Tekst źródłowy strony OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE

{{paper}}

[[File:Opactwo cystersów, widok z Pachołka.JPG|thumb|Opactwo cystersów, widok z Pachołka]]
[[File:Pałac Opatów.JPG|thumb|Pałac Opatów]]
[[File: Spichlerz_Opacki.JPG |thumb| Spichlerz Opacki]]

'''OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE''' ([[CYSTERSI | cystersi]], [[KLASZTOR CYSTERSÓW W OLIWIE | klasztor cystersów w Oliwie]]). Założone według tradycji klasztornej w 1170 lub 1175 przez [[SOBIESŁAW I | Sobiesława I]] legendarnego przodka [[SOBIESŁAWICE | Sobiesławiców]], według tzw. dokumentu fundacyjnego 18 III 1178 przez [[SAMBOR I | Sambora I]] (dokument jest falsyfikatem z połowy XIII wieku, zawiera pomyłkę w dacie rocznej: zamiast 1178 powinno być: 1186). Było filią opactwa w Kołbaczu koło Szczecina (linia filiacyjna: Kołbacz, duński Esrum, Clairvaux). Nowo pobudowany klasztor obsadzony został 2 VII 1186 przybyłym z Kołbacza konwentem z opatem Dithardem i ponownie, z niejasnych powodów w 1195, kolejny raz 1226 po napadzie Prusów, kiedy zginął opat Ethler z zakonnikami. Klasztor i posiadłości opactwa były niszczone przez Prusów 1234(6?), rabowane przez Krzyżaków w latach 1243, 1247 i 1252 oraz przez Brandenburczyków w 1271.<br/><br/>
Majątek opactwa obejmował początkowo siedem osad skupionych wokół jego siedziby. W 1224  z nadania [[ŚWIĘTOPEŁK | Świętopełka]] weszła doń północna część Kępy Oksywskiej (sporna z klasztorem norbertanek w Żukowie), w 1233 z nadania jego młodszego brata Sambora II – ziemia gniewska, w 1245 majątek opactwa obejmował już 35 wsi. Przed 1275 opactwo ufundowało filialny klasztor cysterek w Żarnowcu. W 1283, w zamian za ustąpienie ziemi gniewskiej, przejętej w wyniku układów [[MŚCIWOJ II | Mściwoja II]] przez Krzyżaków, otrzymało od niego w ramach rekompensaty między innymi wsie nad potokiem [[STRZYŻA | Strzyża]]: [[BIESIEKIERZ, wieś (zaginiona) | Biesiekierz]], Małe i Duże Chojno ([[MATARNIA | Matarnia]]), [[BARNIEWICE | Barniewice]], z obszarem po obu stronach potoku aż do jego ujścia do [[WISŁA | Wisły]] (na gruntach tych opactwo następnie założyło lub zezwoliło na założenie wsi [[STRZYŻA | Strzyży]], [[NOWIEC | Nowiec]], [[BRĘTOWO | Brętowo]], [[NIEDŹWIEDNIK | Niedźwiednik]]). W 1283 dysponowało ponad 40 majątkami ziemskimi. <br/><br/> 
Po wygaśnięciu dynastii Sobiesławiców majątek i przywileje opactwa zatwierdzali kolejni władcy Pomorza. W 1303 do opactwa cystersów przyłączono posiadłości klasztoru augustianów w Swornegaciach. Po zajęciu Pomorza Wschodniego przez Krzyżaków majątek opactwa w 1312 zatwierdził wielki mistrz Karol z Trewiru, następnie w 1342 wielki mistrz Ludolf König. W marcu 1350 zabudowania klasztoru zniszczył pożar. 4 IX 1433 klasztor został spustoszony przez oddziały polskie i czeskie ([[OBLĘŻENIE GDAŃSKA W 1433 ROKU | husyci pod wodzą Jana Czapka]]). W czasie [[WOJNA TRZYNASTOLETNIA | wojny trzynastoletniej]] opactwo poparło Związek Pruski. W 1457 w Oliwie król polski Kazimierz Jagiellończyk odbierał przysięgę wierności od rycerstwa ziemi puckiej i lęborskiej. W 1460 w ufortyfikowanym klasztorze stacjonowały polskie wojska Gotarda z Radlina i Wawrzyńca Schranka, w 1462 w posiadłościach opactwa oddziały Piotra Dunina. W roku 1467 Kazimierz Jagiellończyk potwierdził przywileje i stan posiadania opactwa. <br/><br/>
Po inkorporacji Prus Królewskich do Korony opactwo oliwskie nie włączyło się do polskich prowincji cystersów, pozostając w prowincji bałtyckiej. W 1505 przywileje i stan posiadania opactwa zatwierdził król Aleksander Jagiellończyk, a w 1512 król Zygmunt Stary. Podczas [[OBLĘŻENIE GDAŃSKA W 1520 ROKU | wojny w latach 1519–1521]] w Oliwie stacjonowały idące na pomoc wielkiemu mistrzowi Albrechtowi Hohenzollernowi wojska zaciężne z Rzeszy. W 1545 projekt króla Zygmunta Starego, by przekazać zarząd dóbr opactwa biskupowi włocławskiemu, mimo zatwierdzenia przez papieża Pawła III, napotkał opór opactwa i nie został zrealizowany.<br/><br/>
Zgodnie z przyjętym na sejmie piotrkowskim (1538) prawem komendy kandydatów na opatów mianował król (po rozbiorze, począwszy od 1782, król pruski), wskazując kandydatów spośród stanu szlacheckiego, za czasów Rzeczypospolitej głównie z grona okolicznej, najczęściej polskojęzycznej szlachty. Realizacja prawa komendy napotykała opór opactwa do końca XVI wieku ([[GESCHKAU (Geschaw, Jeschke) KASPAR, opat oliwski | Kasper Geschkau]], który objął opactwo, usuwając w 1558 [[SCHLIEFF LAMBERT, opat oliwski | Lamberta Schlieffa]], po odwołaniu przez króla i mianowaniu Mikołaja Lockiego w 1560 musiał zostać usunięty siłą, w 1584 [[KOSTKA JAN II, opat oliwski | Jan Kostka]] objął opactwo mimo mianowania Fabiana Lockiego, w 1588 Klemens Montau próbował bez królewskiego mianowania objąć urząd). W 1562 opactwo (wraz z klasztorami kartuskim, żukowskim i żarnowieckim) poręczyło pożyczkę od Gdańska zaciągniętą przez króla Zygmunta II Augusta. W  1563 posiadłości najechały wojska księcia Eryka II von Braunschweig-Calenberg, który próbował zaciągnąć się na żołd króla Zygmunta II Augusta.<br/><br/>
W XVI wieku pod wpływem myśli luterańskiej nastąpiło rozluźnienie reguły, konflikty o stanowisko opata spowodowały spadek liczebności konwentu. W lutym 1577 podczas [[WOJNA GDAŃSKA Z KRÓLEM POLSKIM STEFANEM BATORYM | wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym]] opactwo zostało najechane i zrujnowane przez gdańskie wojska. Klasztor odbudowano dzięki odszkodowaniom i donacjom. W 1587 przybywający do Polski wybrany na króla Zygmunt III Waza zaprzysiągł w klasztorze ''pacta conventa''. 24 VI 1580 wizytator zakonu cysterskiego Edmund a Cruce zlikwidował system filiacyjny polskich klasztorów cysterskich, łącząc je w jeden wikariat generalny. W 1580 do opactwa przyłączono dobra klasztoru kartuskiego, wydzielone ponownie w 1591 na żądanie biskupa włocławskiego [[ROZRAŻEWSKI HIERONIM, biskup włocławski, patron ulicy | Hieronima Rozrażewskiego]]. 4 VIII 1611 opat [[KONARSKI DAWID, opat oliwski | Dawid Konarski]] i przeor [[ADLER PHILIPPUS, przeor oliwski | Philippus Adler]] dokonali podziału majątku opactwa na dobra opackie i konwentualne, w 1616 Dawid Konarski wydał wilkierz dla wiosek opactwa.<br/><br/>
Dobra ziemskie opactwa zostały zniszczone w czasie wojen szwedzkich w latach 1626–1629 i 1655–1660, w 1660 w klasztorze odbywały się rokowania, uwieńczone podpisaniem 3 V 1660 traktatu pokojowego, tzw. [[POKÓJ OLIWSKI | pokoju oliwskiego]]. W 1697 po podwójnej elekcji na króla Polski, jeden z wybranych kandydatów, François Louis de Bourbon książę Conti, oczekiwał w posiadłościach opactwa na przybycie zwolenników, powrócił do Francji po ataku oddziałów wiernych drugiemu z kandydatów, Augustowi II Mocnemu. W czasie wojny północnej w okresie 1700–1721 w posiadłościach opackich wielokrotnie kwaterowały oddziały wojskowe, w 1710 w Oliwie obradował sejmik pruski. Ponownemu zniszczeniu posiadłości opactwa uległy podczas wojny sukcesyjnej w latach 1733–1734. Generalne prace remontowe i budowlane na terenie całego opactwa prowadził w 1740–1782 opat [[RYBIŃSKI JACEK JÓZEF, opat oliwski, patron gdańskiej ulicy | Jacek Józef Rybiński]], między innymi ufundował rokokowe wyposażenie klasztoru i kościoła, budowę wielkich organów, rozbudowę rezydencji opata i urządzenie wokół niej parku.<br/><br/>
Po I rozbiorze Polski (1772) państwo pruskie przejęło majątek opacki i klasztorny, w 1807 Oliwa znalazła się w granicach [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1807–1815 | I Wolnego Miasta Gdańska]]. W czasie wojen napoleońskich w klasztorze stacjonowały oddziały wojskowe. W 1820 roku władze pruskie wydały zakaz przyjmowania nowicjuszy do klasztoru, 31 III 1829 nakaz jego skasowania i wprowadzenie systemu parafialnego katolickiego i ewangelickiego. Faktyczna kasata nastąpiła 1 X 1831. {{author: AK}} <br/><br/> 
Konwent liczył przeciętnie około 40 osób (w roku 1611 – wraz z konwersami do 50, w 683 – 40, w 1769 – 35), tylko w okresie wojen i kryzysów (np. w dobie [[REFORMACJA | reformacji]]) znacznie odbiegał od tej wzorcowej liczby (np. w 1569 – około 12 zakonników, a w 1660 – tylko 13 braci z święceniami kapłańskimi). Stawiało to klasztor oliwski w gronie średniej wielkości konwentów w Polsce (w największych opactwach do 60 zakonników). W okresie schyłkowym u progu kasaty liczba ta jednak drastycznie spadła (w roku 1783 – 18, w 1817 – 9, w 1831, w momencie ostatecznej likwidacji konwentu – 3).<br/><br/>
Opaci reprezentowali opactwo na zewnątrz, wykonywali wiele istotnych zadań na rzecz Kościoła, ale także państwa. Bywali królewskimi lub biskupimi komisarzami, członkami ważnych z punktu widzenia Rzeczypospolitej gremiów (np. Kaspar Geschkau, opat w okresie 1569–1584, był członkiem [[KOMISJA MORSKA | Komisji Morskiej]], a potem [[KOMISJA KARNKOWSKIEGO | Komisji Karnkowskiego]]), ponadto sekretarzami królewskimi i poborcami królewskiej części palowego (np. [[HACKI MICHAŁ ANTONI, opat oliwski | Michał Antoni Hacki]], opat w 1683–1703). Spełniali ważną funkcję mediatorów w kościelno-cywilnych sporach (np. Dawid Konarski, opat w 1589–1616), byli mecenasami i fundatorami ważnych obiektów sakralnych i świeckich (między innymi [[KĘSOWSKI ALEKSANDER, opat oliwski | Aleksander Kęsowski]], opat w 1641–1647, budowniczy [[SZPITAL ŚW. ŁAZARZA W OLIWIE | szpitala św. Łazarza w Oliwie]], Michał Antoni Hacki, wspierający [[KOLEGIUM GDAŃSKIE W STARYCH SZKOTACH | Kolegium Jezuickie w Starych Szkotach]] i inne klasztory w Gdańsku, czy Jacek Józef Rybiński, opat w 1740– 1782, inicjator budowy [[PAŁAC OPATÓW | Pałacu Opatów]] w Oliwie i fundator słynnych organów oliwskich). Wielu z nich zasłynęło z działalności kronikarskiej (Rüdiger, opat w 1291–1313 oraz [[STANISŁAW, opat oliwski, autor kroniki | Stanisław]], opat w 1330–1355, autor [[KRONIKA OLIWSKA | ''Kroniki oliwskiej'']]), polemicznej, kaznodziejskiej i literackiej (wśród nich Michał Antoni Hacki, autor wydanych drukiem kazań i panegiryków sławiących między innymi Gdańsk). Na uwagę zasługują też opaci zasłużeni dla reformy opactwa po kryzysie związanym z reformacją (Dawid Konarski i [[TREBNIC ADAM, opat oliwski | Adam Trebnic]], opat w 1616–1630, ten ostatni zmarły w opinii świętości). Po śmierci opata Jacka Józefa Rybińskiego (1782) królowie Prus z dynastii Hohenzollernów dwukrotnie powoływali na opatów członków swojej rodziny wywodzących się z linii katolickiej ([[HOHENZOLLERN-HECHINGEN JOHANN KARL LUDWIG, biskup chełmiński, opat oliwski | Johann Karl Ludwig Hohenzollern-Hechingen]] do 1803 oraz [[HOHENZOLLERN-HECHINGEN JOSEPH WILHELM FRIEDRICH | Joseph Wilhelm Friedrich Hohenzollern-Hechingen]] do 1836).<br/><br/>
Konwentem bezpośrednio zarządzał przeor, mający do pomocy podprzeora. Funkcję przeora pełniło także wielu wybitnych ludzi Kościoła, wśród nich: Philippus Adler, autor kroniki oliwskiej z przełomu XVI–XVII wieku (''Annales Monasterii Olivensis''), pisarz i teolog Feliks Łącki (zm. 1689), pisarz – teolog, Iwo Mateusz Rohweder (zm. 1765), budowniczy kościołów w Łęgowie i Różynach, organizator życia religijnego i naukowego w podległych sobie jednostkach, teolog, kronikarz, poeta i artysta dekorator. Na uwagę zasługują także zwykli członkowie konwentu: Johann (zm. około 1494), prawdopodobnie autor kolejnej części ''Kroniki oliwskiej'' (''Annales Olivenses''), Mathias Wichmann (zm. 1652), hagiograf, dobrodziej klasztoru [[BRYGIDKI | brygidek]] (tam pochowany), Johann Augustyn Hoffmann (zm. 1683), pisarz, polemista, teolog i organizator drukarni oliwskiej, Lambert Franck (zm. 1748), muzyk i kompozytor, [[WULFF JAN WILHELM,  organmistrz | Johann Wilhelm (imię zakonne: Michael) Wulff]], organmistrz, konstruktor wspomnianych wyżej oliwskich organów. <br/><br/> 
Część zakonników zajmowała się formacją duchowną pozostałych członków konwentu (mistrzowie nowicjatu, spowiednicy, profesorowie teologii), część oddawała się zarządzaniu obiektami tworzącymi opactwo (bibliotekarz, archiwariusz, zarządcy: szpitala, bursy, apteki, drukarni, spichlerzów, młyna, kuchni, refektarza, szafarze, prokuratorzy dóbr ziemskich) bądź uświetnianiem oprawy nabożeństw (kantorzy, zakrystianie), część wreszcie bezpośrednio poświęcała się duszpasterstwu (jako komendariusze [[KOŚCIÓŁ ŚW. JAKUBA (Oliwa) | kościoła św. Jakuba]], proboszczowie w takich posiadłościach zakonu, jak [[MATARNIA | Matarnia]], Łęgowo, Rumia, Mechowo).<br/><br/>
Każdorazowo w klasztorze przebywała spora liczba pobierających nauki nowicjuszy (kleryków, diakonów i subdiakonów), gdyż po reformie życia zakonnego od początku XVII wieku funkcjonowało tu studium tzw. partykularne. Dla dokończenia studiów teologicznych cystersi oliwscy jeździli początkowo do kolegium jezuickiego w Braniewie, a w XVIII wieku (między 1738 a około 1783) oliwski partykularz przekształcono w studium filozoficzno-teologiczne, zwane czasami – na wyrost – Akademią Oliwską (zorganizowaną przez przeora Rohwedera). Spośród kilku posesji, które cystersi posiadali w obrębie murów Gdańska, na uwagę zasługują: wielka parcela przechodnia między ul. Chlebnicką 32–35 a ul. Mariacką 12–13, mieszcząca aż sześć kamienic, często odnajmowanych mieszczanom; dom Pod Łososiem (Der Lachs) przy ul. Szerokiej 52 (51A) – wytwórnia likierów, od 1659 w wieczystej dzierżawie różnych przedsiębiorców; tzw. Dwór lub Hotel Oliwski (Olivaer Hof, Hotel d’Oliva, także Münchherberge) przy Targu Drzewnym 7 (obecnie Dom Prasy), siedziba opata i członków konwentu w mieście; ponadto spichlerz – karczma Olivenbaum na [[OŁOWIANKA | Ołowiance]]. {{author: SK}} <br/><br/> 
{| class="tableGda" 
|- 
|+ Opaci klasztoru cystersów w Oliwie
|- 
| 1186–?
| Dithard
|-
| ?–1226
| Henryk
|-
| 1226–1236?
| Ethler
|-
|
| ''Jaracz''*?
|-
|
| ''Tetbrand''?
|-
| 1249?–1252?/1263
| Albert
|-
| 1254/1263 – przed 1277
| Wichman
|-
| 1263?/1277–1282? 1283?
| Jan (i Jan II?)
|-
| 1282? 1283?–1284/1285
| Herman
|-
| 1284/1285–1286/1290
| Lambert
|-
| 1286?–1291?
| Jan Melsack
|-
| 1291?–1310/1313?
| Rüdiger
|-
| 1313?–1320/1323?
| Aleksander
|-
| 1320/1323–1324/1330
| Paweł 
|-
| 1324/1330–1350/1356
| Stanisław
|-
| 1350/1356–1371?
| Wesselus
|-
| 1371–1378
| Albert Roden
|-
| 1379–1387
| Zygfryd
|-
| 1388? 1389?–1394
| Mikołaj Runge
|-
| 1395–1399
| Mikołaj
|-
| 1399–1403? 1404?
| Mikołaj Praester
|-
| 1403? 1404?
| Jakub
|-
| 1406?
| Mikołaj Runge (ponownie)
|-
| 1407?–1409?
| Jakub (ponownie)
|-
| ''1409/1410''
| ''Bernard''?
|-
| 1410–1424?
| Mikołaj Runge (ponownie)
|-
| 1418?–1432?
| Bernard
|-
| 1432–1440?
| Bernard II?
|-
| 1440–1444
| Jan
|-
| 1444/1445–1454
| Mikołaj
|-
| 1454–1464
| Henryk Koning
|-
| 1464–1469
| Paweł
|-
| 1469–1474
| Mikołaj Reuse
|-
| 1474–1488
| Mikołaj Muskendorf
|-
| 1488–1493
| Mikołaj Unger-Praester
|-
| 1493–1498
| Michał Gedaue
|-
| 1498–1500
| Piotr Smithing
|-
| 1500–1504
| Jerzy Krokow
|-
| 1504–1528
| Grzegorz Stolzenfot
|-
| 1528–1537
| Wawrzyniec
|-
| 1537–1545
| Bartłomiej
|-
| 1545–1549
| Adrian
|-
| 1549–1557
| [[SCHLIEFF LAMBERT, opat oliwski | Lambert Schlieff]]
|-
| 1557–1560
| [[GESCHKAU (Geschaw, Jeschke) KASPAR, opat oliwski | Kasper Geschkau]]
|-
| 1560–1569
| [[LOKA MIKOŁAJ, opat oliwski | Mikołaj Loka]] 
|-
| 1569–1584
| [[GESCHKAU (Geschaw, Jeschke) KASPAR, opat oliwski | Kasper Geschkau]] (ponownie)
|-
| 1584–1588
| [[KOSTKA JAN II, opat oliwski | Jan Kostka]]
|-
| 1588
| Klemens Montau (niezatwierdzony) 
|-
| 1589–1616
| [[KONARSKI DAWID, opat oliwski | Dawid Konarski]]
|-
| 1616–1630
| [[TREBNIC ADAM, opat oliwski | Adam Trebnic]]
|-
| 1630–1638
| [[GRABIŃSKI JAN, opat oliwski | Jan Grabiński]]
|-
| 1639
| [[GRABIŃSKI ALEKSANDER, opat oliwski | Aleksander Grabiński]]
|-
| 1639–1641
| [[KONARSKI MICHAŁ, opat oliwski | Michał Konarski]]
|-
| 1641–1667
| [[KĘSOWSKI ALEKSANDER, opat oliwski | Aleksander Kęsowski]]
|-
| 1667–1683
| [[ŁOKNICKI KRZYSZTOF, opat oliwski| Krzysztof Łoknicki]]
|-
| 1667–1703
| [[HACKI MICHAŁ ANTONI, opat oliwski | Michał Antoni Hacki]]
|-
| 1703–1722
| [[DĄBROWSKI KAZIMIERZ BENEDYKT, opat oliwski | Kazimierz Benedykt Dąbrowski]]
|-
| 1722–1740
| [[ZALESKI FRANCISZEK MIKOŁAJ, opat oliwski | Franciszek Mikołaj Zaleski]]
|-
| 1740–1782
| [[RYBIŃSKI JACEK JÓZEF, opat oliwski, patron gdańskiej ulicy | Jacek Józef Rybiński]]
|-
| 1782–1803
| [[HOHENZOLLERN-HECHINGEN JOHANN KARL LUDWIG | Johann Karl Ludwig Hohenzollern-Hechingen]]
|-
| 1803–1836
| [[HOHENZOLLERN-HECHINGEN JOSEPH WILHELM FRIEDRICH, biskup chełmiński, opat oliwski | Joseph Wilhelm Friedrich Hohenzollern-Hechingen]]
|-
| class="authorEgTab" | *Kursywą oznaczono dane budzące wątpliwości badaczy. <br/> {{author: AK}}
|} 
[[Category: Encyklopedia]] [[Category: Przestrzeń miasta]]