Tekst źródłowy strony REFORMACJA

{{paper}}
[[File:1_Reformacja.jpg|thumb|Marcin Luter jako mnich augustiański, autor nieznany, sztych z kroniki [[BORNBACH STENTZEL| Stentzela Bornbacha]], 1522–1526]]
[[File:2_Reformacja.jpg|thumb|Jacob Hegge, zwany Finckenblockiem, obraz olejny z początku XVIII wieku, do 1945 w kościele św. Jana, zaginiony]]
[[File:3_Reformacja.jpg|thumb|Gdański medal na dwustulecie ogłoszenia Wyznania Augsburskiego, Daniel Sievert i Peter Paul Werner, awers z portretem Marcina Lutra, 1730]]
[[File:4_Reformacja.jpg|thumb|Gdański medal na dwustulecie ogłoszenia Wyznania Augsburskiego, Daniel Sievert i Peter Paul Werner, rewers z portretem Jana Husa, 1730]]

'''REFORMACJA. Przyczyny.''' Zainicjowany przez Marcina Lutra w saskiej Wittenberdze ruch odnowy Kościoła, powstały na kanwie krytyki papieskich odpustów i postulatu głoszenia czystego Słowa Bożego, rewizji doktryny i nauczania, sprawowania kultu i liturgii, doprowadził do rozłamu w zachodnim chrześcijaństwie, odbił się szerokim echem w Europie i dotarł także nad Motławę. Gdańsk pozostawał w ścisłych kontaktach handlowych i kulturalnych z krajami Rzeszy, w tym także z Wittenbergą. Od momentu założenia uniwersytetu w Wittenberdze do pojawienia się pierwszych symptomów reformacji w Gdańsku, studiowało tam wielu gdańszczan.<br/><br/>
Radykalizm religijny splótł się w Gdańsku – podobnie jak w Niemczech – z radykalizmem społecznym. Na kryzysową sytuację w Gdańsku wywarła wpływ także sytuacja polityczna, czyli [[OBLĘŻENIE GDAŃSKA W 1520 ROKU | wojna polsko-krzyżacka]] (1519–1521) oraz wojna [[HANZA | Hanzy]] z Danią (1522). Doszła do tego rywalizacja o władzę pomiędzy patrycjatem i pospólstwem oraz rosnące znaczenie tego ostatniego w gdańskim społeczeństwie – warstwy szczególnie podatnej na luterańskie idee; ponadto spory pomiędzy [[RADA MIEJSKA | Radą miasta Gdańska]] a cechami, niezadowolenie plebsu z pogarszającej się sytuacji gospodarczej, antagonizmy narodowościowe (napływ obcych osadników), krach finansów miejskich związany z korupcyjną działalnością niektórych przedstawicieli władzy ([[FERBER EBERHARD, burmistrz Gdańska | Eberhard Ferber]]). Grunt pod związaną z przemianami religijnymi rewoltę społeczną przygotowała działalność [[MATERN GEORG i SIMON, kupcy, rozbójnicy | braci Maternów]]. Rolę odegrało także rodzące się w Gdańsku [[DRUKARSTWO I DRUKARNIE | drukarstwo i drukarnie]].<br/><br/>
Przede wszystkim jednak był to kryzys religijny, w Gdańsku przejawiający się osłabieniem konwentów zakonnych, ich konfliktami z mieszczaństwem, nadmiernym fiskalizmem Kościoła (także kwestią sprzedaży odpustów), szafowaniem karami kościelnymi (interdykty), dysproporcjami w wykorzystaniu kadr duchowieństwa (nieobecni w życiu swoich wspólnot proboszczowie parafii, zabiegający o dobra materialne, trudniący się dyplomacją i polityką, zastępowani w pracy duszpasterskiej przez kaznodziejów z miejscowych konwentów zakonnych obok ponad 200-osobowej rzeszy tzw. księży altarystów z kaplic i fundacji prywatnych, niezaangażowanych w bezpośrednie duszpasterstwo dla miasta, tworzących rodzaj duchownego proletariatu i nieprzygotowanych w należyty sposób do pracy w dużym ośrodku miejskim). <br/><br/> 
'''Przebieg pierwszych wystąpień.''' Mimo edyktu królewskiego z 1520, zakazującego szerzenia nowinek religijnych, w latach 1520–1522 gdańska drukarnia [[WEINREICH HANS, drukarz wędrowny | Hansa Weinreicha]] wydała wiele pisemek o luterańskiej treści, w zapusty w 1522 wystawiono w [[DWÓR ARTUSA | Dworze Artusa]] sztukę z sympatią odnoszącą się do Lutra. 13 VII 1522 rozpoczął reformacyjną działalność w Gdańsku [[HEGGE JACOB, kaznodzieja reformacyjny | Jacob Hegge]], zwany Finckenblockiem, początkowo głoszący nauki poza miastem i poza obiektami sakralnymi (na stoku [[GRODZISKO | Grodziska]]; [[KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA (przy ob. ul. 3 Maja) | kościół Bożego Ciała]]). W kazaniach piętnował nadużycia w Kościele, występował przeciw celibatowi księży i kultowi świętych. Kaznodziei udostępniono następnie szpitalny kościół Bożego Ciała oraz cmentarz [[SZPITAL ŚW. GERTRUDY | szpitala św. Gertrudy]]. W październiku 1522 tzw. kolegium 48 proponowało oddanie mu kościoła w mieście.<br/><br/>
Na przełomie lat 1522 i 1523 kolejni zwolennicy reformacji pojawili się na ambonach klasztornych kościołów franciszkanów i brygidek. Z początkiem 1523 rozwinęli w mieście działalność kaznodziejską Paul Kerlin ([[KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA I ŚW. JANA APOSTOŁA | kościół św. Jana]]), ekskarmelita z gdańskiego konwentu Mathias Bienewald, wielki wpływ na dynamikę wydarzeń miał studiujący w Wittenberdze syn gdańskiego ławnika Johann Bonholt, utrzymujący z miastem kontakt listowny, a od jesieni 1523 proboszcz i kaznodzieja w [[KOŚCIÓŁ ŚW. BARBARY | kościele św. Barbary]]. W [[KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY | kościele Najświętszej Marii Panny]] (NMP) okresowo pojawiali się kaznodzieje wywodzący się nie ze stanu duchownego, ale z pospólstwa i służby kościelnej (początek w 1523). Rozwoju wypadków nie powstrzymała osobista interwencja biskupa włocławskiego Macieja Drzewickiego w sierpniu 1523. Pod koniec września 1523 Jacob Hegge uzyskał dostęp do ambony kościoła NMP i zachęcił mieszczan do niszczenia wyposażenia świątyń, by położyć kres kultowi obrazów i świętych. Wtedy usunięto go z miasta, a kaznodzieją w kościele NMP uczyniono zwolennika umiarkowanych reform, franciszkanina [[SVENICHEN ALEXANDER, kaznodzieja | Alexandra Svenichena]], który pełnił tę funkcję do 22 I 1525. Jako kaznodzieja najważniejszego kościoła w Gdańsku, na mocy ordynacji z 24 II 1524 Svenichen został zobowiązany do nadzorowania innych kaznodziejów i księży w mieście. W marcu 1524 bp Drzewicki próbował bezskutecznie zaaresztować radykalnego kaznodzieję Paula Grünewalda.<br/><br/>
Po powrocie Heggego z Wittenbergi doszło do intensyfikacji reformacyjnych wystąpień. Zaprzestano płacenia dziesięciny z wiejskich posiadłości miasta i nie stosowano się do kar kościelnych, a stosunki pomiędzy miastem a biskupem znów się pogorszyły. Pod koniec sierpnia 1524 pospólstwo pod wodzą kowala Petera Königa oraz prawnika [[WENTLAND JOHANN, burmistrz Gdańska | Johanna Wentlanda]] obrało pięciu kaznodziejów dla pięciu znajdujących się pod patronatem miasta kościołów parafialnych w Gdańsku. Jednocześnie doszło do rabunku klasztornego mienia i kościelnych precjozów. Zakonników zachęcano do opuszczania konwentów, a proboszczów zawezwano do powrotu do macierzystych parafii. Na początku 1525 wydano nowe, restrykcyjne zarządzenia wobec zakonów w mieście, uniemożliwiające im swobodną działalność. 22 I 1525, po obaleniu starych władz miasta, Svenichena odsunięto od ambony kościół NMP. <br/><br/> 
Wydane 24 stycznia tzw. Artykuły (Artickelbrief) utrwalały luterański porządek w Gdańsku, zezwalały na zupełną swobodę głoszenia nowej wiary, ustanawiały zasadę wyboru proboszczów przez lud, usuwały z miasta bluźnierców i krzywoprzysięzców, rozwiązywały działające w mieście zgromadzenia zakonne, a ich klasztory przekazywały na cele publiczne: szpitale i szkoły. Zabroniono łacińskich śpiewów, nabożeństwa odprawiano tylko w języku niemieckim, zniesiono celibat. W kościołach zarządzanych przez radykalniejszych kaznodziejów (jak Hegge) niszczono obrazy, rzeźby, usuwano boczne ołtarze. Nowym kaznodzieją w kościele NMP został jeden z bliskich współpracowników Marcina Lutra, Michael Hänlein, z zadaniem łagodzenia zbyt radykalnych nastrojów społecznych w Gdańsku (wpływ tzw. wojny chłopskiej w Niemczech).<br/><br/>
Po zawarciu traktatu krakowskiego (9 IV 1525) i sekularyzacji Prus Krzyżackich, król Polski Zygmunt I Stary zażądał przywrócenia w Gdańsku starego ładu religijnego i społecznego (maj 1525), pozwał przed swój sąd najbardziej radykalnych kaznodziejów (sierpień – październik 1525). W rezultacie pomiędzy grudniem 1525 a lutym 1526 przywrócono w mieście msze łacińskie, w styczniu 1526 odsunięto od ambony Heggego i innych radykałów. Po przybyciu króla do miasta (17 IV 1526) niektórzy gdańscy reformatorzy ratowali się ucieczką, innych otoczył opieką książę pruski Albrecht. Król nakazał jednocześnie zwrot zagrabionego kościelnego mienia i restytucję klasztorów. We wszystkich bractwach tak cechowych, jak i kupieckich, przywrócono sprawowanie kultu podług starego obrządku. W czerwcu rozpoczęto postępowanie wobec około 200 duchownych oskarżonych o złamanie ślubu celibatu. 12 lipca z tego powodu pozbawiono majątku i wydalono z diecezji włocławskiej 35 osób, 84 dalszych duchownych dotknęło tylko wydalenie. 8 lipca król rozkazał mieszczanom w ciągu 6 dni pozbyć się książek, obrazów, śpiewników, które w jakikolwiek sposób byłyby związane z reformacyjnymi nowinkami. Ostateczną restytucję Kościoła katolickiego w mieście zatwierdziły, w jednoznaczny sposób, wydane w imieniu królewskim dla Gdańska tzw. ''Statuta Sigismundi'' z 20 VII 1526, grożące wysokimi karami za dalsze propagowanie luteranizmu w mieście. <br/><br/> 
'''Zwycięstwo reformacji w Gdańsku – przywilej dla wyznania augsburskiego.''' Przemiany reformacyjne zaszły w Gdańsku jednak zbyt daleko, by można im było się przeciwstawić metodami administracyjnymi. Zwłaszcza pospólstwo było szczerze zainteresowane reformą Kościoła na warunkach określonych naukami Lutra. Faktyczne duszpasterstwo w mieście, na skutek nieobecności proboszczów, spoczywało w rękach mianowanych za wiedzą Rady kaznodziejów, pośród których już w 1529 pojawili się zwolennicy luteranizmu, między innymi [[KLEMME PANKRACY,  duchowny, teolog, reformator | Pankratius Klemme]] (zm. 1546). Jego działalność cieszyła się umiarkowanym wsparciem ówczesnego oficjała gdańskiego, Urbana Ulriciego (do 1540), dbającego jedynie, aby formy liturgii nie ulegały zmianie, a wszelkie powinności i opłaty na czas trafiały do biskupa. Również Rada Miejska, choć nominalnie katolicka, uznała za stosowne bronić działalności Klemmego. W 1536, w porozumieniu z oficjałem Ulricim, mianowała go pastorem – niejako drugim proboszczem – kościoła NMP. 28 X 1537 Klemme opuścił klasztor dominikański i zrzucił habit zakonny, oficjalnie przyznając się do luteranizmu.<br/><br/>
W mieście słabło zainteresowanie katolickim życiem sakramentalnym, zamierały bractwa i fundacje mieszczan, zanikały na skutek braku powołań lokalne konwenty klasztorne, odmieniały się obyczaje religijne ogółu społeczności. Nie skutkowały w tym względzie interwencje miejscowych ordynariuszy. Wielką rolę we wspieraniu idei reformacyjnych w mieście odegrała po 1538 pierwsza oficyna drukarska w Gdańsku, wydająca liczne pisma protestanckie ([[DRUKARSTWO I DRUKARNIE | drukarstwo i drukarnie]]). Nie bez znaczenia było zaistnienie pierwszego luterańskiego uniwersytetu w tej części Europy, w Królewcu (1544). Po śmierci Klemmego w 1546 otwarcie przystąpiono do realizacji programu pospólstwa, formułując nowe, luterańskie z ducha, ordynacje dla gdańskich szpitali (1546, 1548), dla ubogich (1551) i reformując miejskie szkolnictwo (1552).<br/><br/>
Dalsze przemiany w Gdańsku zachodziły pod wpływem spontanicznego rozwoju reformacji w Polsce i na Litwie po 1548 (zgon króla Zygmunta I Starego) i tendencji ogólnoeuropejskich (pokój augsburski w 1555). Już w latach 1549–1551 niektórzy kaznodzieje udzielali w kościele poza murami miasta (np. Stefan Bülow w Lazarecie) komunii pod 2 postaciami. Tej ostatniej domagano się w tzw. ''gravaminach'' wystosowanych do króla polskiego Zygmunta Augusta podczas jego wizyty w mieście w 1552. Duchowni o jawnie luterańskich poglądach w okresie 1552–1556 pracowali okresowo także w najważniejszych świątyniach wewnątrz miasta (Johannes Halbrodt, Jakub Wagner). W 1555 roku [[RADA MIEJSKA | Rada Miejska]] zakazała w mieście katolickich procesji, a 1556 (mimo biskupich i królewskich interwencji) dopuściła, aby w małych kościołach szpitalnych udzielano komunii pod postacią chleba i wina. Na zmianę stanowiska królewskiego wpłynęła intensyfikacja działań królewskich w kwestii inflanckiej. Zygmunt August co najmniej od grudnia 1556 starał się uzyskać od Gdańska sporo pieniędzy na wojsko i flotę i obiecywał, że będzie patrzeć przez palce na luterańskie innowacje. W zamian żądał zachowania starej liturgii (łacina, śpiewy) i wystroju wnętrz kościelnych (zakaz usuwania obrazów i rzeźb). Po zatwierdzeniu w czerwcu pożyczki i podarku dla monarchy Rada Miejska uzyskała odeń pisemny przywilej wolności wyznaniowej (5 VII 1557). W sensie formalnym było to tylko czasowe (do następnego sejmu walnego) zezwolenie na udzielanie komunii pod 2 postaciami. W praktyce było to zamknięcie długiego okresu odchodzenia miasta od katolicyzmu. 31 X 1557, w rocznicę wystąpienia Lutra, po raz pierwszy we wszystkich kościołach Gdańska sprawowano Eucharystię na nowych zasadach. <br/><br/> 
'''Stworzenie podstaw organizacyjnych i doktrynalnych kościoła luterańskiego w Gdańsku.''' W 1557 powstała pierwsza luterańska ordynacja kościelna dla Gdańska, wzorowana po części na ordynacji wrocławskiej, wytworzona niejako wspólnie w dyskusji z Toruniem i Elblągiem. W 1558 w przejętym przez miasto klasztorze [[FRANCISZKANIE | franciszkanów]] otworzono protestancką szkołę średnią, z czasem przekształconą w [[GIMNAZJUM AKADEMICKIE | Gimnazjum Akademickie]]. W Gdańsku w opozycji do modnego w tym czasie w Prusach Książęcych tzw. ozjandryzmu (od nazwiska Andreasa Osiandra, zmarłego w Królewcu w 1552, propagującego Chrystusową sprawiedliwość realnie zamieszkującą w wierzących) preferowano luteranizm ortodoksyjny, wittenberski, głoszący sprawiedliwość istotową, zaakceptowany z czasem przez większość protestanckich duchownych i ogół mieszczaństwa. W 1561 wybuchł w Gdańsku spór o tzw. relikwie (świętość chleba i wina pozostałego po Wieczerzy Pańskiej), który przerodził się z czasem w polemikę wokół tzw. Formuły zgody (''Formulae Concordiae – Danziger Notulae – Notelstreit'', opracowanej w 1562 przez Jakoba von Barthena). W sporze o relikwie zwyciężył pogląd Veita Nubera (kaznodziei z kościoła NMP) o zachowaniu wartości sakramentalnej przez resztki z Wieczerzy. Spór o Formułę zgody, opracowaną według nauk Marcina Lutra, ostro wymierzoną przeciwko poglądom katolickim i kalwińskim (tzw. II reformacja w Gdańsku), trwał do 1568 i ostatecznie zakończył się jej uznaniem przez zdecydowaną większość gdańskiego protestanckiego duchowieństwa. Niezadowoleni radykałowie stworzyli natomiast grupę tzw. Dzieci Chrystusowych.<br/><br/>
W tym czasie, w 1567, powstało w Gdańsku hierarchicznie zorganizowane Ministerium Duchowne (''Geistliches Ministerium'') z seniorem na czele, pierwszym pastorem kościoła NMP, które przejęło jurysdykcję duchowną i ordynowanie kaznodziejów do kościołów na terenie całego terytorium Gdańska, a także poza nim, w Prusach Królewskich (pierwszy senior – [[KITTEL JOHANN, pastor kościoła NMP | Johann Kittelius]]). Świecką głową Kościoła luterańskiego w Gdańsku pozostawała Rada Miejska. Ordynację dla kościoła NMP z 1567 można uznać za pierwszą gruntownie luterańską i gdańską ustawę kościelną. Pełna i kompletna ordynacja kościelna dla całego gdańskiego kościoła luterańskiego została opracowana i zatwierdzona w 1570. Z kolei decyzja Rady Miejskiej z początku roku 1575 o przyjęciu luterańskiej nauki według umiarkowanego, ortodoksyjnego systemu Filipa Melanchtona, panującego w tym czasie tak w Wittenberdze, jak i np. w Królewcu, zakończyła formowanie podstaw doktrynalnych nowego Kościoła. Uwieńczeniem tego pionierskiego okresu w dziejach luteranizmu gdańskiego było ponowienie przywileju wyznaniowego w 1577, po wygaszeniu konfliktu miasta z królem polskim Stefanem Batorym. Ów przywilej gwarantował wyznawcom kościoła augsburskiego pełnię swobody i zachowanie wszelkich dotychczasowych zdobyczy z zastrzeżeniem zachowania niezmienionych form kultu. {{author: SK}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Życie miasta]]