Tekst źródłowy strony SĄDOWNICTWO W GDAŃSKU

{{paper}}
[[File:Sądownictwo_w_Gdansku.jpg|thumb|Ścięcie 7 III 1650 przed Dworem Artusa Gotfrieda Ibschera, Theofila Gitiusa oraz Wilhelma Schrödera, przedstawicieli gdańskiej „złotej młodzieży”, oskarżonych o gwałt i zabicie kobiety z plebsu (poniżej fontanny Neptuna widać trzy trumny); drzeworyt zdobiący broszurę biorącego udział w procesie pisarza sądowego Ludwika Knausta, ''Totenlied dreier in Danzig anno 1650 enthaupteten Jünglinge'']]
[[File: Eva_Beyers.jpg |thumb| Druk ku przestrodze z 1664, opisujący proces prostytutki Evy Beyers, obwożonej w wozie po ulicach Gdańska, ukamienowanej, porzuconej na śmierć w rowie]]
[[File:2_Sadownictwo.jpg|thumb|Budynek „starego” sądu w [[RATUSZ STAREGO MIASTA| Ratuszu Starego Miasta]] przy ul. Korzennej, obok budynek „nowego” sądu, [[GOTTHEIL, rodzina | Julius Gottheil]], [[GRETH JULIUS GOTTHARD BENIAMIN | Julius Gotthard Greth]], 1834]]
[[File: Gottlieb_Robert_Dahms.jpg|thumb|Gottlieb Robert Dahms ''Ratusz Starego Miasta i gmach nowego sądu'', olej na płótnie, 1873–1883]]
[[File: Gmach_sądu.jpg | thumb| Gmach sądu przy Neugarten 30/34 (ul. Nowe Ogrody)]]
[[File:4_Sądownictwo.jpg|thumb|Gmach sądu przy Neugarten 30/34 (ul. Nowe Ogrody), 1913]]
[[File:5_Sadownictwo.jpg|thumb|Sala Sądu Przysięgłych w gmachu sądu przy Neugarten 30/34, 1913]]




'''SĄDOWNICTWO W GDAŃSKU'''. Jego organizacja ewoluowała wraz ze zmianą ustroju miasta i państwa, w którego granicach działało, oraz jego prawa sądowego. Według dwóch pierwszych kryteriów można wyróżnić kilka okresów w dziejach wymiaru sprawiedliwości. Pierwszy, datowany na X–XIII wiek, łączy się z istnieniem monarchii patrymonialnej i zasady, według której władza sądzenia należy do króla lub księcia. Tak było też w Gdańsku, który w XIII wieku stał się siedzibą książąt dzielnicowych ([[SOBIESŁAWICE | Sobiesławice]]), orzekających osobiście lub za pośrednictwem urzędników, występujących również jednoosobowo. Niektóre sprawy rozstrzygano kolegialnie, wywołując przed sąd wiecowy z udziałem mieszkańców osady. Powinności sądowe wykonywano jednak także w znacznie mniej okazałych miejscach niż dwór księcia i centralne punkty miasta. Jednym z nich były karczmy. <br/><br/> 
Drugi rozdział historii gdańskiego sądownictwa zapoczątkowały przywileje lokacyjne, najpierw (rządy księcia [[ŚWIĘTOPEŁK | Świętopełka]]) dla miasta na [[PRAWO LUBECKIE | prawie lubeckim]] ([[STARE MIASTO | Stare Miasto]]), obowiązującym do lat 40. XIV wieku, a następnie na [[PRAWO CHEŁMIŃSKIE | prawie chełmińskim]] ([[GŁÓWNE MIASTO | Główne Miasto]]). Oba porządki prawne przewidywały kolegialne organy sądowe: prawo lubeckie – kolegium rajców (znana była mu też instytucja sądu wiecowego mieszczan), natomiast prawo chełmińskie – sąd radziecki ([[RADA MIEJSKA | Rada Miejska]]) oraz ławę (hipoteza o ich istnieniu już przed rokiem 1332, pierwsza udokumentowana informacja z 1350 – poświadczenie przez Ławę Głównego Miasta aktu sprzedaży nieruchomości). Status wymiaru sprawiedliwości traktowano jako ustrojową gwarancję samorządności miast, które równocześnie uzyskały osobowość prawną. W Gdańsku powstały sprzyjające warunki gospodarcze i polityczne dla niezależnego, ale i nowoczesnego sądownictwa (pozyskanie kluczowych przywilejów królewskich i ich utrzymanie w następnych stuleciach). Pierwotnie rady i ławy mogły pochodzić z wyboru, a urząd sołtysa-sędziego nie zawsze był dziedziczny i dożywotni. W późniejszych latach odstąpiono od tej zasady. Przedstawiciele patrycjatu zmonopolizowali obsadę urzędu ławnika, doprowadzając do przejęcia kompetencji jego wyboru przez Radę Miasta (od XIV wieku). <br/><br/>
W strukturze sądów od końca XIII wieku do schyłku XVIII wieku główne miejsce zajmowały: sąd ławniczy, jako organ I instancji dla większości spraw karnych i cywilnych, oraz sąd radziecki, pełniący przede wszystkim rolę sądu II instancji oraz orzekający w wąskiej grupie spraw jako I instancja (przestępstwa przeciwko miastu, spory między cechami, sprawy związane z nieruchomościami i podziałem spadków oraz prowadzeniem ksiąg dłużniczych, a także zatwierdzanie ugód). Na mocy kolejnych przywilejów królewskich Rada poszerzyła władzę sądową na sprawy morskie oraz niektóre typy spraw handlowych. W skład sądu radzieckiego wchodził burmistrz i rajcy, a w wypadku ławy: sołtys-sędzia oraz 12 (początkowo – dziewięciu) ławników. Poszczególne sprawy ławnicy rozpoznawali w kompletach trzy- lub pięcioosobowych. Ze względu na rodzaj rozstrzyganych spraw sąd ławniczy obradował w różnym trybie. Najbardziej znane jego formy to: regularny sąd ławniczy, zbierający się raz na dwa tygodnie (orzekający zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych, które później przeszły do sądu kryminalnego), sąd gajony obradujący tylko trzy razy w roku oraz sąd kryminalny rozstrzygający o przestępstwach. Część spraw, z racji ich specyfiki, poddawano osądowi na nadzwyczajnych sesjach sądu ławniczego (między innymi sprawy cywilne z udziałem obcych kupców oraz osób złapanych na „gorącym uczynku”). Ława pełniła także funkcje administracyjne, w księgach ławniczych rejestrowano m.in. zawierane w mieście umowy. <br/><br/>
Ze względu na istnienie do połowy XV wieku na terenie Gdańska kilku ośrodków (Główne Miasto, Stare Miasto, [[MŁODE MIASTO (Jungstadt) | Młode Miasto]],  [[OSIEK | Osiek]]) liczba ław i rad była większa. Sytuacja uległa zmianie wraz ze scaleniem odrębnych dotychczas jednostek organizacyjnych miasta (w 1457 roku pozostały tylko ławy Głównego i Starego Miasta). Miejscem rozpoznawania przez sąd ławniczy spraw o przestępstwa były sale sądowe w obu ratuszach, jednak o części najpoważniejszych zarzutów orzekano na przedprożu [[DWÓR ARTUSA | Dworu Artusa]], a od 1471 wewnątrz tego budynku, w którym odbywały się także sądy gajone. W XV wieku ławnicy zajęli jedną z bocznych sal Dworu Artusa, a w latach 1549 oraz 1713 (kolejno) sąsiadujące z Dworem dwie kamienice, nazywane odpowiednio: Starym i Nowym Domem Ławników. Ulokowano tam kancelarię ławy, jej archiwum, a także miejsce części posiedzeń sądowych w sprawach cywilnych. Stopniowe zwiększenie liczby rozpoznawanych spraw spowodowało, że rozprawy zwoływano codziennie przez sześć dni w tygodniu (Główne Miasto) oraz dwa razy w tygodniu (Stare Miasto). Akta sądowe przechowywano w specjalnych pomieszczeniach ratuszów, a następnie także w [[KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ | kościele św. Katarzyny]]. Natomiast Rada Miejska, występując jako organ sądowy, obradowała przede wszystkim w Sali Czerwonej Ratusza. <br/><br/> 
Obok sądu ławniczego i sądu radzieckiego jako sądy kolegialne zaczęły działać także sądy szczególne, w tym charakterystyczny dla Gdańska [[SĄD WETOWY | sąd wetowy]]. Wymiar sprawiedliwości sprawowano również w formie sądów jednoosobowych –  sołtys, burmistrz, burgrabia. W czasie zajęcia Gdańska przez Krzyżaków uprawnienia sądowe wykonywał komtur ([[KOMTURSTWO GDAŃSKIE | komturstwo]]), rozpoznając sprawy o najpoważniejsze przestępstwa, tzw. zbrodnie główne, w tym zdradę, zabójstwo, rabunek, podpalenie, ale także przestępstwa popełnione na drodze oraz związane z prawem brzegowym. Zakon krzyżacki pobierał 2/3 z opłat i kar sądowych. Od wyroków sądów gdańskich możliwe było odwołanie, najpierw do sądu wyższego prawa niemieckiego w Chełmnie, a w późniejszych latach do sądu wyższego w Toruniu (decydowała o tym lokacja na prawie chełmińskim). Część skarg rozpoznawał też burgrabia. W 2. połowie XV wieku sądem odwoławczym w ważniejszych sprawach poddanych jurysdykcji Rady stała się Asesoria – sąd królewski. Gdańsk uzyskał także inne szczególne przywileje sądowe: w 1457 prawo Rady do pełnienia funkcji sądu w sprawach morskich (obejmowały one nie tylko sprawy kapitana, załogi, awarii i własności statku, ale także budowy statku, losów frachtu oraz kwestie ubezpieczenia), a w 1472 wykluczenie prawa do apelacji do sądów królewskich w sprawach dotyczących długów mieszkańców Gdańska. <br/><br/> 
Specyfika gdańskiego sądownictwa miejskiego polegała między innymi na tym, iż na terenie miasta obowiązywało początkowo kilka porządków prawnych: prawo chełmińskie, lubeckie (podgrodzie oraz kantor kupców z Lubeki) i polskie (osada Osiek). W kolejnych stuleciach główne miejsce zajęło prawo chełmińskie, już jako prawo powszechne, częściowo na potrzeby miasta zmodyfikowane i uzupełnione. Zmianom podlegało również ustawodawstwo miejskie, występujące w formie [[WILKIERZE | wilkierzy]] i ordynacji, zawierających także przepisy prawa procesowego i wekslowego (1701). Systematycznej modernizacji podlegało prawo handlowe, morskie i porządkowe (między innymi wilkierz z 1761). <br/><br/>
Wykonanie wielu kar orzeczonych przez sądy gdańskie odbywało się publicznie: część skazanych ścinano na Długim Targu (znaczniejsi obywatele miasta) lub w miejscu obecnej Bramy Wyżynnej, a karę pręgierza wykonywano między innymi na Targu Węglowym, na którym kilkakrotnie dokonano też spalenia na stosie (w Gdańsku sądy skazywały na taką karę bardzo rzadko, w latach 1558–1783 tylko 14 przypadków). Egzekucje wykonywano również poza obwarowaniami miasta ([[SZUBIENICA | szubienica]]). W ten sposób kończyły się wszystkie słynne procesy, w tym przeciwko korsarzom napadającym na statki kupieckie (między innymi w 1458 i 1588) oraz uczestnikom zamieszek i rozruchów uznawanych za przestępstwo zdrady (między innymi w 1457 [[BUNT KOGGEGO 1456 | bunt Koggego]]). Na terenie Gdańska funkcjonowały również niewielkie w tym czasie, z racji obowiązującego systemu kar, więzienia (ciemnice), w tym w ratuszach [[RATUSZ GŁÓWNEGO MIASTA| Głównego]] i [[RATUSZ STAREGO MIASTA | Starego Miasta]] oraz w [[BRAMA KOTWICZNIKÓW | Baszcie Kotwiczników]] nad Motławą. <br/><br/> 
Charakterystyczną cechą funkcjonowania sądów w Gdańsku był wielowiekowy spór o tryb obsady urzędu ławnika. Patrycjusze wprowadzili system faktycznej kooptacji, powodując, iż w ławie zasiadały wybierane przez rajców, powiązane z nimi rodzinnie osoby. Decydowali także o pozasądowych uprawnieniach ławników, takich jak noszenie ubrań z luksusowych materiałów, przejazd karocami i powozami, pierwsze miejsce w ławach kościelnych, a od 1592 wynagrodzenie za pełnienie urzędu. Oponentami tych praktyk byli rzemieślnicy i kupcy, zmierzający do poprawy swojej pozycji politycznej oraz bycia sądzonym przez równych sobie. Rada Miejska skutecznie niweczyła realizację postulatów zmiany ordynacji wyborczej, pomimo zgłaszanych w tej sprawie postulatów w trakcie buntów i zamieszek. Nie zważano również na skargi do sądów królewskich, a nawet na osobiste angażowanie się monarchy (w związku z jednym z owych sporów do Gdańska przybył w 1520 król polski Zygmunt Stary). Członkowie Rady stosowali korzystną dla siebie interpretację prawa i wyroków sądów zwierzchnich i utrudniali zapoznanie się z pełną treścią obowiązującego w Gdańsku prawa publicznego, będąc gotowymi poddać się nawet dotkliwym karom finansowym za niedokonanie stosownej nowelizacji ordynacji. W tym celu wykorzystywali polityczny i prawny kunszt. Atrybut ten z kolei stał się powodem zarzutu o nadmierną i wykorzystywaną w partykularnych celach „uczoność” członków Ławy. <br/><br/> 
Trzeci okres jurysdykcji sądów w Gdańsku rozpoczął się w 1793, kiedy wszedł on w skład Prus. Miejskie instytucje wymiaru sprawiedliwości (Rada, Ława, ale także sąd sędziego – jednoosobowy) zastąpiono systemem powszechnych sądów państwowych, wprowadzając częściowo nowe prawo sądowe (Landrecht z 1721 – przepisy postępowania karnego). Równocześnie utrzymano jednak moc kilku dotychczasowych regulacji, miedzy innymi prawa chełmińskiego i wilkierza z 1761 oraz ordynacji wekslowej (z tego powodu początkowo w Gdańsku nie obowiązywało Pruskie Prawo Krajowe z 1794 normujące prawo cywilne). W 1793 powołano miejski sąd państwowy (Sąd Miejski) urzędujący przy Langer Markt 43 (Długi Targ), obejmujący swą właściwością sprawy karne i cywilne (z wyłączeniem spraw z udziałem Skarbu Państwa). W jego skład wchodziło 10 radców sądowych i 2 asesorów kupieckich, funkcję kierowniczą sprawował, powoływany przez króla, dyrektor sądu (starszy sędzia). Rok później rozpoczął działalność w tym samym miejscu sąd handlowo-morski, któremu powierzono również prowadzenie spraw rejestrowych (Kolegium Admiralicji i Handlu). Nadal także funkcjonował sąd wetowy. W 1806 siedzibę Sądu Miejskiego przeniesiono do Ratusza Starego Miasta. <br/><br/> Powrót do ustrojowych odrębności nastąpił wraz z proklamowaniem [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1807–1815 | I Wolnego Miasta Gdańska]] (WMG; 1807–1813). Ponownie (1807) wymiar sprawiedliwości powierzono dwunastoosobowej Ławie pod przewodnictwem seniora (reaktywowano już tylko Ławę Głównego Miasta), rozstrzygającej w sprawach cywilnych i karnych nadal między innymi na podstawie prawa chełmińskiego oraz wilkierzy i ordynacji. W 1808 na terenie I WMG zaczął formalnie obowiązywać Kodeks Napoleona, którego włączenie do porządku prawnego w Gdańsku przygotowała Komisja Prawodawcza (faktycznie przepisy tego aktu stosowano od 1809). Kompetencje sądowe w zakresie spraw handlowych i morskich otrzymał Senat (pod tą nazwą funkcjonowała Rada Miejska). Wciąż działał sąd wetowy, a część orzeczeń wydawały również przywrócone sądy jednoosobowe: burmistrza i sędziego (ten ostatni orzekał między innymi w sprawach lokalowych i małżeńskich). Nowo powołanym organem było kolegium apelacyjne, tworzone przez dziewięciu sędziów pochodzących z wszystkich trzech ordynków, obradujące w trzy- lub pięcioosobowym składzie. Przejęło ono względem Ławy funkcję instancji odwoławczej w sprawach cywilnych i karnych, pełnioną wcześniej przez instytucje królewskie. Równolegle rozbudowano administrację sądową. <br/><br/>

W 1814 Gdańsk ponownie znalazł się pod zwierzchnictwem Prus, które w XIX wieku kilkuetapowo reformowały wymiar sprawiedliwości oraz prawo sądowe. W 1814 działał sąd ziemski (powiatowy) miejski, urzędujący ponownie w Ratuszu Starego Miasta (od 1861 też na tyłach Ratusza, przy Weißmönchen-Kirchengasse (ul. Bielańska)), oraz sąd handlowo-morski (Langer Markt 43). W 1848 obok sądu miejskiego i powiatowego wyodrębniono sąd karny z ławą przysięgłych – jego właściwość obejmowała Gdańsk i sąsiednie powiaty (gdański, kartuski, wejherowski), od 1854 w nowym miejscu przy Neugarten 29 (ul. Nowe Ogrody). Wciąż funkcjonował też sąd handlowo-morski. W tym okresie stopniowo ujednolicono także prawo sądowe, moc obowiązującą traciły wilkierze i ordynacje, zastępowane skodyfikowanym prawem Prus, a od  1871 Rzeszy Niemieckiej (w 1851 – pruski kodeks karny, w 1871 – kodeks karny Rzeszy Niemieckiej; w 1815 – pruska ordynacja kryminalna, w 1879 (wejście w życie) – ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej; w 1857 – prawo prowincjonalne Prus Zachodnich (prawo cywilne); w 1861 – kodeks handlowy). <br/><br/> 
Nowe rozwiązania instytucjonalne wprowadzono w 1879, tworząc sąd karny i cywilny z izbą cywilną w Ratuszu Starego Miasta, izbą karną z ławą przysięgłych przy Neugarten 29, z izbą handlową przy Langer Markt 43. Powołano również rejonowy sąd gospodarczy zlokalizowany przy Schäferei 11 (ul. Szafarnia) (zniesiono działający wcześniej sąd morsko-handlowy). W Gdańsku powstał również sąd administracyjny (Ratusz Starego Miasta). W związku z przywróceniem miastu rangi siedziby prowincji (Prusy Zachodnie) utworzono w Gdańsku także sąd ziemski (1878). Zwiększając liczbę jednostek sądowych, przekształcono ich strukturę, ustanawiając miedzy innymi sądy obwodowe – łącznie dziewięć orzekających w kolegialnych składach: sędzia i dwóch ławników, a także sąd okręgowy rozpoznający sprawy z udziałem trzech sędziów i 12 przysięgłych. Zmianom towarzyszyły nowe kodyfikacje prawa cywilnego i handlowego w 1897 – nowy niemiecki kodeks handlowy, w 1900 wszedł w życie  niemiecki kodeks cywilny (BGB). W XIX wieku powstały także nowe budynki sądowe: przy Pfefferstadt (ul. Korzenna) (1822–1827) i przy Weißmönchen-Kirchengasse (ul. Bielańska) oraz więzienia – w pobliżu Ratusza Starego Miasta (zlikwidowane w 1859), a także na Schießstange (ul. Kurkowa) (w 1858, rozbudowane w latach 1902–1904; [[ARESZT ŚLEDCZY W GDAŃSKU | areszt śledczy]]). Przejęły one między innymi zadania związane z aresztem dotychczas wykonywanym w pomieszczeniach Ratusza Głównego Miasta (do 1865) i w Baszcie Kotwiczników (do 1904). Najbardziej okazały gmach wymiaru sprawiedliwości, Sądu Kryminalnego, wzniesiono w okresie 1908–1910 przy Neugarten 30/34. <br/><br/> 
Kolejny okres w dziejach sądownictwa łączył się z ustanowieniem [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 | II WMG]]. Zasady wymiaru sprawiedliwości unormowano w Konstytucji WMG oraz w ustawie z 11 IV 1921. Wśród nich była zasada niezawisłości (zabezpieczona gwarancjami nieusuwalności i dożywotności sprawowanego urzędu – z wyjątkiem ustawowo określonej procedury przeniesienia lub przeniesienia w stan spoczynku na mocy orzeczenia sądowego lub wskutek reorganizacji sądownictwa) oraz zasada wyboru sędziów (wszystkich) przez komisję z udziałem reprezentacji sędziów i adwokatów, a także przedstawicieli [[SENAT II WOLNEGO MIASTA GDAŃSKA 1920–1939 | Senatu]] i [[VOLKSTAG | Volkstagu]] (parlament). Komisję wyposażono też w kompetencje decydowania o awansie i przeniesieniu z powodu zmian organizacyjnych. Szczegółowe rozwiązania dotyczące funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości określono w drodze dostosowania (za pośrednictwem nowelizacji) niemieckiej ustawy z 20 V 1898 o ustroju sądów. Na czele hierarchii sądów powszechnych działał Sąd Najwyższy w Gdańsku, Obergericht (ustawa z 23 IV 1921 – wcześniej funkcjonował tymczasowy Sąd Najwyższy, powołany w drodze rozporządzenia Rady Państwa (Staatsrat: organ powołany 5 III 1920)). W jego skład wchodziły dwa senaty: karny i cywilny, orzekające w obsadach pięcioosobowych, a w wypadku zasad prawnych i rozstrzygania rewizji w sprawach konstytucyjności ustaw – w trybie sesji plenarnej. Działaniami tej instytucji kierował prezydent. Do szerokiej jurysdykcji Sądu przyporządkowano również sprawy z zakresu sądownictwa: administracyjnego i wyborczego. Odgrywał on także rolę Trybunału Stanu i Trybunału Konstytucyjnego. W ramach sądownictwa powszechnego Sąd Najwyższy WMG orzekał jako III i II instancja (względem orzeczeń Sądu Krajowego) oraz jako I instancja w sprawach o zdradę główną i zdradę stanu. Na niższym szczeblu hierarchii zlokalizowano Sąd Krajowy (Landgericht), właściwy zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych, jako sąd II instancji dla orzeczeń sądów grodzkich oraz jako sąd I instancji dla spraw niezastrzeżonych dla pozostałych sądów. Jego siedziba znajdowała się przy Neugarten 30/34. Najniższe miejsce zajmowały cztery sądy grodzkie (Amtsgericht), rozpoznające sprawy karne i cywilne (sądy w Gdańsku, Sopocie, Nowym Stawie i Nowym Dworze Gdańskim). W tym czasie w Gdańsku działały także osobne sądy pracy (w tym także okręgowe sądy pracy), sądy gospodarcze i administracyjne (spod ich jurysdykcji wyłączono sprawy dotyczące statusu obywatela WMG). 
<br/><br/> Sytuacja uległa zmianie po 1933 (przejęcie władzy w Gdańsku przez partię narodowo-socjalistyczną NSDAP oraz wydanie ustawy z 24 VI 1933 o pełnomocnictwach dla Senatu). W porządku prawnym pojawiły się antykonstytucyjne przepisy, między innymi rozszerzające uprawnienia policji do pozbawienia wolności obywateli w trybie aresztu (ustawa z 1933), ustanawiające zakaz zebrań i demonstracji partii opozycyjnych (1936) oraz skierowane przeciwko ludności żydowskiej rozporządzenie o ochronie niemieckiej krwi i niemieckiego honoru (1938), a także antypolskie ustawodawstwo podatkowe. Dokonano również przekształceń bezpośrednio w strukturze wymiaru sprawiedliwości. Zniesiono odrębność sądownictwa administracyjnego, zawężono także drogę sądową. Ograniczone uprawnienia w tym zakresie przejęły sądy powszechne oraz Sąd Najwyższy WMG, w którym utworzono senat do spraw administracyjnych (1935). <br/><br/> 
Wraz z włączeniem Gdańska do III Rzeszy (dekret z 1 IX 1939) uchylono Konstytucję WMG i wprowadzono nowy porządek prawny. Jego organizację sądową tworzyły: sądy powiatowe, sąd krajowy obejmujący obszar rejencji i wyższy sąd krajowy oraz instytucje wojennego i doraźnego wymiaru sprawiedliwości. Jedna z nich – sąd wojenny – 2 X 1939 skazała obrońców Poczty Polskiej (39 osób) na śmierć, kolejnych kierując do obozu koncentracyjnego, gdzie również stracili życie. Proces ten, niezgodny także z ówczesnym prawem niemieckim, zapoczątkował wiele zbrodni sądowych, do których w czasie wojny i okupacji doszło na mieszkańcach Gdańska i okolic. Zmianie uległ status części ludności miasta –  osoby narodowości żydowskiej i cygańskiej uznano za pozbawionych praw bezpaństwowców. Obywatelom polskim oraz gdańszczanom narodowości polskiej zakres przynależnych praw istotnie ograniczono, pozbawiając możliwości wnoszenia w procesie karnym środków odwoławczych oraz oskarżenia prywatnego. Wobec tej grupy społecznej stosowano karę konfiskaty, wprowadzono również przymus pracy i zakaz zajmowania stanowisk urzędniczych, w tym urzędu sędziego. <br/><br/>
Po zakończeniu działań II wojny światowej w 1945 na terenie Gdańska powołano nowe sądy, będące częścią polskiego systemu wymiaru sprawiedliwości. Początkowo były to sądy tworzone na podstawie prawa obowiązującego w II Rzeczypospolitej Polskiej (RP), ustawy z 6 II 1928 (sąd grodzki, sąd okręgowy i sąd apelacyjny). Formalnie apelację gdańską powołano w 1949, faktycznie wyodrębniono już w 1945. Nowo utworzone jednostki sądowe ponowie zajęły budynki przy ul. Nowe Ogrody. Równolegle powołano (jeden z ośmiu w kraju) specjalny sąd karny (na mocy dekretu z 12 IX 1944). Rozwiązanie to miało na celu szybkie, ale praworządne rozstrzygnięcie o odpowiedzialności za zbrodnie wojenne, w latach 1946–1947 na kary śmierci skazano między innymi członków załogi SS obozu koncentracyjnego Stutthof ([[KARA ŚMIERCI W GDAŃSKU 1945–1987 | kara śmierci w Gdańsku 1945–1987]]). W Gdańsku przeprowadzono również jedną z rozpraw przed Najwyższym Trybunałem Narodowym (dekret z 22 I 1946), w której osądzono gauleitera [[FORSTER ALBERT MARIA | Alberta Forstera]] (5–27 IV 1948). <br/><br/> Wyłącznie polityczne, nakierowane na zastraszenie społeczeństwa i usunięcie opozycji, były natomiast powody utworzenia w Gdańsku wojskowego sądu rejonowego (1 z 14 w Polsce). Nie miał on ustawowego umocowania (sądy powołano w trybie rozkazu Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego z 20 I 1946), a większość jego podsądnych stanowiły osoby cywilne (w sądzie w Gdańsku około 65% oskarżonych, tj. około 2055 osób). Instytucja ta istniała do 1955, orzekając o odpowiedzialności nie tylko na podstawie Kodeksu Karnego Wojska Polskiego z 1944, ale także na podstawie dekretów z 16 XI 1945 oraz z 13 VI 1946 ''O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa'' (oba pod tym samym tytułem). <br/><br/> Nowym rozwiązaniem było także wprowadzenie w 1945 roku do sądów powszechnych ławników (skład sędzia i 2 ławników). W takim składzie orzekały wydziały karne sądów okręgowych oraz sądy grodzkie w postępowaniach rehabilitacyjnych (na terenie Pomorza liczba tego typu spraw była znaczna z racji niemieckiej polityki narodowościowej). Systematycznie rósł wpływ spraw – w 1945 do jednego wydziału karnego sądu okręgowego w Gdańsku wpłynęło 76 spraw, w 1950, kiedy funkcjonowało w nim już kilka wydziałów, tylko w jednym z nich rozpoznawano 1185 spraw. Początkowo stanowisko sędziego, z racji problemów kadrowych, objęło wielu adwokatów, radców i notariuszy. Pierwszym prezesem apelacji gdańskiej został [[BAR FRANCISZEK | Franciszek Bar]], powołany na stanowisko w lipcu 1945. Przestał pełnić urząd, podobnie jak część prawników wykształconych w II RP, na przełomie lat 1949–1950, kiedy władze partyjne rozpoczęły masową, negatywną weryfikację sędziów. Towarzyszyła im reforma organizacyjna i zmiana przepisów o ustroju sądów powszechnych (ustawa z 20 VII 1950 nowelizująca przepisy z 6 II 1928), w wyniku której od 1 I 1951 funkcjonowały w strukturze dwustopniowej: sąd wojewódzki i sądy powiatowe, nadal przy ul. Nowe Ogrody. Przeobrażeniu uległa wówczas nie tylko liczba sądów, ale też ich status. Utraciły pozycję trzeciej niezależnej władzy, a zasada niezawisłości sędziowskiej doznała istotnych ograniczeń (proces ten zapoczątkowano już w 1945). W 1975 sądy powiatowe zastąpiono sądami rejonowymi. Pięć lat później w Warszawie utworzono Naczelny Sąd Administracyjny, którego ośrodek zamiejscowy, jeden z pierwszych pięciu w kraju, powstał w 1981 w Gdańsku. W 2003, w wyniku wprowadzenia dwuinstancyjności, przy al. Zwycięstwa 16/17 rozpoczął działalność wojewódzki sąd administracyjny. <br/><br/>
[[File:Budynek Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe.JPG|thumb|Budynek Sądu Rejonowego Gdańsk-Południe]]
Powrót do zasady trójpodziału władz, poprzedzony nowym prawem o ustroju sądów powszechnych (ustawa z 20 VII 1985), łączył się z ponowną reorganizacją sądów, wskutek której w Gdańsku od 1 X 1990 podjął funkcjonowanie Sąd Apelacyjny (ul. Nowe Ogrody 28, początkowo w siedzibie sądu wojewódzkiego przy ul. Nowe Ogrody 30/34). W 1999, znosząc sąd wojewódzki, powołano nowy system powszechnego wymiaru sprawiedliwości z udziałem Sądu Apelacyjnego, Sądu Okręgowego oraz sądów rejonowych. Sąd Apelacyjny mieści się nadal przy ul. Nowe Ogrody 28, Sąd Okręgowy ma siedzibę przy ul. Nowe Ogrody 30/34, tam też zlokalizowano Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe. Część jego wydziałów mieści się też w nowym kompleksie budynków przy ul. 3 Maja 9A. Natomiast drugi sąd rejonowy Gdańsk-Północ funkcjonuje w nowym obiekcie przy ul. Piekarniczej 10. Sądy te działają na podstawie nowej ustawy (27 VII 2001), tworząc rozbudowaną strukturę. Sąd Rejonowy Gdańsk-Północ liczy 13 wydziałów, w tym karne, cywilne, gospodarcze, ksiąg wieczystych i rejestru zastawów oraz Krajowego Rejestru Sądowego. Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe tworzy 12 wydziałów, w tym obok cywilnych i karnych, wydział rodzinny i nieletnich oraz pracy i ubezpieczeń społecznych. W Sądzie Okręgowym sprawy kierowane są do 16 wydziałów, orzekających w I i II instancji, działają w nim również wydziały penitencjarny i wizytacyjny. {{author: AMK}} <br/><br/>
{| class="tableGda"
|- 
|+ Prezesi Sądu Apelacyjnego w Gdańsku 
|- 
| 1945–1949
| [[BAR FRANCISZEK, sędzia | Franciszek Bar]]
|- 
| 1991–1995
| Janusz Ślężak
|- 
| 1995–2003
| [[BONIK KAZIMIERZ, prawnik, sędzia | Kazimierz Bonik]]
|-
| 2003-2007
| Katarzyna Jankowska-Józefiak
|-
| 2007–2011
| Kazimierz Klugiewicz
|- 
| 14 IX 2011 – 1 VII 2017 
| Anna Skupna
|-
| 21 IX 2017 –
| Jacek Grela
|-
| class="authorEgTab" | {{author: AMK}}
|} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Życie miasta]]