Tekst źródłowy strony ORGANY OLIWSKIE

{{paper}}
[[File:Oliwa organy.jpg|thumb|Małe organy oliwskie, 1959]]
[[File:Organy_oliwskie.JPG|thumb|Organy oliwskie]]
'''ORGANY OLIWSKIE''', instrument w  [[KOŚCIÓŁ TRÓJCY ŚWIĘTEJ | kościele (archikatedrze) Trójcy Świętej]]. Składa się z dużych organów w zachodniej części nawy głównej, organów chórowych w południowym skrzydle transeptu i pozytywu w arkadzie pomiędzy nawami główną i północną. Najstarsze organy chórowe w południowym skrzydle transeptu zbudował w 1680 Johann Georg Wulff, w miejsce instrumentu z roku 1603 (dzieło Christiana Neumanna), zniszczonego (wywiezionego do Skokloster?) w czasie wojen szwedzkich. Z inicjatywy opata [[RYBIŃSKI JACEK JÓZEF, opat oliwski, patron gdańskiej ulicy | Jacka Rybińskiego]] przebudowane w latach 1759–1760 przez [[WULFF JAN WILHELM, organmistrz | Johanna Wilhelma Wulffa]]. Instrument miał 14 rejestrów, pulpit z ręczną i nożną klawiaturą, prospekt ozdobiony rzeźbami. W 1874 odrestaurowany przez [[SCHURICHT CARL GOTTHILF JULIUS, budowniczy instrumentów | Carla Gotthilfa Schurichta]]. Duże organy ufundował opat Jacek Rybiński, zbudował zaś Johann Wilhelm Wulff w okresie 1763–1788. W zbudowanych przez niego wielkich organach widoczne są inspiracje z trzyletniej podróży rozpoznawczej, w którą wysłały go władze klasztoru: organów Josepha Gablera z bazyliki św. Marcina w Weingarten (Wirtembergia), klasztornego kościoła św. Jerzego w Ochsenhausen (Badenia-Wirtembergia) oraz instrumentów mistrza Rieppa z bazyliki św. Aleksandra i Teodora w Ottobeuren (Górna Szwabia).<br/><br/> 
Instrument oliwski przebudował w latach 1790–1793 [[DALITZ FRIEDRICH RUDOLPH, budowniczy organów i fortepianów | Friedrich Rudolf Dalitz]] z polecenia opata [[HOHENZOLLERN-HECHINGEN JOHANN KARL LUDWIG | Johanna Karla Hohenzollerna-Hechingena]]. Rokokowy prospekt, dzieło klasztornego warsztatu snycerskiego (Joseph Gross, Alanus, czyli Martin Trost), ozdobiony był ornamentami, postaciami oraz czynnymi do dzisiaj ruchomymi elementami (aniołowie grający na instrumentach, putta poruszające dzwoneczkami, gwiazdy, słońca, czyli tzw. orkiestra anielska). Instrument zawierał 5100 piszczałek w 83 rejestrach, trzy manuały (Hauptwerk, Oberwerk, Kronwerk) i pedał (Pedal), trakturę mechaniczną. Wolnostojący stół gry (Spieltisch) umieszczony został na środku empory i był pierwszym tego typu w Europie północno-wschodniej. Piszczałki prospektowe umieszczone były półeliptycznie na zachodniej emporze nawy głównej, w kilku kondygnacjach, wokół owalnego okna. Największe piszczałki wysunięto przed emporę. Dopływ powietrza następował z 14 miechów klinowych obsługiwanych przez czterech–siedmiu kalikantów. W tym czasie (i przez następnych około 100 lat) były to największe organy w Europie i prawdopodobnie na świecie.<br/><br/> 
Niszczejący po kasacie [[KLASZTOR CYSTERSÓW W OLIWIE | klasztoru cystersów]] instrument przebudował w latach 1863–1865 Friedrich Wilhelm Kaltschmidt ze Szczecina, tworząc nową mechanikę pulpitu i wiatrownic. W  1934 [[GOEBEL JOSEPH, organmistrz | Joseph Goebel]] uzupełnił zarekwirowane (1917) cynowe piszczałki organów chórowych, przestroił obydwa instrumenty, zbudował trakturę elektryczno-pneumatyczną, zastąpił miechy dmuchawą, zainstalował nowy pulpit, do którego przyłączył także organy chórowe (razem 6800 piszczałek w 101 rejestrach).<br/><br/>
W 1945 zdewastowane, częściowo naprawione, większej naprawy dokonał w 1955 Wacław Biernacki. W okresie 1966–1968 Zygmunt Kamiński dokonał gruntownej renowacji i zainstalował nowy pulpit. W łuku arkady pomiędzy nawami główną i północną zbudował pozytyw organowy. Po ponownym przyłączeniu do głównego pulpitu organów chórowych cały instrument liczył 7876 piszczałek w 110 rejestrach. W latach 2000–2004 przeprowadzono gruntowną renowację prospektu (Zdzisław Mollin), przebudowano organy chórowe (obecnie 17 rejestrów), dodano nowy stół gry z elektroniczną matrycą, traktura elektro-pneumatyczna. Od 1958 służą corocznemu Międzynarodowemu Festiwalowi Muzyki Organowej. Podczas renowacji (2009–2011) odkryto, że większość piszczałek głównego instrumentu jest oryginalna (wcześniej uważano, że poza prospektem zostały wymienione na nowsze). {{author: AK}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Życie miasta]]