Tekst źródłowy strony WIELKI MŁYN

{{paper}}
[[File:2_Wielki_Mlyn.jpeg|thumb| [[DICKMANN AEGIDIUS, rysownik, rytownik | Aegidius Dickmann]], ''Wielki Młyn'', na pierwszym planie piec do wypiekania chleba, 1617]]
[[File:Wielki Młyn, Der Stadt Dantzigk…, 1687.JPG|thumb|Wielki Młyn, ''Der Stadt Dantzigk…'', 1687]]
[[File:11_Wielki_Młyn.jpg|thumb|Wielki Młyn, [[SCHULTZ JOHANN CARL, artysta malarz, pedagog| Johann Carl Schultz]], przed piecem do wypiekania chleba dobudówka służąca jako suszarnia, 1856]]
[[File:Wielki_Młyn,_początek_XX_wieku2.JPG|thumb|Wielki Młyn, początek XX wieku]]
[[File:4._Wielki_Młyn.jpg|thumb|Wielki Młyn, 1941]]
[[File:5._Wielki_Młyn.jpg|thumb|Wielki Młyn, 1946/1947]]
[[File:8_Wielki_Mlyn.jpg|thumb|Wyspa Młyńska, około 1950]]
[[File:Wielki_Mlyn.jpg|thumb|Kawiarenka na Wyspie Młyńskiej, 1960–1962]]
[[File:Wielki_Młyn.jpg|thumb|Studio Nagrań Płyt Pocztówkowych przy Wielkim Młynie, 1969]]
[[File:Brama wejściowa na teren Wielkiego Młyna widziana z ul. Na Piaskach, początek XX wieku.JPG|thumb|Brama wejściowa na teren Wielkiego Młyna widziana z ul. Na Piaskach, początek XX wieku]]
[[File:9_Wielki_Młyn.jpg|thumb|Dom cechowy młynarzy, [[GRETH JULIUS GOTTHARD BENIAMIN,  artysta plastyk| Julius Greth]], 1856]]
[[File:10_Wielki_Młyn.jpg|thumb|Dom cechowy młynarzy, [[SCHULTZ JOHANN CARL, artysta malarz, pedagog| Johann Carl Schultz]], 1856]]
[[File:13_Wielki_Młyn.jpg|thumb|Dom cechowy młynarzy, początek XX wieku]]
[[File:1_Brama_wejściowa.jpg|thumb|Brama wejściowa do Wielkiego Młyna i Dom Cechowy, początek XX wieku]]
[[File:14_Wielki_Mlyn.jpg|thumb|Dom cechowy młynarzy, 1910]]
[[File:Dom_Cechowy,_2018.JPG|thumb|Były dom cechowy młynarzy, 2018]]
[[File:16_Wielki_Młyn.jpg|thumb|Tzw. Mały Młyn, widok od północnego-zachodu, 2019]]

'''WIELKI MŁYN''', wodny, zbożowy, na wyspie zwanej Schild (ze względu na jej kształt przypominający tarczę), utworzonej przez ramiona [[KANAŁ RADUNI | Kanału Raduni]] na [[STARE MIASTO | Starym Mieście]]. Zbudowany przez Krzyżaków, w 1364 po raz pierwszy wzmiankowany. W 1365 istniało przy nim bractwo parobków młyńskich. W 1391 (data dyskutowana) spłonął. Odbudowany, przed 1407 otrzymał rozłożystą, jednokondygnacyjną bryłę ceglanego budynku na kamiennych fundamentach (41 m długości, 26 m szerokości i 26 m wysokości). Zapewne wówczas dobudowano od wschodu (obok obecnego wejścia głównego) piec piekarski z kominem wystającym ponad szczyt dachu i otwarto piekarnię – wzmiankowany od 1419 baghus, związany z „domem ziarna” (kornhus). Przykryty dwuspadowym dachem (na drewnianej więźbie pokrytej dachówką), kryjącym sześciopoziomowe poddasze magazynowe na zboże i przemieloną mąkę, wsparte dębowymi podporami osadzonymi w kamiennych bazach. Prawdopodobnie początkowo dysponował dwunastoma kołami wodnymi nasiębiernymi (po sześć z każdej strony: od południa i północy), z których każde było połączone z walcami transmisyjnymi poruszającymi po dwa żarna.<br/><br/>
Zarządzany przez Krzyżaka z konwentu [[KOMTURSTWO GDAŃSKIE | komturstwa gdańskiego]], zwanego mistrzem młyńskim (Mühlmeister), któremu podlegał wyspecjalizowany personel z werkmistrzem na czele. Zboże (żyto i pszenicę) mielono dla gdańskich piekarzy i na eksport; jęczmień przerabiano na słód głównie dla gdańskich browarników. W przemiale pomagała czeladź klienta, który za możliwość skorzystania z Wielkiego Młyna wnosił Krzyżakom opłatę pieniężną (Molepfennik) i daninę w ziarnie, tzw. mlewne (Metze). Mlewne oznaczało konieczność przekazania Krzyżakom 1/16 partii zboża oddanego do przemiału w Wielkim Młynie. Odbudowę i rozbudowę (o około 1/3 powierzchni w stronę [[KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ | kościoła św. Katarzyny]]) Wielkiego Młyna po wspominanym wyżej pożarze w końcu XIV wieku współfinansowali gdańszczanie poprzez udzielenie zgody na czasowe podniesienie daniny mlewnej. <br/><br/>
W 1410 [[GŁÓWNE MIASTO | Główne Miasto]] Gdańsk uzyskało od króla polskiego Władysława Jagiełły prawo do poboru połowy dochodów z Wielkiego Młyna, czego po I pokoju toruńskim Krzyżacy nie uznali (zob. [[WIELKA WOJNA 1409–1411 | wielka wojna 1409–1411]]). Krzyżacy nie dotrzymali też umowy w sprawie czasowego pobierania podwyższonego mlewnego, co stało się przyczyną długotrwałego konfliktu (w 1454 roku gdańszczanie szacowali straty z tego tytułu na 600 tysięcy grzywien).<br/><br/>
W okresach konfliktów zbrojnych z Krzyżakami Wielki Młyn zmieniał się w ważny punkt militarny tych ostatnich; zbuntowani przeciwko nim gdańszczanie zajmowali go dwukrotnie podczas wojen polsko-krzyżackich: w 1410 i 5 II 1454 (wówczas zajęcie Wielkiego Młyna rozpoczęło w Gdańsku [[WOJNA TRZYNASTOLETNIA | wojnę trzynastoletnią]]). W maju 1454 został nadany Głównemu Miastu przez króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Od tej pory zarządzała nim bezpośrednio [[RADA MIEJSKA | Rada Miejska]] (prezydujący burmistrz i pierwszy kamlarz), regulując jego działalność przez ordynacje młyńskie (1471, 1607, 1647, 1691). Przed 1471 został powiększony do osiemnastu kół.<br/><br/>
Od 2. połowy XV wieku klientom zakazano wstępu do Wielkiego Młyna, przemiał prowadzili tylko pracownicy. W 1471 byli to: werkmistrz, jego dwóch zastępców, młynarz słodu, młynarz żyta, poborca opłaty zbożowej, dziewięciu kamieniarzy, dwóch pachołków od obsługi śluz, dwóch – od wagi, kucharka, dziewka od świń (z czego wynika, że przy Wielkim Młynie prowadzono też hodowlę trzody) – razem 21 stale zatrudnionych osób (nie licząc zatrudnionych na dniówkę tragarzy worków ze zbożem i mąką); w 1522: dodatkowo człowiek do przewiewania zboża; w 1568: dodatkowo młynarz nocny i pisarz. Już w 1577 funkcjonował młyn kieratowy (koński) (nad Kanałem Raduni, nieopodal obiektu zwanego Małym Młynem o którym niżej), funkcjonujący w okresach wojen (połączonych z reguły ze wstrzymaniem dopływu wody przez Kanał Raduni) i silnych mrozów. W latach 1603–1604 przemielono 4900 ton żyta i 1228 ton pszenicy. <br/><br/>
W latach 1623–1632 młyn był dzierżawiony przez rodzinę von Boddeck, następnie ponownie znalazł się pod bezpośrednim zarządem Rady Miejskiej. W 1730 pracujący tu młynarze oskarżani byli o zaopatrywanie się w konieczne do pracy młyna rzemienie nie u przedstawicieli 
[[CECHY, XIV–XVIII wiek | cechu rymarzy]], ale u partaczy spoza miejskiej jurysdykcji, pracujących tanio, szybki i solidnie. W 1740 wielki strajk czeladników z Wielkiego Młyna, stolarzy i młynarzy doprowadził do poważnych perturbacji w funkcjonowaniu gdańskich piekarń. Do 1806 Wielki Młyn miał przywilej przymusu mlewnego, czyli poboru 1/16 oddanej do przemiału partii zboża.<br/><br/>
Dzierżawcami Wielkiego Młyna byli: w 1800 Johann Christian Senff (1758–1820), w latach 1821–1831 Gottlieb Henff (1755–1831), w 1836 Johann Salomon Ziehm (1796–1868), od 1836 radca Jacob Witt (który kazał zamontować maszynowe taśmociągi do transportu zboża i worków z mąką), w 1854 J.F. Czakowski, w 1867 Friedrich Theodor Stahl. Po 1874 w dzierżawie firmy [[BARTELS & CO. | H. Bartels &amp; Co.]] (w 1893 zatrudniającej 101 osób, w 1908 – 120), której właścicielami byli Heinrich Georg Bartels (19 VI 1842 Krzywe koło Morąga – 2 I 1889 Gdańsk; zmarł nagle w sali giełdy zbożowej w [[DWÓR ARTUSA | Dworze Artusa]]), Wilhelm Kolkow (20 II 1838 Gdańsk – 9 X 1899 Gdańsk) i Ernst Christoph Mix (23 II 1862 Gdańsk – 2 XII 1936 Gdańsk-Oliwa). W 1880 zainstalowano (zamiast kół młyńskich, które od tego czasu „stały i niszczały”) turbiny wodne do napędzania walców mielących ziarno. Napęd ten stosowano do 1945 roku. <br/><br/>
W 1894 odrestaurowano mury; produkowano wówczas do 200 ton mąki dziennie. Firma wypiekała także chleb w znajdującym się w Wielkim Młynie – od strony Kleine Mühlengasse (ul. Podmłyńska) – wielkim piecu. W latach 1933–1939 dzierżawcą była firma Überlandzentrale Pomorze GmbH, 1940–1945 Überlandzentrale Westpreußen Kraftwerk Stocksmühle-Pelplin GmbH. Nazwę „Große Mühle von Danzig” nosił jeden z gdańskich statków handlowych. <br/><br/> 
{| class="tableGda"
|-
|+ style="width: 210px" | Pracownicy Wielkiego Młyna <br/> w latach 1894–1907 
|-
| style="vertical-align:top" | 1894
| style="vertical-align:top" | 111
|-
| style="vertical-align:top" | 1895
| style="vertical-align:top" | 101
|-
| style="vertical-align:top" | 1896
| style="vertical-align:top" | 98
|-
| style="vertical-align:top" | 1897
| style="vertical-align:top" | 44
|-
| style="vertical-align:top" | 1907
| style="vertical-align:top" | 120
|-
| class="authorEgTab" | {{author: MrGl}}
|} <br/>
Młyn był czynny do [[ROK 1945 | 1945]], wówczas został zniszczony – z wyjątkiem murów obwodowych (zawalony szczyt zachodni, wyszczerbiony wschodni, spalony dach i urządzenia). Początkowo zabezpieczono mury, a pod koniec lat 50. XX wieku [[CHRZANOWICZ JÓZEF, architekt, konserwator zabytków | Józef Chrzanowicz]] opracował projekt odbudowy, opierając się na XIX-wiecznej inwentaryzacji Konrada Steinbrechta. Wielki Młyn odbudowywano w okresie 1962–1965 (zamontowano stalową więźbę dachową, zlikwidowano ostrołukowe otwory wejściowe od strony wschodniej i zachodniej, w dobudówce-piekarni od wschodu przebito okna).<br/><br/>
W 1962 władze miasta bezskutecznie proponowały [[STOCZNIA GDAŃSKA | Stoczni Gdańskiej]] przejęcie obiektu na stoczniowy dom kultury. 20 VII 1962 działalność odbudowanego obiektu zainaugurowała wystawa „Polska na morzu 1945–1962”, prezentowana w ramach obchodów 1000-lecia państwa polskiego, których organizację powierzono Gdańskowi. Na wystawie pokazano modele statków oraz plansze obrazujące rozwój przemysłu stoczniowego, linii żeglugowych, portu gdańskiego. Planowano zorganizowanie w budynku restauracji rybnej. W czerwcu 1963 odbywały się tu wojewódzkie targi zaopatrzeniowe (surowce, prefabrykaty, artykuły dla przemysłu stoczniowego, przemysłu terenowego i spółdzielczości), 21–24 VII 1963 pokazano wystawę róż, zorganizowaną przez Koło Inżynierów i Techników Ogrodnictwa przy Zarządzie Zieleni Miejskiej w Gdańsku. W maju 1964 Wielki Młyn ponownie był miejscem targów przemysłowych (odzieżowych, obuwniczych, galanteryjnych).<br/><br/>
W 1964 obiekt przejęło na dziesięć lat nowo powstałe Biuro Obrotu Maszynami i Surowcami (BOMIS), zajmujące się zbytem materiałów niepełnowartościowych, nienormatywnych i ponadnormatywnych. W 1965 zorganizowano wystawę „XX lat polskiego przemysłu okrętowego” – z częścią plenerową na Wyspie Młyńskiej. Powodzenie wystawy spowodowało bezskuteczne starania Stoczni Gdańskiej o wydzierżawienie obiektu od BOMIS-u (między innymi z propozycją umieszczenia tu Muzeum Stoczni). <br/><br/>
Następnie obiekt był wykorzystywany przez BOMIS w celach magazynowych, wystawowych (na przykład 8–10 XII 1966 została tu zorganizowana Nadmorska Giełda Towarowa, reklamowana jako miejsce, gdzie można kupić zarówno holownik rzeczny „Śmiały”, jak i brokat), oraz handlowych (przez wiele lat między innymi sklep materiałów i podzespołów niepełnowartościowych, głównie z branży elektronicznej), jako dyskoteka, miejsce spektakli teatralnych (w 1980 [[TEATR WYBRZEŻE | Teatr Wybrzeże]] wystawił ''Sprawę Dantona'' [[PRZYBYSZEWSKA STANISŁAWA, dramatopisarka | Stanisławy Przybyszewskiej]] w inscenizacji [[WAJDA ANDRZEJ, reżyser, honorowy obywatel Gdańska | Andrzeja Wajdy]]), do 1992 działały Pewex i salon gier. Przejęty przez Zrzeszenie Prywatnego Handlu i Usług w Gdańsku, po wewnętrznej przebudowie według projektu Elżbiety Piątkowskiej-Ratajczak z Zakładu Architektury Morskiej i Przemysłowej [[WYDZIAŁ ARCHITEKTURY POLITECHNIKI GDAŃSKIEJ | Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej]], mieścił trzypoziomowy dom handlowy (powierzchnia użytkowa: 2300 m², powierzchnia handlowa: 1489 m², 72 stoiska handlowe), otwarty 12 II 1994. W przyziemiu powstał skansen archeologiczny, prezentujący niektóre odkrycia z badań prowadzonych od 1991 (żarna i „leżak”). 6 XII 2004 otrzymał specjalną iluminację (32 projektory). W początkach września 2016 kupcy zrezygnowali z dzierżawy (brak klientów – w ostatnim roku czynne były tylko 24 boksy). 19 XII 2016 obiekt przejęło [[MUZEUM HISTORYCZNE MIASTA GDAŃSKA | Muzeum Historyczne Miasta Gdańska]] (Muzeum Gdańska), które 23 VII 2021 otworzyło tu swój oddział: Muzeum Bursztynu. <br/><br/>
'''Obiekty towarzyszące'''. Historycznemu Wielkiemu Młynowi towarzyszyły inne budowle. Między 1391 a 1407 wybudowano na wschód od niego spichlerz (obecnie ul. Rajska 2), obejmujący oba brzegi Kanału Raduni – w 1407 określony jako korn, w 1418 kornhus, obecnie błędnie zwany Małym Młynem. Przebudowany w XV wieku: elewacja południowa została przelicowana, wschodnia ściana szczytowa wzmocniona masywnymi przyporami. W XVIII wieku wykonano we wnętrzu podmurówkę z odsadzką, zapewne dla wzmocnienia stropu. W końcu XIX wieku wykuto prostokątne otwory okienne i drzwiowe o nadprożach wzmocnionych stalowymi belkami. Zniszczony w 1945, po odbudowie pozbawiony gotyckiej fasady wschodniej; dach otrzymał zbyt wysoką więźbę. Od 9 XII 1967 w posiadaniu [[POLSKI ZWIĄZEK WĘDKARSKI OKRĘG GDAŃSK | okręgu gdańskiego Polskiego Związku Wędkarskiego]], tzw. „Dom Wędkarza”.<br/><br/>
Ponadto przy obecnym [[SKWER HEWELIUSZA | skwerze (placu) Heweliusza]] funkcjonował, zapewne już od XIV wieku, dwór młyński z cieślarnią. W XVII wieku powstał przy nim dom cechowy młynarzy (Mühlergewerkshaus), w 1754 wybudowany na nowo, w 1894 (z powodu budowy nowej siedziby [[PAŃSTWOWA RZEMIEŚLNICZA SZKOŁA DOKSZTAŁCAJĄCA | Państwowej Rzemieślniczej Szkoły Dokształcającej]]) przeniesiony na Wyspę Młyńską, w niewielkiej odległości od Wielkiego Młyna. Dom cechowy został zniszczony w 1945. W latach 1960–1962 Wyspa Młyńska była wykorzystywana jako letnia kawiarnia pod płóciennym dachem, prowadzona przez Gdańskie Zakłady Piekarnicze; w 1962 ustawiono tu obiekt towarzyszący wystawie „Polska na morzu 1945–1962”: nadbudówkę statku – mostek kapitański. Po zamknięciu wystawy nadbudówka stała niewykorzystana, od lutego 1964 mieściło się w niej studio nagrań na płytach pocztówkowych, uruchomione przez Spółdzielnię Inwalidów „Rozwój”. Mostek kapitański zdemontowano w październiku 1969, w 1970 w jego miejscu uruchomiono letnią kawiarenkę Pod Gwiazdami. W 1997 odbudowano dom cechowy (jako dwukondygnacyjną restaurację Dom Młynarza, połączoną z funkcją hotelarską). {{author: BŚ}} {{author: MrGl}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Przestrzeń miasta]]