Tekst źródłowy strony PRZEWODNIKI PO GDAŃSKU

{{web}}
[[File:1_przewodnik.jpg|thumb| Matthias Gotthilf Löschin, ''Danzig und seine Umgebungen'', Danzig 1860]]
[[File:1_Wilhelm_Ferdinand_Zernecke.jpg|thumb|Wilhelm Ferdinand Zernecke, ''Neuester Wegweiser durch Danzig und dessen Umgegend'' (wydanie z 1843)]]
[[File:3_przewodniki.jpg|thumb|Józef Zawirowski, Brunon Mionskowski, Bronisław Gaweł, fotografie Roman Wyrobek, ''Przewodnik po Gdańsku'', Gdańska Macierz Szkolna, 1939]]
[[File:4_przewodniki.jpg|thumb|Franciszek Mamuszka, ''Pobrzeże Gdańskie'', Warszawa 1951]]
[[File:5_przewodniki.jpg|thumb|''Poznajemy Gdańsk'', opracowali, Stanisław Idzik, Zofia Lindowska, Bolesław Polskowski, Henryk Radowicz,  Czesław Skonka, Zygmunt Żukowski, Gdynia 1960 ]]

'''PRZEWODNIKI PO GDAŃSKU'''. Bibliografia Gdańska do 1985 odnotowała 168 wydawnictw tego typu dotyczących samego miasta, jego poszczególnych dzielnic czy uzupełnionych informacjami o najbliższej okolicy, głównie o kurorcie w Sopocie. Po 1960 dużym zainteresowaniem turystów cieszyły się zarówno przewodniki po terenie całego Trójmiasta, jak i po dawnym [[WOJEWÓDZTWO GDAŃSKIE | województwie gdańskim]]. W 2019 ich liczbę wraz z wieloma reprintami ocenia się na około 200.<br/><br/>
Pierwszą publikacją o charakterze informatora dla turystów i miłośników Gdańsku w układzie rzeczowych haseł, kilkakrotnie wznawianym, była praca zasłużonego pedagoga i badacza przeszłości miasta [[LÖSCHIN MATTHIAS GOTTHILF, historyk, honorowy obywatel Gdańska, były patron ulicy | Matthiasa Gotthilfa Löschina]] ''Danzig und seine Umgebungen'' (''Gdańsk i jego okolice'', 1828, 1836, 1853, 1860). Kolejne jej wydania były wzbogacane o nowe hasła, a te istniejące poszerzano o dalsze informacje o charakterze historycznym. Inny układ i charakter miała praca urzędnika miejskiego, literata, działacza społecznego [[ZERNECKE WILHELM FERDINAND, radca, kamlarz | Wilhelma Ferdinanda Zerneckego]] ''Neuester Wegweiser durch Danzig und dessen Umgegend'' (''Najnowszy przewodnik'' [dosł. drogowskaz] ''po Gdańsku i jego okolicy'', 1843, wydanie polskie: ''Cały Gdańsk za dwadzieścia srebrnych groszy'', 2010). Zawierała ona 535 haseł rzeczowych w układzie alfabetycznym, przedstawiających informacje o najważniejszych zabytkowych oraz współczesnych autorowi obiektach w mieście, o wydawanej prasie, o wielu osobach z jego przeszłości. Informacje dotyczące lat po 1814 były uzupełniane danymi statystycznymi.<br/><br/>
Dla historyka badającego dzieje XIX-wiecznego Gdańska przewodniki Matthiasa Gotthilfa Löschina i Wilhelma Ferdinanda Zerneckego są cennym źródłem historycznym. W 2. połowie XIX wieku wzorem innych miast europejskich i niemieckich przewodniki zmieniły swój charakter i układ. Wydawnictwa typu leksykon zastępowano publikacjami dla turystów zwiedzających miasto, układ haseł dostosowywano do tras, którymi spacerowali. Prekursorem stała się 120-stronicowa praca anonimowego autora, opublikowana w 1861 przez wydawnictwo [[KAFEMANN AUGUST WILHELM, drukarz | Augusta Wilhelma Kafemanna]], ''Illustrierter Führer durch Danzig und seine Umgebungen'' (''Ilustrowany przewodnik po Gdańsku i jego okolicach''), do 1940 mająca 10 wydań. Początkowo była ona ilustrowana rysunkami, po 1900 – fotografiami gdańskich obiektów. Terminem „okolice” określano dzisiejsze przedmieścia Gdańska. Skromniejszy objętościowo był przewodnik Alberta Rudolpha ''Neuer Führer durch Danzig und Umgegend'' (''Nowy przewodnik po Gdańsku i jego okolicy'', 1882, wznawiany 1885, 1887, 1889). Na przełomie XIX i XX wieku na rynku wydawniczym dominowały przewodniki po Gdańsku, [[OLIWA | Oliwie]] i Sopocie literatki i znawczyni dziejów miasta [[PÜTTNER JOHANNA AUGUSTINA ELISE, pisarka | Johanny Augustiny Elisy Püttner]]. Najpopularniejszym z nich był ''Danzig, ehemalige Freie Reichs- und Hansestadt, jetzt Hauptstadt der Provinz Westpreußen'' (''Gdańsk, dawne Wolne Miasto królewskie i hanzeatyckie, obecnie stolica prowincji Prusy Wschodnie'', 1888, 1894, 1899, 1901, 1906). Autorka proponowała turyście najbardziej interesujące trasy, informacje o poszczególnych obiektach zawierały dużo wiadomości z historii, mówiły też o ich współczesnej roli. Inny przewodnik jej autorstwa: ''Jäschkenthal und der Johannisberg bei Danzig'' (1890) ukazał się w polskim wydaniu w 2015 pod tytułem ''Jaśkowa Dolina i Góra Jana nieopodal Gdańska''. Po 1901 przewodniki były bogato ilustrowane zdjęciami, dołączano do nich aktualne plany miasta i jego dzielnic. Wydawane były przez zasłużoną dla Gdańska oficynę Augusta Wilhelma Kafemanna, dla historyka jej publikacje mają dużą wartość dokumentalną.<br/><br/>
Typowymi merkantylnymi edycjami były publikowane na przełomie XIX i XX wieku przez gdańskie i niemieckie oficyny liczne przewodniki z bardzo ogólnymi informacjami o mieście i jego zabytkach. Na wzmiankę zasługuje tu opracowany i firmowany przez Zarząd Miasta ''Führer durch Danzig'' (''Przewodnik po Gdańsku'', 1910, 1911, 1912, 1914). Wydawano też przewodniki po gdańskich kurortach [[WESTERPLATTE | Westerplatte]] i [[BRZEŹNO | Brzeźno]], np. ''Westerplatte. Ostseebad'' (''Westerplatte. Kąpielisko bałtyckie'', 1900 i 1912), Gustava Feyerabenda ''Ostseebad Brösen'' (''Kąpielisko bałtyckie Brzeźno'', 1899 i 1901), ''Oliva. Luftkurort'' (''Oliwa. Uzdrowisko klimatyczne'', 1924). Wiele dalszych o różnym poziomie merytorycznym i edytorskim ukazało się w języku niemieckim do 1945, wśród nich należy wymienić Antona Bertlinga ''Illustrierter Führer durch Danzig und Westpreußen'' (''Ilustrowany przewodnik po Gdańsku i Prusach Wschodnich'', 1911, 1920, 1924), Richarda Hartwiga i [[DOMANSKY WALTER, pastor, publicysta | Walthera Domansky’ego]] ''Wanderbuch der Danziger Neuesten Nachrichten'' (1914), zredagowany przez pisarza [[LANGE CARL, publicysta, poeta, tenisista, działacz sportowy | Carla Lange]] ''Kleiner Führer durch die Freie Stadt Danzig'', (1923), [[MEYER HANS BERNHARD, pisarz, artysta malarz | Hansa Bernharda Meyera]] ''Danzig'' (1939). Po 1933 pojawiły się również wydawnictwa o antypolskim nastawieniu, np. autorstwa Hansa Strohmengera i inne, a także znanego badacza dziejów i kultury Gdańska [[SCHWARZ FRIEDRICH, dyrektor Biblioteki Miejskiej | Friedricha Schwarza]] ''Danzig: Führer durch Stadt und Umgebung'' (''Gdańsk: przewodnik po mieście i okolicy'', 1936).<br/><br/>
W omawianym okresie ukazało się także kilka kompetentnych przewodników w języku polskim, przeznaczonych dla polskich turystów oraz dla Polaków osiadłych tu po 1920. Na trwałe zapisały się w gdańskiej literaturze krajoznawczej prace wydawane przez księdza [[KRUSZYŃSKI TADEUSZ, ksiądz katolicki, historyk sztuki | Tadeusza Kruszyńskiego]] ''Przewodnik po Gdańsku i okolicy'' (1914), księdza [[KANTAK STEFAN KAMIL JULIUSZ, ksiądz, publicysta, historyk | Kamila Kantaka]] ''Ilustrowany przewodnik po Gdańsku i okolicy'' (1921), wybitnego polskiego krajoznawcy Mieczysława Orłowicza ''Przewodnik po Gdańsku, Oliwie i Sopotach z planem miasta'' (1921, 1928) oraz wydany przez [[GDAŃSKA MACIERZ SZKOLNA (1921–1939) | Gdańską Macierz Szkolną]] autorstwa Józefa Zawirowskiego ''Przewodnik po Gdańsku'' (1929, 1932, 1939; wydanie uzupełnione 1939 z [[GAWEŁ BRONISŁAW, nauczyciel w Gimnazjum Polskim | Bronisławem Gawłem]]). Kilka z nich zostało po 1990 wydane ponownie przez prywatnych edytorów w formie reprintów.<br/><br/>
Po II wojnie światowej korzystano początkowo z przedwojennych polskich wydawnictw. Nowością było opublikowanie przez [[KILARSKI JAN, pedagog, krajoznawca, patron gdańskiej ulicy | Jana Kilarskiego]] ''Gdańsk miasto nasze: przewodnik po starym i nowym'' (1947), opartego na jego przedwojennej pracy z serii „Cuda Polski – Gdańsk” (1938). Jan Kilarski był też współautorem wydanego wspólnie z Mieczysławem Kuźniakiem ''Poznaj Gdańsk: przewodnik-informator'' (1949). Drukowanie kolejnych przewodników po Gdańsku wznowiono w latach 60. XX wieku. Dominowały wówczas prace [[MAMUSZKA FRANCISZEK, krajoznawca, patron gdańskiej ulicy | Franciszka Mamuszki]], dotyczące miasta i ziemi gdańskiej. Wśród nich: ''Gdańsk i ziemia gdańska'' (1966). Bestsellerem był wydany w 1968 przewodnik z tekstem [[JANUSZAJTIS ANDRZEJ, fizyk, popularyzator wiedzy o Gdańsku, honorowy obywatel Gdańska | Andrzeja Januszajtisa]] i rysunkami satyrycznymi [[JUJKA ZBIGNIEW, karykaturzysta, dziennikarz | Zbigniewa Jujki]] ''Z uśmiechem przez Gdańsk'' (1968), wznowiony i uzupełniony w 2003. Z innych na uwagę zasługują prace historyka sztuki Lecha Krzyżanowskiego ''Gdańsk, Sopot, Gdynia, przewodnik'' (1970 i 1973) oraz zasłużonych przewodników turystycznych Kazimierza Małkowskiego i [[PODGÓRCZYK STANISŁAW | Stanisława Podgórczyka]] ''Przewodnik po Trójmieście. Gdańsk, Sopot, Gdynia'' (1974 i 1979).<br/><br/> Po 1990 rynek wydawniczy oferował turystom zdezaktualizowane reprinty przedwojennych przewodników oraz tworzone na zasadzie kompilacji publikacje merkantylnych gdańskich wydawnictw. Ich zaletą były edycje obcojęzyczne. Rarytasem stały się monotematyczne edycje: [[LITWIN JERZY, dyrektor Centralnego Muzeum Morskiego | Jerzego Litwina]] ''Morskie zabytki Gdańska'' (1999) i miasto widziane oczyma historyka sztuki: [[FRIEDRICH JACEK, dyrektor Muzeum Narodowego w Gdańsku | Jacek Friedrich]] ''Gdańsk'', seria: „Miasto dla ciekawych” (2006). {{author: MrGl}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Życie miasta]]