnie [[TRAKT ŚW. WOJCIECHA | Trakt św. Wojciecha]]). W 1959 powiększono podziemny tunel/przepust z 1901 pod jezdniami Huciska i Wałów Jagiellońskich do 150 m długości i 10 m szerokości. Uregulowano też odcinek między wschodnią pierzeją Wałów Jagiellońskich a ul. Elżbietańską (stawiając na długości około 40 m betonową ściankę o wysokości 2 m), tworząc przy okazji istniejący i obecnie skwerek. W maju 1964 odcinek 40 m przy tzw. Małym Młynie otrzymał żelbetowe dno o grubości 20 cm i żelbetowe ścianki o wysokości 2,7 m okładane cegłą klinkierową. W 1965 przy [[WIELKI MŁYN | Wielkim Młynie]] zbudowano progi wodne o spadku 2 m, co pozwoliło uzyskać kaskadę, wyremontowano nabrzeża po obu stronach Wielkiego Młyna, na dnie kładąc żelbetową wannę (mającą zapobiegać podmywaniu fundamentów tego obiektu). W latach 1971-1974, w związku z budową estakady na skrzyżowaniu ul. Okopowej i Leningradzkiej (obecnie Podwale Przedmiejskie, zob. [[WĘZEŁ DROGOWY IM. UNII EUROPEJSKIEJ | Węzeł Drogowy im. Unii Europejskiej]]) wody kanału czasowo skierowano koło Bastionu św. Gertrudy do Opływu Motławy, budując przy estakadzie nowy, zmieniony i pogłębiony odcinek.<br/><br/>
Podczas powodzi 9 VII 2001, spowodowanej gwałtownymi opadami w godzinach 18-21 i wypełnieniem się wodą kanału (przepływ 125 m³ na sekundę przy jego ówczesnej przepustowości 25 m³ na sekundę), wschodni wał między Świętym Wojciechem a Orunią uległ w pięciu miejscach przerwaniu (na wysokości ul. Serbskiej, Gościnnej, Niegowskiej, posesji przy Trakcie Św. Wojciecha nr 417 i 450). Zalaniu uległ odcinek Traktu Św. Wojciecha i tory kolejowe,  zniszczeniu uległo wiele domów w Świętym Wojciechu, Lipcach i Oruni, 1.300 osób utraciło dach nad głową, straty oszacowano na około 200 mln zł. 10 VII 2001 poprzez zamknięcie zasuwy w elektrowni Pruszcz Gdański zatrzymano dopływ wody do kanału od strony rzeki Raduni, przed Świętym Wojciechem przerwano wał, kierując wody z kanału do rzeki Raduni, oczyszczono podłoże, uformowano skarpę wału, dokonano doszczelnienia wału. Od jesieni 2001 pogłębiono dno kanału przy Lipcach, zmodernizowano kanały burzowe, umocniono brzegi faszyną, skarpy zabezpieczono brukiem, przeprowadzono prace przy urządzeniach odwadniających (między innymi w 2001/2002 zmodernizowano przepompownie przy ul. Przybrzeżnej, zbudowano nowe zbiorniki retencyjne – przy ul. Platynowej i przy ul. Łódzkiej).<br/><br/>
Od sierpnia 2011 do marca 2014 przebudowano (kosztem 133 mln zł z budżetu państwa) 7,5 km odcinek kanału, od granic miasta do Biskupiej Górki, zabezpieczając przed powodzią Święty Wojciech, Lipce i Orunię. Inwestorem zastępczym była Dyrekcja Rozbudowy Gdańska, wykonawcą Hydrobudowa Gdańsk. Przebudowano wał przeciwpowodziowy (likwidując ewentualność jego nasiąkania poprzez budowę wodoszczelnej ścianki szczelinowej – tzw. ścianki Larsena – odgradzającej wodę od wału) zbudowano drogę eksploatacyjną na koronie wału, zagospodarowano teren po obu stronach, przebudowano lub usunięto kolidujące elementy z technicznej infrastruktury miejskiej. Kanał otrzymał większy przekrój i pojemność. Odcinek na wysokości ul. Zaroślak i ul. Brzegi wyłożono ozdobnym klinkierem, reszta otrzymała okładzinę z porowatego betonu.<br/><br/>
Podczas budowy na Targu Siennym i Targu Rakowym Forum Gdańsk (otwartego V 2018) kanał, przepływający pod dachem tego centrum handlowego, przebudowano na odcinku 90 m. Powstał w tym miejscu kanał dwudzielny, rozdzielony betonową pokrywą. Koryto dolne schowano pod ziemią, koryto górne (szerokości 6 m, głębokości 80-105 cm, warstwa wody 20-25 cm, dwa mostki) pozostało odsłonięte, przepływająca przez nie woda podlega wcześniej oczyszczeniu. {{author: BŚ}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Środowisko i przyroda]]